Ο Πύργος του Μπουρτούλη Δελλαγραμμάτικα στ’Αμονακλειού και η οικογένεια della Gramatica

 Ο κλάδος του Berto, ή Bertuli della Gramatica

Α΄   Οι della Gramatica

Η οικογένεια Δελλαγραμμάτικα είναι οικογένεια αρχόντων από τις παλαιότερες της Άνδρου. Όπως σημειώνει ο Δ. Πολέμης η οικογένεια ήταν φραγκική και βεβαίως δυτικού θρησκεύματος. Σημ. 1 Συναντάται και σε άλλα νησιά και ανήκει πάντοτε στην ιθύνουσα τάξη, σε Νάξο, Πάρο, Σίφνο και Κύθνο με  μικροδιαφορές στο επίθετο. (Οι Δελλαγραμάτικα είναι παλαιότατη στην περιοχή Πάρμας Corniglio,  το 1265 μεταφέρεται στο Bellagio της λίμνης Como ως della Gramatica και έτσι αναφέρεται στις ιταλικές χρυσές βίβλους). Σημ 2 

Στην Άνδρο πρωτοεντοπίζονται το 1408 (Giorgio de lo Gramatichi) και αμέσως μετά το 1416 o Januli de Gramatica  δεξί χέρι του Ηγεμόνα Pietro Zen. Σημ.3 

Σ’ αυτόν έχει αποδοθεί το Κάστρο στο Μακροτάνταλο και αναμφίβολα ολόκληρο το Μακροτάνταλο ούτως ώστε πλην του ελέγχου να έχει και την απόδοση της εκτεταμένης αυτής περιοχής ώστε να μπορεί να συντηρεί το Κάστρο. Το 1421 αναφέρεται ξανά ο Zorzi de la Gramatichi (το Zorzi στα βενετικά αντί του Giorgi στα ιταλικά). Σημ 4.

 To Κάστρο στο Μακροτάνταλο. Περιελάμβανε την αλλοτινή νησίδα και συνεχιζόταν μέχρι το τέλος δεξιά της εικόνας Πίσω του το Στενό του Κάβο Ντόρο.

Πριν το 1533 γνωρίζουμε ότι η αρχόντισσα Μαρούλα είναι συγγενής και μάλλον αδελφή των Δελλαγραμάτικα που βρίσκονται εγκατεστημένοι στην βόρεια Άνδρο. Η Μαρούλα προικίζεται, για τον γάμο της με τον Filippino Paterio de Grimaldi, με μεγάλο φέουδο που αρχίζει από τον Αγ. Κυπριανό δυτικά έως τ’Ατένι ανατολικά. Ενώ δύο άλλοι Dellagramatica κρατούν εκτάσεις από το μέγα ακίνητο, ο μεν Gasparo τον κάμπο του Ατενίου (που καταλήγει στην νότια αμμουδιά;), ο δε Bertulino (Tulino) κρατεί ένα κομμάτι στη Γιάννουλα (stu Janulla, δίπλα στην Cumuna Strata από Μπατσί για Αμόλοχο) μέχρι την Ξυλοκαρύδα, με όμορο τον ανηψιό τους Lorenzo γιό του τρίτου αδελφού Francesco. Αυτά αναφέρονται σε συμβόλαιο του 1573-1574, όπου ο Tulino νοικιάζει το προαναφερθέν κομμάτι στους καλόγερους της Beatissima Sancta Agia (Μονή της Αγίας). Σημ. 5 

Ο Francesco-Φραντζεσκάκης έχει όμως ήδη και πύργο στα Λάμυρα το 1572. Σημ. 6. Κάπως πρωτύτερα, το 1532 εντοπίζονται ο σερ δελα Γραμάτης  ο μπαλής στην θεσμική θέση του bailo και το 1533 ο σερ Γιανούλης Δελαγραμάτικας του ποτέ σερ Ραφέ ως μάρτυρας νοταριακού εγγράφου. Σημ.7. 

 Η καταστροφική εισβολή των Τούρκων το 1468 και κυρίως αυτή του 1470 απέβη καθοριστική, ενώ άλλη σχεδόν άγνωστη καταλήγει με μάχη στον Αμόλοχο το 1511.

Η κάθοδος της οικογενείας έχει ήδη αρχίσει προς τα νότια της Άνδρου. Φαίνεται να συμβαδίζει με την απόσυρση των Λατίνων φεουδαρχών, από τις γαίες τις οποίες κατείχαν στην ανδριακή ενδοχώρα, τον «εγκλεισμό» τους-σχεδόν όλων-στο Κάτω Κάστρο και την αποσκίρτηση  πολλών από το καθολικό δόγμα. Γεγονός που πρέπει να σημειώθηκε γύρω στα 1550. Σημ8. (Ουδείς επέστρεψε στην βόρεια Άνδρο ενώ η εκποίηση των γαιών τους συνεχίστηκε σταθερά και επί Τουρκοκρατίας αφού το 1670 διαπιστώνεται ακόμη εκεί μειούμενη γαιοκτητική παρουσία, περιωρισμένη στην περιοχή Άρνης ελάχιστη στην περιοχή Αμολόχου) 

Στα Λάμυρα ο χώρος όπου βρισκόταν ο πύργος του Φρατζεσκάκη Δελλαγραμάτικα. Αριστερά ο πύργος ξανακτισμένος (με την τσιμεντένια σκάλα που ανεβαίνει στον όροφο. Στο μέσον ο ναός των Αγίων Λουδοβίκου και Νικολάου κτισμένος από τον  Νικολό Δελλαγραμάτικα το 1700, ο οποίος διετέλεσε πρόξενος της Γαλλίας στην Άνδρο. Δεξιά, στον ίδιο χώρο πλαίσιο εξωτερικού προσκυνηματικού  προσευχηταρίου(;). 

 

Β΄  Οι κλάδοι

Περί τα τέλη του 16^ου αιώνα ο miser Berto υπογράφει ως μάρτυρας σε δικαιοπρακτικά έγγραφα ως αξιόπιστο άτομο, άλλοτε ως Μπέρτος ή Πέρτος άλλοτε ως Tulino άλλοτε ως Τουλής άλλοτε ως Μπερτούλης. (Οι διαφορετικές καταγραφές των ονομάτων αλλά και των επιθέτων ήταν συνηθέστατο φαινόμενο στα έγγραφα της εποχής). To 1597 υπογράφει ως μάρτυρας ο Γιαννούλης του ποτέ Μπουρτούλη για πώληση ακινήτου ( δηλ. του συγκεκριμένου Μπουρτούλη νεκρού προ του 1597 Α.Χ. σ.100-1). Το 1581 ο Τουλής Τελεγραματηκής υπογράφει ως μάρτυρας για απόδοση ακινήτου σην Κατάκοιλο, το 1598 ως Πέρτος Ντελαγραμάτικας  (πρόκειται για άλλον-δεύτερο- Berto) για απόδοση τεμαχίου στη Αγία το 1598 ο ίδιος πάντοτε Μπουρτούλης Τελλαγραματικής για πώληση ακινήτου στην Ξυλοκαρύδα  προς την Αγία. Ήδη έχουμε να κάνουμε με δύο Berto Dellagramatica πιθανώς πρωτοεξαδέλφων. Άρα υποθέτουμε ότι στα τέλη του 16^ου αι. υπήρχαν εγγονοί με το όνομα Μπουρτούλης. Άξιο αναφοράς είναι ότι το 1587 μαρτυρείται ο Γιώργης -με το επίθετο-Μπουρτουλαμιός με λάϊνα στην περιοχή Κορθίου αφιερωμένα στην Μονή της Αγίας. Α.Χ. 30 σ.47-8 (ο Μπουρτουλαμιός δεν είναι άρχοντας, ανήκει σε λαϊκή τάξη, είναι πιθανώς νόθο τέκνο των αρχόντων. Aργότερα  απαντώνται επίθετα σε ποικίλες μορφές  Πουρτούλης, Πέρτος, Μπουρτουλαμιός, Μπερτουλιμιός, (Δ. Πολέμης Πέταλον 6 Καϊρειος 1995). Βαπτιστικά ονόματα αρχόντων εδίδοντο σε κολλήγες, όταν όμως συναντούμε τα βαπτιστικά ονόματα ως επίθετα εννοείται ότι ο φέρων είναι παιδί μάλλον νόθο του αντίστοιχου άρχοντα . Το 1599 για απελευθέρωση φυλακισμένου ιερέα με μεσολάβηση της Μονής της Αγίας υπογράφουν μαζί (γεγονός διόλου τυχαίο) ως μάρτυρες οι Αγουστής Ταπούντες και Μπουρτούλης Τελλαγραμμάτικας. Θα τους βρούμε εγκατεστημένους στο Κόρθι-Αηδόνια.  Σημ.9  

 Ο θυρεός των Δελλαγραμμάτικα όπως έχει αποτυπωθεί στην Πάρο και ήταν πιθανόν πανομοιότυπος στην Άνδρο.

Γ΄  Τα στοιχεία από τα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα 1670    

Το 1670 συντάσσονται τα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα ως μια προσπάθεια για πλέον αξιόπιστη φορολόγηση επί των ακινήτων (χωραφιών, δέντρων, νερόμυλων, όχι ελαιοτριβείων κ.λπ.) και για την επιβολή του Κεφαλικού φόρου των χριστιανών. Στην πολύ σημαντική αυτή καταγραφή-φωτογράφιση της κοινωνίας της Άνδρου έχουμε πολλά να παρατηρήσουμε. Γνωρίζουμε ότι από τα μέσα του 16^ου αιώνα οι άρχοντες συνωστίζονται στο Κάτω Κάστρο. Μόνον 3ή 4 εύποροι(;) διαμένουν σε χωριά κοντά στο Κάτω Κάστρο. 

Το αξιοπερίεργο είναι ότι στην περιοχή του Πάνω Κάστρου και συγκεκριμένα όχι στο ίδιο το Κάστρο αλλά στην περιοχή Κορθίου και σημερινών Αηδονιών διαμένουν σε πύργους 8 οικογένειες Δαπόντε προερχόμενες από Αουστή και ίσως από Νίκα Δαπόντε, αν και είναι πιθανόν ο γενάρχης να είναι μόνον ο Αουστής, που μνημονεύεται στα τέλη του 16^ου αιώνα. Επίσης σημειώνεται και πολύ πλούσιος ο Μπουρτούλης Δελλαγραμάτικας εγγονός κατά τα φαινόμενα του Μπουρτούλη που προαναφέραμε, ο οποίος είχε ακίνητα στην βόρεια Άνδρο και φαίνεται να  μετατοπίστηκε λίγο προ του 1600 στο «Κόρθι» ενορία Αγ. Σαράντα. Εκεί εντοπίζονται οικογένειες ευπόρων αρχόντων Δαπόντε και ενός Λογοθέτη. Ενώ στην βόρεια Άνδρο πλέον ο κλάδος Μπουρτούλη αλλά και Δαπόντε έχει αποχωρήσει με σπουδή καταφεύγοντας στον Νότο. Σημ.10 (Η επιλογή εγκαταστάσεως στο Κόρθι ενός νεόκοπου Ανδριώτη Ρωμηού και ορθόδοξου όπως ο Λογοθέτης, δεν είναι δυνατόν να ερμηνευθεί).

Τα επίθετα όμως Δελλαγραμάτικας και Δαπόντες έχουν καταλήξει, υπακούοντας σε ελληνικούς φωνητικούς κανόνες, να έχουν γίνει συχνά Τελλαγραμάτικας και Ταπόντες και ο Μπερτούλης Περτούλης γεγονός που φανερώνει την μακραίωνη παρουσία τους στην Άνδρο και την αποδοχή της ελληνικής ως γλώσσας τους. Η επιλογή όμως της νοτιώτατης αυτής περιοχής και όχι η σιγουριά του Κάτω Κάστρου αν δεν υποκρύπτει κρυπτοκαθολική πεποίθηση δόγματος, μας κάνει να υποψιαζόμαστε ότι υπαγορεύθηκε από τον φόβο των ανεξέλεγκτων Τούρκων και από την άλλη πλευρά την παρουσία του Βενετικού κράτους στην Τήνο, στην οποία θα μπορούσαν να διαφύγουν αν κινδύνευαν. Ένα ιδιαίτερο γεγονός μάλιστα έρχεται να μας επιβεβαιώσει την δραματική κατάσταση αφόρητων πιέσεων εκ μέρους των Οθωμανών όπου πλην των πιέσεων ως νέων κατακτητών (1579) ίσως είχαν και το δόλιο ενδιαφέρον της αρπαγής των ευφορωτέρων εκτάσεων εν μέρους των Τούρκων. Δεν ήταν μόνον αυτό… 

 Τα Αηδόνια με τους πύργους των αρχόντων κτισμένους στο σύνολό τους πλέον το 1841, απαθανατισμένα από τον Άγγλο αξιωματικό Tower. 

 

Δ΄  Στοιχεία από άλλες πηγές

To 1624 επισκέπτεται την Άνδρο ο επίσκοπος Σαντορίνης Πέτρος ντε Μάρκις, ο οποίος καταγράφει 15 αρχηγούς οικογενειών ή μεμονωμένους άρρενες καθολικούς, με τα εξής επίθετα : Della Gramatica, Camillo, Brutti, Summaripa, Crispo, Gugliarmi, Fonte. Μόνον ο τελευταίος δεν είναι άρχοντας. Θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ο ντε Μάρκις κατέγραψε μόνον τους καθολικούς της περιοχής Κάτω Κάστρου, απασχολημένος με την διενέργεια έρευνας κατά του καθολικού επισκόπου Άνδρου Pucciarelli. (Αξιοσημείωτο είναι ότι τρεις Δελλαγραμάτικα ονομάζονται Gasparo και είναι κατά τον Πολέμη μάλλον πρωτοεξάδελφοι εγγονοί του Gasparo, o οποίος είχε το ακίνητο στ΄Ατένι, ο δε τέταρτος Antonio. Από τον Γκάσπαρο του Νικολού προέρχονται πιθανώς οι Δελλαγραμμάτικα της κεντρικής Άνδρου μέσω του γιού τού Φραντζεσκάκη, ο οποίος έκτισε πύργο στα Πατούρια το 1679).Σημ.11. Γνωρίζουμε έτσι τους καθολικούς που είναι σημαίνοντα πρόσωπα της ανδριακής κοινωνίας το 1670. 

 Δεξιά, το κτίριο που μου υποδείχθηκε ότι είναι ο Πύργος που είχε ανεγείρει ο Φρατζεσκάκης Δελλαγραμμάτικας στα Πατούρια το 1679.  Αριστερά και άλλος πύργος Δελλαγραμμάτικα ψηλά στα Πατούρια προς Αποίκια επιχωμένος σήμερα τουλάχιστον κατά 1 και πλέον μέτρα.  

 

Το 1634 έξη άρχοντες καθολικοί κατηγορούνται από τους Τούρκους για προδοσία και στραγγαλίζονται στο σπίτι του Καδή, τα πτώματά τους ρίχνονται από το παράθυρο στην μέση του δρόμου και μένουν εκεί επί τρεις μέρες, μέχρις ότου άλλοι άρχοντες να πληρώσουν για την απομάκρυνση και ταφή τους.Σημ.12 Έκτοτε παύουν να ακούγονται τα επίθετα Μπρούτου, ντε Καμίλο, και Κρίσπο. Οι Οθωμανοί  πάντα υποψιαζόταν τους Λατίνους της Άνδρου ως πιθανά συνεργαζόμενους με τους Βενετούς που κατείχαν την γειτονική Τήνο εξ αιτίας αυτού (ίσως και από διαβολές όψιμα μεταστραφέντων φιλότουρκων αρχόντων στο ορθόδοξο δόγμα) ζητούσαν αφορμή να τους εξολοθρεύσουν και να τους αφανίσουν. Φαίνεται όμως τότε ότι οι αφόρητες πιέσεις που άσκησαν οι Τούρκοι εξανάγκασαν ωρισμένους Λατίνους να φθάσουν στο σημείο να εξισλαμισθούν! Σε άρθρο του ο Σίμος Συμεωνίδης με τίτλο «οι εκχριστιανισμοί Μωαμεθανών αίτιο κατηγορίας στις διαμάχες των καθολικών» Ε.Ε.Κ.Μ. 12 (1995) σ.183-285 αναφέρεται σε δύο Ανδριώτες μωαμεθανούς, οι οποίοι βαφτίζονται χριστιανοί στην Μήλο το 1660 από τον ιερέα Giovanantonio Camilli. Πρόκειται για ένα Αλή Daponte, ο οποίος μαζί με την οικογένειά του είχαν γίνει μωαμεθανοί και ένα -γνωστού μόνον επιθέτου- Grammatica. Ο πρώτος παίρνει το βαπτιστικό Nicolό και ο δεύτερος Antonio. Προφανώς πρόκειται για τα ονόματα που είχαν πριν εξισλαμισθούν, συγκεκριμένα δε ο Antonio δεν είναι παρά αυτός που καταγράφηκε το 1624 από τον Ντε Μάρκις. Το αποκαλυπτικό στην υπόθεση αυτή είναι ότι και οι δύο βαπτίζονται κατά το καθολικό δόγμα, γεγονός που αποδεικνύει ότι και προηγουμένως ήταν καθολικοί και μάλιστα ο Δαπόντε κρυπτοκαθολικός αφού η έκθεση του Ντε Μάρκις δεν αναφέρει καθολικούς Δαπόντε, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Πολέμης. Σημ 13. Ως εκ τούτου δεν μπορούμε να αποκλείσουμε αφενός την επιλογή εγκαταστάσεως των προαναφερθέντων Δελλαγραμάτικα και Δαπόντε στην νοτιώτατη Άνδρο από φόβο για τους Τούρκους και αφετέρου την ενδεχόμενη κρυπτοκαθολική θρησκευτική τους πεποίθηση, η οποία εξηγεί δευτερευόντως την γεωγραφική τους επιλογή πλησιέστατα της Τήνου.

 Δ΄  Κόρθι – Αμονακλειού

Μετά την καταστροφή του Κάτω Κάστρου το 1672-1674 και την καταφυγή στην ενδοχώρα της Άνδρου, πολλοί άρχοντες εγκαταστάθηκαν «μαζικά», στ΄Αηδόνια και το Κόρθι, όπως οι Καϊρη, Μπίστη (κλάδος Μουβελά), Καμπάνη, Αθανάση, Καμπανάκη κ.α.  Πάντως  οι Δαπόντε (και κλάδος Δαπόντι) εξαφανίστηκαν από τον τόπο και τούτο παρά το γεγονός ότι κάποτε είχαν αναπτυχθεί με τόσες οικογένειες. Δεν είναι γνωστό τι συνετέλεσε στην τελική απόσυρση ή εγκατάσταση ενός κλάδου Δελλαγραμάτικα στ’ Αμονακλειού και την παράλληλη συν τω χρόνω εξαφάνιση αυτού που παρέμεινε(;)  στ’Αηδόνια…

Ο κλάδος του Μπουρτούλη δεν είναι γνωστό πότε αποφάσισε να μετακινηθεί από την περιοχή Κορθίου στ΄Αμονακλειού. 

Το 1699 γίνεται αφιέρωση τριών λάϊνων κάποιου Ι.Ρήγα προς την Μονή Αγ. Νικολάου Σόρα τα οποία βρίσκονται στην κάτω Καππαρία μέσα στου κυρ Νικολού του Μπουρ-τούλη το χωράφι. Ο Δ. Πολέμης σχολιάζει : «Μπουρτούλης ήτο παρωνύμιον κλάδου της οικογενείας Δελλαγραμμάτικα εγκατεστημένου εις το χωρίον Αμονακλειού».  Σημ.14  Ίσως ο Πολέμης ήξερε ότι οι Δελλαγραμμάτικα είχαν ήδη μετακινηθεί το 1699 στ’Αμονακλειού. Φαίνεται όμως πολύ πιθανό ότι ένας κλάδος του Μπουρτούλη μετακινήθηκε αρκετά νωρίς. Συγκεκριμένα ο Πύργος του Μπουρτούλη φέρει έτος ανακαινίσεως το 1717 η οποία έγινε από τον Γιαννάκη Δελλαγραμμάτικα. Τι υπήρχε όμως στ’ Αμονακλειού προ του 1670 όπου στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα δεν αναφέρεται παρουσία οποιουδήποτε άρχοντα εκεί; Δύο στοιχεία μας οδηγούν δε σε περαιτέρω αποκαλυπτικά συμπεράσματα:

Α΄  Ο πύργος ο οποίος πήρε την σημερινή περίπου μορφή του ανακαινίσθηκε και επεκτάθηκε το 1717 επί παλαιού σημαντικά μικρότερου σε επιφάνεια διωρόφου και εικάζω άλλοτε τριώροφου πύργου. Σ΄ αυτόν υπήρχε -και ακόμη υφίσταται- μικρή καμπυλωτή πόρτα εισόδου του ισογείου κατά τα μεσαιωνικά πρότυπα. Ήταν δε παρόμοιας επιφανείας σε όλους τους ορόφους. Είχε ανεγερθεί σε σημείο όπου ασκούσε έλεγχο σε μεγάλο τμήμα της κοιλάδας σχεδόν από τα σημερινά Αϋπάτια έως πολύ ανατολικώτερα. Η μεγάλη προσθήκη που έγινε το 1717 έκανε τον πύργο μεγάλο σε όλους τους ορόφους. Στο ισόγειο επεκτάθηκε μάλλον αργότερα εκεί όπου βρίσκεται μια πολύ ωραία ανυψωμένη βεράντα, οπότε η υποκείμενη-αλλοτινή-ισόγεια στάθμη μετατράπηκε σε εκτεταμένο κατώϊ. Στις αρχές του 20^ου αιώνα έγινε μία μεγάλη ανακαίνιση με νέα επέκταση βορεινά (ενσωματώνοντας άλλο εγγύτατο οίκημα) , ενώ μάλλον τότε ο πύργος φαίνεται να έχει ήδη κεραμοσκεπή, με παράλληλες αλλαγές ανοιγμάτων ώστε να υπακούει σε νεοκλασικίζοντα πρότυπα. Παραμένει πολύ επιβλητικός!!  

 Η επιβλητική κατοικία Ηρακλή Δελλαγραμμάτικα που κρύβει ένα μεσαιωνικό πύργο με την πολύ ωραία είσοδό του. Κάτω ο Πύργος από την νότια πλευρά.

 Η αλλοτινή εξωτερική πόρτα του παλαιού μεσαιωνικού πύργου, τώρα βρίσκεται στο κατώϊ που δημιουργήθηκε με την επέκταση του πάλαι ποτέ  ισογείου. 
 

 Πάντως ο κτήτορας του αρχικού μικρού πύργου δεν ήταν πιστεύω della Gramatica αλλά κάποιος άλλος Λατίνος άρχοντας μικροφεουδάρχης της περιοχής, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τα κοντινά λατρευτικά κτίσματα, του 16^ου ή και 15^ου αι. 

 

Β΄ Ο ναός της Αγ. Ειρήνης, διπλής λατρείας, δίκογχος, δίκλιτος με διαχωριστική τοξοστοιχία, με προεξέχοντα δύο πανομοιότυπα ιερά, αντιγραφή των αντιστοίχων της κεντρικής Άνδρου, όπως διαμορφώθηκαν στα τέλη του 15^ου ή αρχές του 16^ου αιώνα. Ο συγκεκριμένος επισκευάσθηκε εκτεταμένα ως προς την είσοδό του και μέρος του δυτικού τμήματός του, ενώ δεν αποκλείεται τότε να απέκτησε τα δύο όμοια εξωτερικώς ιερά και τους ευθείς τοίχους. (Ίσως οι τοίχοι του προηγουμένως να αναπτυσσόταν σε επεξοχή με τα γνωστά μπουντουλούμια). Αναμφίβολα αποτελούσε τον ναό-ενορία για τον ένοικο του αρχικού μικρότερου πύργου, ενώ σημειώνεται μικρό καθολικού τύπου παρεκκλήσιο σε μικρή απόσταση την Αγ. Βαρβάρα. Ωστόσο αυτός ο οποίος θεωρείτο ως ο ενοριακός ναός για τους Δελλαγραμμάτικα-Μπουρτούλη ήταν ο Ταξιάρχης. Ο ναός αυτός έχει δύο κύρια στοιχεία που τον παραπέμπουν χρονικά στις αρχές του 18^ο αιώνα. Συγκεκριμένα: 1^ον  να ληφθεί υπ’όψιν ότι οι Οθωμανοί απαγορεύουν την ανέγερση χριστιανικών ναών μετά την κατάκτηση, το 1579 αλλά και για ολόκληρο τον 17^ο αιώνα (πλήν -για ειδικούς λόγους- τον καταφανώς πρωϊμότατο Αγ. Δημήτριο του Αμολόχου, ο οποίος σημειωτέον έχει ισοϋψή κλίτη). Σημ.15 Μόνον μετά το 1720 περίπου θα επιτραπεί ή θα γίνει ανεκτή η ανέγερση νέων ενοριακών ναών, οι οποίοι θα είναι όλοι τρίκλιτες βασιλικές με το μεσαίο κλίτος ευρύτερο και -με τυπολογική εμμονή- υψηλότερο έναντι των δύο πλαϊνών με παράλληλο φωτισμό από παράθυρα άνω των δύο εκατέρωθεν κλιτών. Αρχιτεκτονική τυπολογία η οποία τηρείται από το Μακροτάνταλο-ενδεικτικά-μέχρι το Κουρέλι και έως το Κοχύλου και το Αμονακλειού. 2^ον Οι αναφερόμενες στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα ενοριακές εκκλησίες στ’ Αμονακλειού το 1670 είναι δύο: η Αγία Ειρήνη η οποία έχει 20 ανδρες παντρεμένους ή μη και ο Ταξιάρχης που έχει μόνον 8!!!  

 Άνω ο δίκλιτος-δίκογχος ναός της Αγ. Ειρήνης. Δεξιά τα δύο ιερά των δύο κλιτών.  Κάτω δεξιά το κλίτος που  προοριζόταν για τους καθολικούς και αριστερά για τους ορθοδόξους. Η κόγχη των καθολικών είναι πολύ μεγαλύτερη αυτής των ορθοδόξων κατά πάγια τακτική στην Άνδρο. 

 

 Ο μικρός ναός της Αγίας Βαρβάρας(;). Δεν προεξέχει το ιερό κατά παλαιότερη αρχιτεκτονική επιλογή των καθολικών.

Ο ναός του Ταξιάρχη που αντικρίζουμε σήμερα έχει τα χαρακτηριστικά των ναών που μόλις αναφέραμε δηλ των αρχών του 18^ου αι και συμπίπτει έτσι χρονικά με την εγκατάσταση του Μπουρτούλη Δελλαγραμμάτικα στ΄Αμονακλειού και την επέκταση του Πύργου το 1717. Απλά ο Ταξιάρχης του 1670 ήταν ένας πολύ μικρός ναός αντίστοιχος του αριθμού των ενοριτών, ο οποίος ανακαινίσθηκε εκ βάθρων όπως αναφέρει και κτητορική πλάκα εξωτερικά, ενδεχομένως, με χρήματα του Γιαννάκη Δελλαγραμμάτικα περίπου το 1717. Ο ναός εξακολούθησε να αποτελεί τον κύριο ναό των Δελλαγραμάτικα όπου μάλιστα ενταφιάστηκε ο Ζήνων Δελλαγραμμάτικας τον 19^ο αιώνα.

Ε΄  Η επιλογή του οικοσήμου στον πύργου του Μπουρτούλη στ΄Αμονακλειού

Το οικόσημο των della Gramatica είναι από αιώνες γνωστό: συνίσταται στην αναπαράσταση αριστερόστροφου όρθιου λιονταριού το οποίο κρατά με τα μπροστινά του πόδια ένα ανοικτό βιβλίο, χωρίς κάποιο άλλο στοιχείο. Αυτό καταχωρείται στις ιταλικές Χρυσές Βίβλους. Εν τούτοις όπως φαίνεται στον ελλαδικό χώρο ίσως εξ αιτίας κάποιων πλάγιων(;) κλάδων ελαφρώς μεταβάλλεται. Έτσι εμφανίζεται ένα όμοιο λιοντάρι στην ίδια στάση κάτω από μία διαγώνια λωρίδα από αριστερά προς τα δεξιά και παρίσταται μελετημένο στην Πάρο, όπου η οικογένεια επίσης κατέχει σημαίνουσα θέση. Δεν γνωρίζουμε τι συμβαίνει μετά την τουρκική κατάκτηση, όπου τα πράγματα επιδεινώνονται δοθέντος υπ΄όψιν του σχεδιασμένου εκ μέρους των Τούρκων αφανισμού των τελευταίων καθολικών αρχόντων της Άνδρου το 1634. Ίσως ο τρόμος που καταλαμβάνει τους υπόλοιπους καθολικούς ή κρυπτοκαθολικούς, άρτι μεταστραφέντες στο ορθόδοξο δόγμα αλλά, οιονεί ύποπτους στα μάτια των Τούρκων εξαναγκάζει τους πάντες σε απόρριψη οποιουδήποτε στοιχείου θυμίζει λατινική καταγωγή. Μεσολαβεί η Ρωσική κατοχή της Άνδρου του 1770-1774. Διαπιστώνουμε λοιπόν το 1775 ένα θυρεό Δελλαγραμμάτικα στο Κάτω Κάστρο, ο οποίος θυμίζει στην στάση το λιοντάρι της Βενετίας. Το 1776 ένα θυρεό άλλου Δελλαγραμμάτικα, ο οποίος δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να αντιγράφει το κύριο σύμβολο της Γαλλίας, τους τρείς κρίνους. Υπενθυμίζουμε ότι η Γαλλία ήταν από πριν τα μέσα του 17^ου αι. φίλη της Τουρκίας και αντίπαλος της συρρικνούμενης δυνάμεως της Βενετίας. Ο θυρεός αυτός συσχετίζεται με την οικογένεια απογόνου του Νικολού Δελλαγραμμάτικα, φίλου της Γαλλίας και προξένου της του ιδίου. Μέσα λοιπόν σε μία σύγχυση, ένα άγνωστο μέλλον και ένα βαρύ παρελθόν ο Μπουρτούλης Γιαννάκης Δελλαγραμμάτικας υιοθετεί ένα οικόσημο πλήρως βουβό από θέμα και με απόν το καθοριστικό της ταυτότητάς του θέμα, ακολουθώντας σώφρονα τακτική.

 Τρεις διαφορετικού θυρεοί Δελλαγραμμάτικα. Αριστερά του Νικολού Δελλαγραμμάτικα (1776)με το εθνόσημο της Γαλλίας. Στο κέντρο του Φρατζεσκάκη Γασπ. Δελλαγραμμάτικα στον ναό του Ταξιάρχη Μεσσαριάς -1772 (βλέπε το σχετικό άρθρο "Ταξίαρχης : μία λησμονημένη πινακίδα" στο blog) με το οικόσημο των Βουρβώνων της Γαλλίας). Δεξιά του Δελλαγραμμάτικα (1775) σε οικία πλησίον της Παλατιανής, κατόπιν Καμπάνη όπου επαναλαμβάνεται το λιοντάρι των Δελλαγραμμάτικα. 

 

ΣΤ΄  Νεώτεροι χρόνοι

Όπως έμαθα ο πάππους γιατρός Ηρακλής Δελλαγραμμάτικας του σημερινού ιδιοκτήτη  είχε δραστηριοποιηθεί και ζούσε (λόγω γάμου) στην Οδησσό επί τσαρικού καθεστώτος. Με την επανάσταση βρέθηκε στην Σμύρνη αλλά έφυγε με την Μικρασιατική Καταστροφή χάνοντας μεγάλη ακίνητη περιουσία. Βρέθηκε στην Άνδρο στο πατρογονικό ακίνητο με τον πύργο. Άσκησε ιατρική μέχρι το 1935 ή 1938 οπότε και πέθανε. Σημ. 16 Ο γιός Δημοσθένης υπήρξε επίσης γιατρός για ένα διάστημα στην νότια Άνδρο σε μία ταραγμένη ιστορικά περίοδο. Τον ιατρικό κλάδο ακολούθησε και ο σημερινός ιδιοκτήτης Ηρακλής αλλά και ο γιός του Δημοσθένης…

Σήμερα όπου και αν ρώτησα στ΄Αμονακλειού μου είπαν ότι όλα τα ποτιστικά νερά πλην ενός είναι του Mπουρτούλη, ακόμη και αυτά που κυλούν ολόγυρα από το (M)πενετιάνο.  Το ίδιο το όνομα Μπουρτούλη έχει αναχθεί σε τοπωνύμιο για θέσεις και για πηγές και ασφαλώς θα καταλήξει σε τοπωνύμιο όσο συνεχίζεται η παρουσία των ντόπιων και η σχέση τους κι’ η γνώση τους με το περιβάλλον του Τόπου… 

Οφείλω να παρατηρήσω ότι ο Πύργος των Δελλαγραμμάτικα στ΄Αμονακλειού είναι ο μόνος μαζί με αυτόν των Αθανασίου (Αθανάση) στην Μεσσαριά που παραμένει στα χέρια των ίδιων οικογενειών εδώ και εκατονταετίες, μάλιστα με έκδηλη αγάπη και φροντίδα από τους σημερινούς απογόνους. 

 Ο "θυρεός"  άνω της πόρτας στον πύργο Ηρ. Δελλαγραμμάτικα στ΄Αμονακλειού.

Θέλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα του κυρίους Ηρακλή και Δημοσθένη Δελλαγραμμάτικα οι οποίοι με δέχτηκαν το καλοκαίρι του 2019, στον πύργο τους και είχα την χαρά να ακούσω αρκετές λεπτομέρειες και στοιχεία για τον Πύργο τους..

Επίσης να ευχαριστήσω τον κ. Ηρακλή Γαύρα για τις πληροφορίες σχετικά με το Αμονακλειού και τις επισκέψεις που με μεγάλη του προθυμία με βοήθησε να κάνω εκεί.

 Οι διαφορετικές ορθογραφικές εκδοχές του επιθέτου ακολούθησαν την χρονική πορεία  των εγγράφων που εξέθεσα. 

Σημειώσεις

Σημ. 1Δ.Πολέμης «οι Αφεντότοποι της Άνδρου» Πεταλον Παράρτημα 2 σελ. 96

Σημ, 2 Νίκ. Βασιλόπουλος «Λατινοκρατία στην Άνδρο -Κάστρα, Πύργοι, Εκκλησίες, Φέουδα» Εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ.304

Σημ. 3 Laura Balleto «L’ isola di Andro in atti notarili Genovese redatti a Chio nel XV» Άγκυρα 2 Καϊρειος 2004 σελ. 90

Σημ. 4 Α΄ Ως προς το Κάστρο στο Μακροτάνταλο και την απόδοσή του στον Jannuli Dellagramatica : Ν. Βασιλόπουλου ως Σημ2 σελ.98 και  

Β΄ως προς τον Zorzi de la Gramatichi : Κarl Hopf  «Ελληνορρωμανικά χρονικά» (Chroniques gréco-romanes inédites ou peu connues), 1873 ''Urkunden und Zusatze zur Geschichte der Insel Andros und ihrer Beherrscher in dem Zeitraume von 1207 bis 1566'' σελ.253

Σημ.5 Δ.Πολέμης ως σημ.1 σελ.147-9

Σελ.6  Ν. Βασιλόπουλος ως σημ.2 σελ. 54, 98, 274 και 282-3,  και Δ. Πολέμης ως σημ.1 σ.128-131 Επίσης κατά τον Πολέμη από τον συγκεκριμένο Φρατζεσκάκη κατάγονται οι Δελλαγραμμάτικα της κεντρικής Άνδρου!!

Σημ.7. για τον πρώτο Δ.Πασχάλη «ο Σπαρτιάτης Στρατηγόπουλος» σ.90 και για τον δεύτερο Δ. Πολέμη ως Σημ.1 σελ.117

Σημ 8. σ.σ. Πρέπει να σημειωθεί ότι ολόκληρη η βόρεια Άνδρος εγκαταλείφθηκε απ’ αυτούς με εξαίρεση τους Agustin Giustin, και Nicolό Dellavogia ή Divegia από την ευρύτερη περιοχή Κατακοίλου. Οι άρχοντες δεν επέστρεψαν ποτέ στη βόρεια Άνδρο ενώ ευρείες περιοχές που ανήκαν στους προαναφερθέντες, αλλά και του φέουδου Paterio de Grimaldi-Μαρούλας Δελλαγραμάτικα υφαρπάσθηκαν επιδέξια από την Μονή της Αγίας.

Σημ.9 Δ. Πολέμης «απελευθέρωσις αιχμαλώτου» Πέταλον 3 Καϊρειος 1982 σελ.91 Ο Δ. Πολέμης μεταφέρει σε σύγχρονη ορθογραφία και κανόνες όπως συνηθιζόταν τον καιρό των δημοσιεύσεων αυτών. Ο δε τονισμός των λέξεων στα κείμενα της εποχής είναι όχι σπάνια τυχαίος. Ο τύπος Delagramatichi προφέρεται ιταλικά Ντελαγκραμάτικι (και όχι Ντελαγκραματικί και δεν αποτελεί ελληνοπρεπή εκδοχή του della Gramatica ώστε να διαβάζεται Δελαγραματικής αλλά Ντελαγκραμάτικι δηλ στον πληθυντικό σε κακά ιταλικά όπως συνέβαινε με τον Παρόδο, Parodo-Parodi, Brutto-Brutti, Camillο-Camillis κ.λπ. Επίσης η εκφορά των επιθέτων Ντελαγραμάτικα ως Τελαγραμάτικα, Δαπόντε ως Ταπόντε κ.α φανερώνει την μακρά παρουσία τους στον ελληνόφωνο χώρο και την αναγκαστική ευθυγράμμιση σε ελληνικούς φωνηεντικούς κανόνες. Παρόμοια περίπτωση είναι και ο Μπενέτης - Πενέτης, και ενίοτε ο Μπίστης-Πίστης.

Σημ. 10 Το 1670 όπως αναφέρεται στην Σημ.9 ο κλάδος Μπουρτούλη δεν κατέχει πλέον γη στον βορρά ενώ ο εκεί ευρισκόμενος παπα-Νικ. Δαπόντε, δεν προσμετράται λόγω της παρουσίας του ως ιερέως. Συγκεκριμένα, πλην του Μπουρτούλη Δελλαγραμάτικα, εντοπίζονται το 1670 στο Κόρθι (και Αηδόνια) από πλευράς επιθέτων αρχοντικής καταγωγής οι εξής : 8 εύπορες οικογένειες Δαπόντε με τρείς χήρες συζύγων με το ίδιο βαπτιστικό όνομα Αουστή Δαπόντε προφανώς πρώτων μεταξύ τους εξαδέλφων.  Ένας φτωχός Δαπόντες γιός Αουστή. (4 Δαπόντε αρκετά εύποροι ίσως ορθόδοξοι προερχόμενοι από Νίκα και Χρουσή Δαπόντε). Μία χήρα Παρόδου και ένας Παρόδος φτωχός.. Σχετικώς εύπορος Δημ. Δελλαγραμάτικας μη φτωχός  Άλλος Δαπόντες Γιαν. παπάς εύπορος λόγω της ιδιότητάς του. 1 Δελλαγραμάτικας φτωχός, 1 Γουλιαρμής φτωχός στo Ρωγό και 1 ευπορώτερος στ’ Αγρίδια. Ίσως πρόκειται για τον Νικολό Γουλιαρμή, ορθόδοξο πλέον, που στις πρώτες δεκαετίες του 17^ου αι. ζούσε στο Κάτω Κάστρο και είχε καταμετρηθεί από τον Πέτρο Ντε Μάρκις το 1624 ως καθολικός.

Σημ.11 α΄Δ. Πολέμη «Πέτρου ντε Μάρκις Έκθεσις περί της εν Άνδρω Δυτικής Εκκλησίας -1624» Ανάτυπον Ε.Ε.Κ.Μ.  Τόμος Ζ΄ 1968 σελ. 739-742 και β΄για τον πύργο στα Πατούρια Δ. Πολέμη «μία επιγραφή του 1679» Πέταλον 6 Καϊρειος 1995 σ.8-9 και Νίκ. Βασιλόπουλου «Λάμυρα -Ένα άγνωστος καθολικός ναός» Νήσος Άνδρος 3/2009   εκδ. Τυπωθήτω σ.62-83

Σημ.12 Σίμος Μ. Συμεωνίδης «Ανδριακά ιστορικά έγγραφα από Ιταλικές αρχειακές πηγές 1629-1623» Καϊρειος 1994 σελ.15-6 Αρχεία Βατικανού S.C.P.F. Επιστολή Επισκόπου Άνδρου Domenico della Gramatica  της 24/9/1634

Σημ.13 Α΄ π.Μάρκου Φώσκολου «Ανδριακά έγγραφα του 16^ου -18^ου αιώνα» Καϊρειος Αγκυρα 3 -2010  σ. 167-170. ο π. Μάρκος Φώσκολος εξαίρετος ερευνητής διατυπώνει εδώ μία περίεργη πιθανότητα (και τον δικαιολογώ πλήρως επειδή δεν γνωρίζει τα των αρχόντων της Άνδρου και τα πολιτικά δεδομένα της ταξικής διαρθρώσεως της κοινωνίας-και πέραν-της Άνδρου. Ο δε ιερέας που έκανε την βάπτιση Gianantonio De Camilli, ήταν γόνος των Ανδριωτών De Camilli και γνώριζε πρόσωπα και πράγματα. Ο π. Φώσκολος υποθέτει ότι είναι δυνατόν τα επίθετα να ανήκαν στους αναδόχους τους οι οποίοι και τους τα απέδωσαν(sic). Κάτι τέτοιο ήταν εντελώς αδιανόητο την εποχή εκείνη, δεδομένου ότι το επίθετο ενός άρχοντα ήταν τίτλος τιμής, κοινωνικής ισχύος και αποδείξεως της αριστοκρατικής καταγωγής του, όλως αδιαπραγμάτευτος ώστε να αποδοθεί ως βαπτιστικό επίθετο, τελετουργική πράξη άλλωστε που αφορούσε μόνον τα ονόματα και ποτέ τα επίθετα…  Νίκ. Βασιλόπουλος «Λατινοκρατία στην Άνδρο -Κάστρα, Πύργοι, Εκκλησίες, Φέουδα» Εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ. 298

Σημ.14 Δ. Πολέμης «μοναστηριακά Αγ. Νικολάου» Ανδριακά Χρονικά 32 Καϊρειος 2001 σελ.119-120

Σημ. 15 Ως προς την απαγόρευση ανεγέρσεως εκκλησιών που είχαν επιβάλλει οι Τούρκοι και ίσχυε τον 16^ο, 17^ο και έως τις αρχές του 18^ου αιώνα : Ηλίας Κολοβός «η νησιωτική κονωνία της Άνδρου στο Οθωμανικό πλαίσιο» Ανδριακά Χρονικά 39 Καϊρειος 2006 σ.59, 103 σ.σ. Ας το μάθουν επιτέλους οι θεσμικοί παροικούντες την Ιερουσαλήμ θεσμικοί παράγοντες προτού αποφανθούν ως ιεροφάντες περί της ανεγέρσεως ναών με έωλες χρονολογίες.

Σημ. 16 Για τον Ηρακλή Δελλαγραμμάτικα βλ. Τηλεμ. Βασιλόπουλος «Ιατρικά σύμμικτα και Λαογραφία Άνδρου» Αθήνα 1987  σελ.84

Το 1710 συντάσσεται προικώο έγγραφο αναφερόμενο σε ακίνητα και κινητά του Νικολού Δελλαγραμμάτικα , ο οποίος αν και διέμενε στα Πατούρια-Αποίκια διέθετε αξιόλογα ακίνητα στ’ Αγρίδια και στ’ Ασυνετί. Ο συντάξας είναι ο βικάριος πρε Νικολό Μαραγγόν. (Υπογράφουν και οι Φρ. Δελλαγραμμάτικας ο Μιχελέτος Δελλαγραμάτικας και ο Domenico Dellagramatica. Δ. Πολέμης «αβαντάρια εξ Άνδρου» Πέταλον 2 Καϊρειος 1980 σ. 36-38