|
|
ΟΙ 41 ΔΙΚΛΙΤΟΙ ΔΙΚΟΓΧΟΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΑΝΔΡΟΥ
ΝΑΟΙ ΔΙΠΛΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΚΑΘΟΛΙΚΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ
Το παρόν άρθρο αποτελεί ανάτυπο του ομώνυμου άρθρου δημοσιευμένου στην έκδοση των πρακτικών του Γ'Κυκλαδολογικού Συνεδρίου 2016 Τόμος ΚΒ΄ 2021 σελ.561-578 .
Η περίπτωση της Άνδρου μέσα στο γενικό ιστορικό πλαίσιο
Όσον αφορά στα χαρακτηριστικά και τις ιδιαιτερότητες της Λατινοκρατίας στην Άνδρο, καθοριστικά μέχρις ενός σημείου υπήρξαν το σχήμα και η γεωμορφολογία της. Η Άνδρος είναι ένα επίμηκες νησί το οποίο διατρέχεται από μία κύρια ορεινή ραχοκοκκαλιά με πλούσια νερά και πολλές μικρές ή μεγάλες σκολιές εγκάρσιες κοιλάδες, με «ποταμούς» και δυσκολώτατους στην επίβλεψη εύφορους χώρους. Αυτό απαιτούσε μία πολύ ιδιαίτερη αμυντική και πολιτική συγκρότηση ώστε να καταστεί υποτυπωδώς κατορθωτή η πολιτική, κοινωνική και οικονομική οργάνωση αλλά και οι ζωτικές για την εποχή, καλλιέργεια και κτηνοτροφία. Οι πολλές αυτές κοιλάδες ήταν ελκυστικές και ευάλωτες σε μικρές απανωτές πειρατικές ή ληστρικές επιδρομές που εμπόδιζαν όχι μόνον οποιαδήποτε ανάπτυξη αλλά και αυτή την επιβίωση.
Οι εγκάρσια αναπτυσσόμενες κοιλάδες θα επιβάλουν και την αντίστοιχη εγκάρσια επιτήρηση και υπεράσπισή τους από τους Λατίνους χωροδεσπότες που θα συγκροτήσουν την επικράτειά τους στο νησί.
Ο δεύτερος, ιδιαίτερα καθοριστικός, παράγοντας υπήρξε θεωρώ η προσωπικότητα του Μαρίνο Δάνδολο, πρώτου Ηγεμόνα της Άνδρου. Διαφαίνεται κατά την γνώμη μου μία προσωπικότητα ενός ανθρώπου συγκεντρωτικού, ο οποίος αποφάσισε την πλήρη ανεξαρτησία του νησιωτικού τιμαρίου του από μεγάλα κέντρα εξουσίας, όπως η Βενετική Δημοκρατία, σεβόμενος μάλλον πάντα την σχέση υποτέλειας προς τον Μάρκο Σανούδο Ηγεμόνα της Νάξου και το Δουκάτο του.
Η κατάληψη της Άνδρου όπως ο Δημήτριος Πασχάλης υποστηρίζει έγινε από τον Μαρίνο Δάνδολο το έτος 1207. 2 Συνηγορεί ίσως υπέρ αυτού το γεγονός ότι ο Πάπας Ιννοκέντιος ο Γ΄προέβη στη σύσταση Καθολικής Επισκοπής Άνδρου το 1208, ενώ το 1209 η Επισκοπή Άνδρου υπήχθη στην Καθολική Αρχιεπισκοπή Αθηνών. (Αντιθέτως στην Νάξο ο Μ. Σανούδος άφησε τον Ορθόδοξο Επίσκοπο στην θέση του και σ΄αυτόν υπαγόταν ο Ορθόδοξος κλήρος του νησιού).
H προσωπικότητα του Μαρίνο Δάνδολο αποτυπώνεται και από μία σειρά ενεργειών και πολιτικών που θα επικαθορίσουν και θα στιγματίσουν πιθανόν την πολιτική και κοινωνική μορφή που έλαβε η Λατινοκρατία στην Άνδρο.
Ο Δάνδολο το 1225 θα έρθει σε σύγκρουση με τον καθολικό επίσκοπο Ιωάννη, τον οποίο δεν θα διστάσει να φυλακίσει και παρά τον αφορισμό του από τον Πάπα θα εξακολουθήσει να τον κρατά δέσμιο.3
Ο Δάνδολο κατά τον Δ. Πασχάλη εκδίωξε τον Ορθόδοξο επίσκοπο, έκλεισε τις μονές και κατέσχεσε την ακίνητη περιουσία τους. Οι ορθόδοξοι ιερείς υπήχθησαν στον Λατίνο Επίσκοπο των Αθηνών και υποχρεώθηκαν στην προσθήκη του filio que κατά την ανάγνωση του «Πιστεύω». Για τούτο και επί προκυψάσης δικαστικής διαφοράς ορθόδοξοι ιερείς αναφέρθηκαν στον Λατίνο Επίσκοπο Αθηνών.4 Φαίνεται όμως ότι και τα καθολικά τάγματα δεν έχουν έντονη παρουσία στην Άνδρο. Οι Ιησουίτες θα περάσουν μετά το 1533 όπου θα τους δοθεί χώρος μακριά από το Κάτω Κάστρο και θα φύγουν σύντομα από το νησί.
Η εν γένει αυστηρότητα των Λατίνων που εγκαινιάζει ο Δάνδολο φαίνεται ότι διατηρείται στους τρεισήμισυ αιώνες αν και σταθερά μειούμενη από τον 15ο και ιδίως τον 16ο αιώνα.
Τα φέουδα που δημιούργησε ο Δάνδολο είναι πιθανώτατα 12. Ο μεγάλος ερευνητής ιστορικός της Άνδρου Δημήτρης Πολέμης πιστεύει επίσης ότι τα τιμάρια του νησιού ήταν 12.5 Η ανάπτυξη των 12 φέουδων φαίνεται ότι ακολουθεί αναγκαστικά την εκδίπλωση του γεωμορφολογίας του νησιού.6 Επισημαίνεται ότι στην περίπτωση αυτή η δημιουργία λιγοστών φέουδων σε στενό και επιμήκη νησιωτικό χώρο βοηθά στον έλεγχο αλλά και στην υποχρεωτική αλληλεγγύη των τιμαριούχων, μα και στην ανάδειξη περισσότερο ισχυρών χωροδεσποτών γης.
Ο δίκλιτος δίκογχος ναός των Αγ. Νικολάου και Στυλιανού στον Πιτροφό Άνδρου Μέσα 16ου αι.
Οι φεουδάρχες αυτοί ανεγείρουν από ένα πύργο ο καθείς στο τιμάριό τους, ένα παρεκκλήσιο για τους ιδίους και μία εκκλησία για αυτούς και τους ορθόδοξους κολλήγες τους. Η εκκλησία αυτή είναι κατά τους πρώτους χρόνους μονόχωρη και με την πάροδο των ετών θα αποκτήσει δύο κόγχες (δύο ιερά) για τα δύο δόγματα. Ως εκ τούτου αφενός οι ναοί αυτοί έχουν ένα άτυπο υποχρεωτικό «ενοριακό» χαρακτήρα, αφετέρου είναι αποτέλεσμα πολιτικής επιλογής και επιβολής. Τα ποίμνια των δύο δογμάτων συγκεντρώνονται στον ναό του χωροδεσπότη. Δεν υπάρχει περιθώριο επιλογής για να έχει το κάθε ποίμνιο τον δικό του ναό όπως θα συμβεί στην γειτονική Τήνο. Για τούτο λοιπόν οι ναοί για τα δύο δόγματα, κατ΄αρχάς οι μονόχωροι και οι μεταγενέστεροι δίκλιτοι της Άνδρου είναι ευάριθμοι σε σχέση με άλλα νησιά των Κυκλάδων, τα οποία είναι εξ άλλου πολύ μικρότερα σε μέγεθος και σε πληθυσμό.7
Οι ναοί
Ο Δημήτρης Πολέμης, χωρίς να έχει ασχοληθεί με το συγκεκριμένο θέμα σημειώνει ωστόσο ότι: πλείστοι εκ των σημερινών ορθοδόξων ναών της Άνδρου είχον κτισθεί ως λατινικοί, ενώ ο Δημ. Πασχάλης διαπιστώνει χαρακτηριστικά την ύπαρξη λατινικών μα και ελληνοφραγκικών …8
Οι επιπεδόστεγες βασιλικές των Κυκλάδων έχουν μελετηθεί από τον καθ. Δημ. Βασιλειάδη, με αρκετά παραδείγματα της Άνδρου, στα οποία εντοπίζονται ναοί μονόχωροι με δύο κόγχες για τα δύο δόγματα, οι οποίοι έχουν ανεγερθεί σε πρωιμότερη εποχή. Οι ναοί με τις δύο κόγχες όπως παρουσιάζονται από τον Βασιλειάδη και την κ. Όλγα Γκράτσιου είναι ναοί των οποίων η ανέγερση σημειώνεται κατά τον 14ο αι. αλλά και συνεχίζεται τον 15ο αι.
Προσωπικά επισκέφθηκα πάνω από 250 εκκλησίες της Άνδρου. Αυτό το οποίο διεπίστωσα είναι ότι οι μικροί μονόχωροι ναοί δεν διέθεταν κατά τα πρώτα χρόνια της Λατινοκρατίας παρά μόνον μία και μόνον κόγχη δηλαδή την κόγχη του ιερού. Δεν είχαν τοιχοθυρίδα για να τελεσθεί η προσκομιδή (που δεν περιλαμβάνεται στην λατρευτική διαδικασία των καθολικών). Αυτή διανοίχθηκε σε χρόνους κάπως μεταγενέστερους όταν στους ναούς αυτούς άρχισε να ασκείται ελεύθερα το πλήρες τυπικό της ορθόδοξης λειτουργίας. Έτσι αποκαλύπτεται η εικόνα ενός άκρως αυταρχικού λατρευτικού καθεστώτος στο οποίο δεν διεξαγόταν η τελετή της προσκομιδής. Συμπληρώνεται έτσι το ψηφιδωτό μιας απολυταρχικής ασκήσεως εξουσίας ως προς την λατρεία που συμβαδίζει με την αρχική πολιτική του Δάνδολο στους ορθοδόξους, πολιτική η οποία δεν θα φθάσει τόσο άκαμπτη στο δεύτερο ήμισυ της Λατινοκρατίας οπότε θα γίνει συν τω χρόνω ελαστικώτερη.
Οι δίκλιτοι δίκογχοι ναοί πρωτοεντοπίστηκαν στην Κρήτη από τον Giuseppe Gerola στις αρχές του 20ου αι. στην Κρήτη, ο οποίος όμως δεν κατανοεί πλήρως την χρήση τους. 9
Αριστερά μονόχωρος όπως καταγράφεται και από τον Βασιλειάδη (1963). Στο μέσον του ανατολικού τοίχου του, κάπως έκκεντρα το μεγάλο ιερό για τους καθολικούς και στην γωνία προς τον βόρειο τοίχο το μικρό ιερό για τους ορθοδόξους. Μέσον δίκλιτος δίκογχος ναός με τα αντίστοιχα ιερά στα αντίστοιχα κλίτη. Αριστερά δίκλιτος ναός με τους νοητούς άξονες (κόκκινο) να αντιστοιχούν ακριβώς στο κέντρο των ιερών.
Οι δίκλιτοι δίκογχοι ναοί οι οποίοι διαδέχονται τους μονόχωρους δίκογχους, είναι βασιλικές οι οποίες χωρίζονται κατά μήκος σε δύο σχεδόν ισότιμα -από άποψη χώρου- κλίτη μέσω μιας τοξοστοιχίας με δύο κόγχες που αντιστοιχούν ανά μία σε κάθε κλίτος. Αποτελούν άτυπους ενοριακούς ναούς για τους Λατίνους άρχοντες και τους ορθόδοξους κολλήγες τους. Δημιουργήθηκαν δηλαδή για την λατρεία των δύο δογμάτων, σε διακριτά μεταξύ τους κλίτη, έχουν ερευνηθεί και μελετηθεί από τον Αν. Ορλάνδο, σε πλείστα παραδείγματα των Κυκλάδων από τον Δ. Βασιλειάδη, από τον Θαν. Κωτσάκη και τελευταία εμπεριστατωμένα από την κ. Όλγα Γκράτσιου στο έργο της «η Κρήτη στην ύστερη μεσαιωνική εποχή» η οποία καταχωρεί χρονικά την ανέγερση των δικλίτων ναών στον 14ο αι έως τουλάχιστον τα μέσα του 15ου αι. 10
Στην Άνδρο πλην αυτών που μελέτησε ο Βασιλειάδης, μελετήθηκαν σε βάθος τα παραδείγματα δύο δικλίτων ναών από τον Δημ. Κωνσταντινίδη, αυτή του Αγ. Γεωργίου και Θεοτόκου (πιθανώτατα εκκλησίας των Ιησουϊτών κατά την σύντομη διέλευσή τους στην Άνδρο μετά το 1533. Σήμερα μετασκευασμένη στην Αγ. Βαρβάρα της Χώρας) και του Ταξιάρχη ο οποίος μετετράπη σε δίκλιτη δίκογχη για τα δύο δόγματα στα μέσα του 16ου αι αμφοτέρων στο Κάτω Κάστρο. 11
Τέλος να σημειώσουμε ότι η αγιογραφία στην Άνδρο σταματά στην αρχή του 13ου αι και ξαναρχίζει μετά την Τουρκική επικυριαρχία. Για τούτο και οι ναοί στην Άνδρο είναι αναγιογράφητοι καθόλη αυτή την περίοδο 12 Τα απειράριθμα εξωκλήσια επίσης. Επιπλέον οι ναοί κατά την περίοδο αυτοί δεν διαθέτουν τέμπλο.
Η εξέλιξη των ναών στους τρεισήμισι αιώνες της Λατινοκρατίας
Ως προς την Άνδρο εγείρεται άμεσα το ερώτημα του χρόνου ανεγέρσεώς τους. Αναφορικά λοιπόν με την χρονολόγησή τους αυτό που διαφαίνεται και ενδεχομένως υποβοηθά σ΄αυτή την κατεύθυνση είναι η σαφής αρχιτεκτονική συν τω χρόνω διαφοροποίηση τόσο στην ρυθμολογία όσο και στην τυπολογία, ενώ εντοπίζονται 3 παραδείγματα μεταγενεστέρας επαναχρήσεως αρχαίων κατασκευών (σκοπιές ή βίγλες) και μετατροπής τους σε δίκλιτους, δίκογχους ναούς. Για τούτο και τα δείγματα αυτά δεν βοηθούν στην εξαγωγή συμπερασμάτων -από την χρονική στιγμή μετατροπής τους και- του ερωτήματος πότε ανεγέρθηκαν οι πρώτοι δίκλιτοι δίκογχοι ναοί. Γι΄αυτό αποκλείονται από την ερευνητική διαδικασία.
Δίκλιτοι-δίκογχοι ναοί εκ μετατροπής από κτίσματα άλλης παλαιοτέρας χρήσεως σε Απροβάτο και Άρνη. (Αγ. Παρασκευή και Σταυρός αντιστοίχως).Δεν περιλαμβάνονται στην μελέτη.
Στα 360 χρόνια Λατινοκρατίας, δηλαδή μεταξύ 1207 και 1566, ασφαλώς έχουμε πολλούς ναούς δίκλιτους δίκογχους των οποίων η ανέγερση αρχίζει μάλλον μετά τον 13ο αιώνα. Ωρισμένοι-οι ελαχιστότατοι-είναι πολλοί πρώϊμοι, αρχέγονοι, απλοϊκοί και άλλοι σαφώς μεταγενέστεροι όπου σ΄αυτούς επικρατούν ορθολογικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά που σηματοδοτούνται λίγο πριν ή παράλληλα με το τέλος του Μεσαίωνα από τα μέσα του 15ου αιώνα ίσως λίγο μετά το 1400 και φθάνουν στον 16ο αιώνα.
Οφείλουμε επίσης να επισημάνουμε το γεγονός ότι με την διασάλευση της Λατινικής Εξουσίας (μετά το 1538) και της επακόλουθης κατάρρευσής της έχουμε αύξηση του αριθμού των ορθοδόξων και αντίστοιχη μείωση των καθολικών. 13 Την ίδια ακριβώς εποχή των ανατροπών έχουμε ανέγερση των πρώτων ορθοδόξων ναών στο Κάτω Κάστρο, του Αγ. Αθανασίου το 1550, της Θεοσκεπάστου το 1555 (αμέσως έξω από το Κάτω Κάστρο) και των δύο βυζαντιακού ρυθμού όπως επισημαίνει ο Δ. Πασχάλης. Ταυτόχρονα ένας μικρός ναός μέσα στο Κάστρο ανακατασκευάζεται, τετραπλασιάζεται σε μέγεθος και γίνεται δίκλιτος και δίκογχος για τα δύο δόγματα. (Ο Ταξιάρχης που προαναφέραμε). 14
Το γεγονός της οικοδομήσεως αυτού του δίκλιτου ναού τοποθετείται κατά τον Δημ. Κωνσταντινίδη στα μέσα του 16ου αιώνος δηλαδή την ίδια ακριβώς εποχή με τους δύο ανωτέρω ναούς, Αγ. Αθανασίου και Θεοσκεπάστου. Ο ναός του Ταξιάρχη έχει σαφή και συγκεκριμένα τεχνικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, που μας υποδεικνύουν με αδιαμφισβήτητη ακρίβεια τις αρχιτεκτονικές αρχές των μέσων του 16ου αιώνα και δεν είναι ο μόνος. (Ο ναός αυτός θα αποδωθεί στους Καπουτσίνους το 1637 και θα αφιερωθεί στους Αγ. Νικόλαο και Βερναρδίνο, χωρίς παραδόξως να πάψει να αναφέρεται ως Ταξιάρχης. Μετά την καταστροφή του Κάτω Κάστρου από τον Γάλλο πειρατή Hugues de Creveliers το 1672, θα υποστεί εκτεταμένη επισκευή το 1703-1706 οπότε θα αντικατασταθούν οι πεσσοί της τοξοστοιχίας σύμφωνα με νέα αρχιτεκτονικά πρότυπα. Συγκεκριμένα με μαρμάρινες κολώνες τύπου baroque, χωρίς αλλαγή στο κέλυφος του ναού, όπως επισημαίνει ο Κωνσταντινίδης).
Υπάρχει άλλο ένα παρόμοιο δείγμα του 1700 δίκλιτο αλλά αφιερωμένο μόνον σε καθολική λατρεία, είναι ο ναός των Αγ. Νικολάου και Λουδοβίκου στα Λάμυρα, ο οποίος αντί πεσσών διαθέτει μαρμάρινες κολώνες. 15
Οι Ορθόδοξοι με την απαρχή της Τουρκοκρατίας θα ανεγείρουν τους δικούς τους ναούς, αργά (κυρίως μετά το 1700) επειδή οι Οθωμανοί δεν επιτρέπουν σε πρώτη φάση την ανέγερση νέων ναών πλην εξαιρέσεων. 16 Οι Ορθόδοξοι θα διαφοροποιηθούν κτίζοντας με εμμονή στα χωριά τους ενοριακούς ναούς, χωρίς σχεδόν καμμία εξαίρεση βασιλικές τρίκλιτες ή μονόκλιτες (πλήν του Αγ. Γεωργίου Χώρας 1613 και του Αγ. Νικολάου Μεσσαριάς που ήσαν βασιλικές με τρούλο). Παλαιότερη πρέπει να θεωρείται η τρίκλιτη εκκλησία του Αγ. Δημητρίου Αμολόχου κτισμένη ήδη αρκετά προ του 1670, με σαφείς επιδράσεις από τις δίκλιτες, αρχαϊκότητα και σκοτεινό ακόμη εσωτερικό χώρο. Ναοί βυζαντινού ρυθμού θα κτισθούν μόνον ως καθολικά Μονών πιθανόν από μη Ανδριώτες μοναχούς, γνώστες της κατασκευής τρούλων, άγνωστων στην Άνδρο.
Γνωρίζουμε με απόλυτη ακρίβεια το χρονικό τέλος της ανεγέρσεως των δικλίτων δικόγχων ναών, μένει βεβαίως να εντοπίσουμε με ακρίβεια την χρονική απαρχή τους, γεγονός αρκετά δυσκολώτερο.
Η κατηγοριοποίηση των ναών σύμφωνα με χωροταξικά και χρηστικά κριτήρια
Διακρίνουμε λοιπόν δύο κατηγοριών δικλίτους ναούς, που εντοπίζονται εκτός οικιστικών εγκαταστάσεων, οι οποίοι είναι ελάχιστοι και τους εντός, που αποτελούν την συντριπτική πλειοψηφία.
Από τους 41 που καταμέτρησα οι 35 είναι κατά κανόνα ευμεγέθεις, κατά μέσο όρο 8,50 x 12 , βρίσκονται εντός οικισμών γεγονός καθοριστικής σημασίας και για τούτο επιδέχονται και απαιτούν περαιτέρω προσέγγιση. (διετέλεσαν δε και ενορίες). Διακρίνομε τρεις ομάδες Α, Β και Γ.
Α. Οι 3 δεν βρίσκονται ή δεν αφορούσαν σε οικιστικές εγκαταστάσεις όταν ανεγέρθηκαν. Συγκεκριμένα
2 έχουν κτισθεί σε παλαιές βίγλες (κυκλικής κατόψεως), 1 στην Αρνη
(ο Σταυρός)καθώς και 1στο Πέταλο, παραλληλόγραμμης κάτοψης, μάλλον παλαιοτέρων χρήσεων, οι Αγ. Σαράντα. (Ίσως υπάρχουν και άλλοι παρόμοιοι σε δυσπρόσιτα σημεία).
1 ίσως σε παλαιά βίγλα, στ΄Απροβάτο.
Όπως προείπαμε οι ανωτέρω δεν μπορούν, να συμπεριληφθούν στην έρευνα αφού εκ προοιμίου ο χρόνος μετατροπής τους αν και παρωχημένος είναι αβέβαιος. (Δεν πρέπει να αποκλεισθεί η διπλή χρήση βίγλας και ναού). Δίπλα ακριβώς από κει που εντοπίσθηκε η παλαιοχρισταινική τρίκλιτη.
Κατά συνέπειαν θα ασχοληθούμε μελετώντας τους υπόλοιπους 38 που διακρίνονται στην Β και Γ ομάδα:
Β. Οι 5 αποτελούσαν ναούς Καθολικών ή της Καθολικής Επισκοπής
3 ήταν ναοί της Καθολικής Επισκοπής: 2 στα Λειβάδια και 1, την Αγία Βαρβάρα, στην Χώρα, ναού κατά τα φαινόμενα των Ιησουιτών (σήμερα ξανακτισμένη, μονόχωρη).
2 ήταν ναοί Καθολικών αρχόντων για προσωπική τους χρήση και είναι νεώτεροι (Αγ. Ιωάννης Θεολόγος ίσως των Δεκαμίλλα στην Μονή Παναχράντου και Αγ. Νικόλαος & Λουδοβίκος στα Λάμυρα των Δελλαγραμμάτικα). 17
Γ. Οι 33 εντός οικιστικών εγκαταστάσεων.
3 βρίσκονται εκτός σημερινών οικισμών. (Αγ. Αντώνιος και Ειρήνη στην Μεσσαριά, Αγ.Ιωάννης Αποκεφαλιστ(θ)είς πλησίον Αγ. Γεωργίου Φαράλη και Αγ. Γεώργιος στα Άχλα). Όμως γύρω από τους δύο πρώτους υπήρχε άλλοτε κατοίκηση η οποία εγκαταλείφθηκε. Για την τρίτη δεν γνωρίζουμε αλλά υποψιαζόμαστε οικιστική εγκατάσταση. 18
30 βρίσκονται εντός παλαιών σημερινών οικισμών
Η ταξινόμησή των ναών βάσει αρχιτεκτονικών και μορφολογικών στοιχείων για την χρονολογική τους προσέγγιση
Όλοι ανεξαιρέτως έχουν ανεγερθεί ως ενιαία και αυτοτελή κτίρια γεγονός που αποκαλύπτει σύλληψη, απόφαση και εκτέλεση ενός κτίσματος αυτοτελούς και ενιαίου.
Οι 33, όπως προαναφέραμε, βρίσκονται εντός παλαιών οικισμών ή εντός πάλαι ποτέ οικιστικών εγκαταστάσεων και είχαν «ενοριακό» χαρακτήρα. Πιο συγκεκριμένα έχουμε τις παρακάτω κατηγορίες:
26 νεώτερους με δύο εισόδους από την δυτική πλευρά και σπανιώτατα ένα από την δυτική και ένα από την νότια (και ενός από την βόρεια)
5 πρώϊμου τύπου με μία μοναδική είσοδο από τον Νότο
2 σαφώς πρωιμότερους με «κυκλαδίτικες γραμμές» και μόνον μία πλαϊνή είσοδο .
Επίσης πλέον των 33 συνυπολογίζονται και οι 3 ναοί οι οποίοι ανήκαν στην Καθολική Επισκοπή και στους Ιησουϊτες λόγω των κοινών αρχιτεκτονικών στοιχείων με όλους τους υπολοίπους.
1η Κατηγορία. 19 ναοί. Έχουμε μία σαφέστατη εικόνα των ναών κτισμένων και χρονολογημένων περί το 1550, στο τέλος δηλαδή της Λατινοκρατίας. Είναι τόσο όμοιοι ώστε θα έλεγε κανείς ότι χτίστηκαν όλοι ταυτόχρονα με ελάχιστη διαφορά στο μέγεθος. Οι ναοί αυτοί είναι (πάντα δωμοσκεπείς), έχουν δύο εισόδους στον δυτικό τοίχο, η θύρα των καθολικών είναι φαρδύτερη και υψηλότερη αυτής των ορθοδόξων, έχουν αρχές συμμετρίας, είναι τετραγωνισμένοι, έχουν ορθές γωνίες, είναι υψηλοί, έχουν πολύ υψηλές καμάρες και κτιστούς πεσσούς (πλήν μιάς με κολώνες) και προϋποθέτουν τεχνογνωσία που μέχρι τότε δεν υπήρχε στο νησί, έχουν συνήθως δύο πανομοιότυπα προεξέχοντα ιερά, στο εσωτερικό τοίχους ευθείς μέχρι την στέψη και στέγαση με κυπαρίσσια και σχιστόπλακες ως πλάκα καλύψεως. Συγκεκριμένα λοιπόν έχουμε 19 ναούς στους εξής οικισμούς: 1 Αμόλοχο (Ταξιάρχης), 2 Απροβάτο -Μπατσί (Παναγίτσα/Κοίμηση και Άγ. Γεώργιος), 2 Άρνη (Άγ. Πάντες και Αγ. Ιωάννης Πρόδρομος), 4 Μένητες (Παναγία Βέργη, Άγ. Ιωάννης Πρόδρομος, Παναγία στο Κουράφι, Αγ.Ιωάννης/Φανούριος), 3 Μεσσαριά, (Αγ. Μονή, Αγ. Ειρήνη και Αντώνιος, Παναγία Βουλγάρα, απομένει μόνον το δεξιό της κλίτος) , 1 στο Μεσαθούρι (Αγ. Ιωάννης Πρόδρομος ακέραιο μόνον το δεξιό κλίτος), 1 στον Πιτροφό (Άγ. Νικόλαος και Στυλιανός), 2 Χώρα (Μεγάλος Ταξιάρχης και Αγ. Βαρβάρα άλλοτε δίκλιτη) και 3 σαφώς μικρότερους νότια του Κορθίου Αμονακλειού (Αγ. Ειρήνη), Μουσιώνας (Άγ. Ιωάννης Πρόδρομος, η αριστερή θύρα έγινε παράθυρο) και Νιόνας (Παναγία ομοίως η αριστερή θύρα έγινε παράθυρο). (Από τους 2 της Χώρας ο Μεγάλος Ταξιάρχης, όπως προείπαμε μελετήθηκε από τον Δ.Κωνσταντινίδη και κατασκευάσθηκε το 1550-και επανακασκευάσθηκε το 1703- 1706-ο δε ναός της Αγ. Βαρβάρας κατασκευασμένος μάλλον από τους Ιησουίτες γύρω στα 1540 ήταν πανομοιότυπος με τους προηγούμενους και είχε όλα τα προαναφερθέντα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά ). 19
Ο ναός των Αγ. Νικολάου και Στυλιανού στον Πιτροφό. Άνω: Αριστερά στο βάθος το μεγάλο ιερό, μέχρι το έδαφος, την Αγία Τράπεζα. Δεξιά φωτογραφία δεξιά το μικρότερο ιερό για τους ορθοδόξους με το "περβάζι" για χρήση Αγίας Τράπεζας και αμέσως αριστερά η τοιχοθυρίδα της προσκομιδής απαραίτητης στο ορθόδοξο δόγμα. Και τα δύο ιερά καθώς και η τοιχοθυρίδα είναι ακριβώς όμοιας τεχνικής κατασκευής. Στην φωτογραφία άνω αριστερά παρατηρήστε την τοιχοθυρίδα που διανοίχθηκε αργότερα όταν ο ναός έγινε πλήρως ορθόδοξος, είναι μόνον άλλης τεχνικής (καμπυλότητα κ.λπ.) αλλά και άτεχνα διανοιγμένη. Κάτω: Αριστερά ο ανατολικός τοίχος έχει δύο ιερά τα οποία όμως (εξωτερικά) είναι ακριβώς όμοια. Δεξιά ο δυτικός τοίχος με τον πεσσό της πρωτης καμάρας. Ο ιερέας είναι ο μακαριστός π. Μιχάλης Ψαριανός, ο οποίος γνώριζε την αρχικά διπλή λατρευτική ταυτότητα του ναού, όταν νεώτατος πριν γίνει κληρικός είχε ανοίξει τον ναό στον μεγάλο ερευνητή καθ. αρχιτέκτονα Βασιλειάδη.
2η Κατηγορία. 9 ναοί. Πριν το 1500 πιθανόν περί τα μέσα του 15ου αιώνα. Είναι δωμοσκεπείς, είναι σχεδόν τετραγωνισμένοι όχι ιδιαίτερα υψηλοί, οι καμάρες της τοξοστοιχίας πάντα σχετικά χαμηλές με κτιστούς πεσσούς. Έχουν δύο θύρες στον δυτικό τοίχο πλην μιάς. Η θύρα των καθολικών είναι φαρδύτερη και υψηλότερη αυτής των ορθοδόξων. Οι εσωτερικοί τοίχοι σε επεξοχή (εκφορικό σύστημα), όπου η στέγαση επιτυγχάνεται με την εναπόθεση πελωρίων πλακών σχιστολίθου. Γιαυτό και τα κλίτη είναι στενώτερα. Αυτή είναι και η κύρια διαφορά με την προηγούμενη κατηγορία, καθώς και τα ανόμοια μεταξύ τους εξωτερικώς προεξέχοντα ιερά. Οι σοβαρές αυτές κατασκευαστικές και τεχνικές διαφορές συνεπάγονται και αρκετή χρονική διαφορά «αρχιτεκτονικής ωρίμανσης» της προηγούμενης κατηγορίας ως προς αυτήν.
Σ΄ωρισμένους απ΄αυτούς -όπως και της προηγουμένης κατηγορίας- αντικαταστάθηκε το δώμα με κεραμοσκεπή με αποτέλεσμα να έχει αφαιρεθεί η τοξοστοιχία αλλά και η επεξέχουσα απόληξη στην στέψη των τοίχων. (Ωστόσο τα εν γένει στοιχεία, όπως η κατασκευή των αψίδων επιτρέπουν την κατάταξη σ΄αυτή την κατηγορία).
Έχουμε 9 ναούς στους εξής οικισμούς, 1 Αμόλοχο (Αγ. Νικόλαος και Σπυρίδωνας), 1 Κατάκοιλο (Παναγία), 1Απροβάτο (Παναγία/Κοίμηση έχει αφαιρεθεί η τοξοστοιχία όταν το 1953(;) αντί του παλαιού δώματος κατασκευάστηκε πλάκα με κολώνες beton), 1 Άρνη (Άγ. Ιωάννης Πρόδρομος, ακέραιο μόνον το δεξιό κλίτος), 1 Πατούρια (Παναγία, αφαιρέθηκε η τοξοστοιχία περί το 1930), 1 Μελίδα (Άγ. Χαράλαμπος), 1 Στραπουργιές (Πρ. Ηλίας), 2 Λειβάδια άλλοτε Καθολικής Επισκοπής (Παναγίτσα και Σταυρός ναός κοιμητηρίου. Και στους δύο έχει αφαιρεθεί η τοξοστοιχία όταν επαναστεγάστηκαν μεταπολεμικά).
Άνω και κάτω αριστερά ο ναός του Αγ. Ιωάννου Προδρόμου στην Άρνη στο Πανωχώρι. Ο παλαιότερος ενοριακός της Άρνης. Το δεξιό κλίτος (προωριζόταν για τους καθολικούς) έχει καταρρεύσει. Η δε θύρα του ήταν φαρδύτερη και υψηλότερη. Ανω δεξιά η τοξοστοιχία έχει σφραγισθεί ενώ διακρίνονται με κόκκινα βέλη οι καμάρες της. Κάτω αριστερά οι συγκλίνοντες τοίχοι δείχνουν τοίχους σε επεξοχή με πλάκες για την στέγαση. Επίσης αποκαλύπτουν ότι κάποτε είχε ερειπωθεί και το άλλο κλίτος το οποίο ξαναστεγάσθηκε σε λίγο χαμηλότερη στάθμη. Κάτω δεξιά η Παναγία στ΄Απροβάτο παρόμοιου τύπου αλλά ξαναστεγάσθηκε με μπετόν αφού κατεδαφίστηκε η τοξοστοιχία ενοποιώντας το εσωτερικό του ναού γύρω στα 1953. Χρονολόγηση 15ος αι. πιθανώτατα προ του 1470.
3η Κατηγορία. Πριν το 1400(;) 5 πολύ πρώιμους και 2 εξαιρετικά πρώιμους: Διαφέρουν τεχνικά και αισθητικά από τους ναούς των δύο προηγουμένων κατηγοριών. Δεν είναι τετραγωνισμένοι, οι γωνίες τους δεν είναι καν ορθές δεν έχουν προεξέχον ιερό από το κτίσμα. Είναι όλοι δωμοσκεπείς. Οι καμάρες μάλλον άτεχνες με μεγάλους σε μήκος κτιστούς πεσσούς. Οι 5 πρώτοι είναι παρόμοιοι έχουν μοναδική είσοδο από τον Νότιο τοίχο στον οποίο πάντοτε υπάρχουν ένα μεγάλο παράθυρο και ένα μικρό. Η στέγαση πραγματοποιείται μέσω τοίχων σε επεξοχή με τοποθέτηση πλακών σχιστολίθου. 20
Έχουμε 1 στα Άχλα (Αγ. Γεώργιος), 1 στις Στραπουργιές (Παναγία), 1 στα Λάμυρα (Αγ. Παρασκευή) , 1 στο Μεσαθούρι/Λάμυρα (Παναγία Καψαμπέλα), 1 στο Υψηλού (Παναγίτσα/Εισόδια Θεοτόκου).
Οι άλλες δύο πρωιμότερες πλήν των άλλων επί μέρους ιδιαιτεροτήτων (δύο τετράγωνα παράθυρα με σκούρα που ασφαλίζονται στέρεα εσωτερικά) έχουν και κυκλαδικές καμπυλότητες που δεν εμφανίζονται ιδιαίτερα στις προηγούμενες ενώ το όλο εσωτερικό τους παρουσιάζει σαφή αρχαϊκότητα έναντι όλων των άλλων, αδρά χαρακτηριστικά και «άτεχνη» κατασκευή των τόξων. Έχουν επίσης είσοδο από τον Νότο. Απαντώνται 1 στα Ρέμματα (Αγ. Κυριακή και 1 πλησίον Αγ.Γιώργη Φαράλη (Άη-Γιάννης Αποκεφαλιστ(θ)είς).
Ο ναός της Αγ. Παρασκευής στα Λάμυρα. Πρώιμος, 15ος αι., με είσοδο μόνον από τον Νότο, δίκλιτος δίκογχος με την δεύτερη "αψίδα" ίσως μεταγενέστερη χωρίς καμάρα. Οι τοίχοι ανέρχονται σε επεξοχή (εκφορικό σύστημα). Ο ανατολικός τοίχος δεν έχει προεξέχοντα ιερά.
Ναός Αγ. Κυριακής στα Ρέμματα. Ο πρωιμότερος τύπος. Άνω: με μία μόνον -πλάγια- είσοδο (νότια) και ανατολικό τοίχο επίπεδο χωρίς προεξέχοντα ιερά. Μέσον: τοίχοι ανερχόμενοι σε επεξοχή (εκφορικό σύστημα). Κάτω: Αριστερά το μόλις διακρινόμενο ιερό για την καθολική λατρεία, χωρίς τοιχοθυρίδα προσκομιδής. Η καμάρα της διαχωριστικής τοιχοθυρίδας ημικυκλική και το ιερό τέλεια κατασκευασμένο. Ο ναός διατηρεί τις κυκλαδικές καμπυλότητες. 14ος αι. Έχει μεγάλες ομοιότητες με τον ναό του Αγ. Ιωάννη Θεολόγου στην Καππαριά.
4η Κατηγορία. Είναι οι πλέον νεώτεροι : Τελευταίοι χρονικά: 2 του 1600(?) Οι Άγ. Πάντες στα Λειβάδια και ο Αγ. Ιωάννης Θεολόγος άλλοτε έξω αλλά σήμερα μέσα στην Πανάχραντο, μετά την επέκτασή της, ενδεχόμενα κτισμένες από τον πανίσχυρο άρχοντα Decamilla πανομοιότυπος αλλά πολύ μικρότερος από τους Αγ. Πάντες, με αναγεννησιακές καμάρες και μαρμάρινες κολώνες. Επίσης και 1(+1) του 1700-1706. Έχουν όλοι ανεγερθεί επί Τουρκοκρατίας. Ως προς τους 2 τελευταίους, υπάρχουν τα εξής στοιχεία. Ο τελευταίος μετασκευάσθηκε την ίδια περίοδο. Πρόκειται για τον Ταξιάρχη Χώρας τον οποίο προαναφέραμε στην 1η κατηγορία, που ανεγέρθηκε περί το 1550 (Κωνσταντινίδης) και επισκευάσθηκε το 1703-06 οπότε οι καμάρες στηρίχτηκαν σε μαρμάρινες κολώνες μπαρόκ. Ο δεύτερος (των Αγ. Νικολάου και Λουδοβίκου), βρίσκεται στα Λάμυρα και έχει μελετηθεί από τον γράφοντα. Κτίσθηκε το 1700 και έχει καμάρες που στηρίζονται σε μαρμάρινες κολώνες. Οι 2 πρώτοι είναι των αρχών του 17ου αι. Σ΄αυτούς τα τόξα των καμαρών στηρίζονται σε κολώνες αναγεννησιακού τύπου. Είναι πλέον γνωστό από το έργο «η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο Οθωμανικό πλαίσιο» (βλ. Βιβλιογραφία) του κ. Ηλ. Κολοβού ότι οι Οθωμανοί απαγόρευαν κατά τον 16ο και 17ο αι. την ανέγερση εκκλησιών. Ωστόσο επειδή ο κτήτορας και επισκευαστής των δύο πρώτων ήταν ο γαλλόφιλος και κατόπιν πρόξενος της Γαλλίας στην Άνδρο, Νικολός Δελλαγραμάτικας, έτυχε προνομιακής μεταχείρισης από τους Οθωμανούς. Φαίνεται ότι προνομιακή μεταχείριση είχε και η οικογένεια De Camilla της οποίας ο Nicolo De Camilla στα τέλη του προηγούμενου αιώνα είχε διατελέσει γοβερναδόρος της Άνδρου επί Ιωσήφ Νάσι. H οικογένεια διατηρεί την κοινωνική της ισχύ και απόγονος του έκτισε, πιθανά το 1600, τις δύο άλλες εκκλησίες με τις αναγεννησιακές κολόνες. Όλες οι υπόλοιπες της 1ης, 2ης και 3ης κατηγορίας, δηλαδή οι παλαιότερες έχουν τους πεσσούς των καμαρών λιθόκτιστους.
Ο ναός των Αγ. Πάντων στα Λειβάδια. Δίκλιτος, δίκογχος με δύο όμοια και ισομεγέθη ιερά. Η είσοδος πραγματοποιείται μόνον από τον Βοριά.
Ο ναός του Ταξιάρχη στην Χώρα. Αριστερά ο δυτικός τοίχος στον οποίο η άλλοτε αριστερή πόρτα μετατράπηκε σε παράθυρο. Η δεξιά , για το κλίτος των καθολικών ήταν φαρδύτερη.Ο ναός ανακαινίσθηκε το 1706 και οι τετράγωνοι πεσσοί των καμαρών αντικαταστάθηκαν με κολώνες τύπου μπαρόκ. Ανήκε στους Καπουτσίνους μοναχούς από το 1638, αφιερωμένος στον Αγ. Νικόλαο και Βερναρδίνο. Είναι ο μεγαλύτερος δίκλιτος της Άνδρου με 16,5μ μήκος, ενώ στον ανατολικό του τοίχο δεν προεξέχουν τα ιερά.
Οι υπόλοιποι 9 κάπως προγενέστεροι, φαίνεται ότι χρονολογούνται πριν τα τέλη του 15ου αιώνα.
Aκολούθως συνάγουμε με σχετική επιφύλαξη ότι οι 5 πρωιμότεροι με είσοδο μόνον απ΄τον Νότο, ανάγονται στον προηγούμενο αιώνα δηλαδή τον 14ο και υπό άκρα επιφύλαξη οι πρώτοι (αρχετυπικοί θα έλεγα) δύο κυκλαδίτικοι στις αρχές του 14ου ή και στον 13ο
Οι 33 ναοί (της 1ης, 2η και 3ης κατηγορίας) ανεγείρονται και συσχετίζονται με τις όψιμες οικιστικές εγκαταστάσεις των Λατίνων χωροδεσποτών όπου σχετικά συχνά εντοπίζονται πύργοι ή τα υπολείμματά τους εκεί πλησίον.
Όλοι ανεξαιρέτως οι ναοί είναι αναγιογράφητοι και δεν διαθέτουν τέμπλο. Ο Δημ. Πασχάλης καταγράφει ότι η λειτουργία των καθολικών διεξαγόταν το Σάββατο και η των ορθοδόξων την Κυριακή, γεγονός που κατά την γνώμη μου ίσχυσε μόνον στα τελευταία χρόνια της Λατινοκρατίας.
Ωρισμένα
μορφολογικά συμπεράσματα αφορούν στους τουλάχιστον 28 δίκλιτους της 1ης
και 2ης κατηγορίας, του δευτέρου δηλαδή ημίσεως της Λατινοκρατίας
(15ος, 16ος αι), με τις 2 θύρες συνάγουμε ότι: 1ον η δυτική θύρα των
καθολικών είναι πάντοτε ελάχιστα υψηλότερη και φαρδύτερη, 2ον η κόγχη των Καθολικών είναι σαφώς μεγαλύτερη και
συχνά φθάνει μέχρι το δάπεδο. Στους ναούς της 1ης κατηγορίας δηλαδή
στους 19 δίκλιτους της ύστατης περιόδου της Λατινοκρατίας, τα προεξέχοντα του
κτίσματος ιερά είναι εξωτερικά απαράλλαχτα, τα γνωστά κατά τον Βασιλειάδη
πεντάπλευρα της Άνδρου, (πλην των ναών της Άρνης και του Μπατσίου).
Η εξωτερική δηλαδή εμφάνιση του ναού δηλώνει πρόθεση για ομοιότητα και ισότητα των κλιτών και κατ΄επέκτασιν των δογμάτων. Πρόκειται για εσκεμμένη αρχιτεκτονική έκφραση που υποκρύπτει σαφή πολιτική πρόθεση ισότητας των δύο ποιμνίων στον δημόσιο χώρο, η οποία εκδηλώνεται κατά τα τελευταία δύσκολα για τους Λατίνους χρόνια εξ αιτίας του άμεσου τουρκικού κινδύνου. 3ον Στους όψιμους δίκλιτους (1η κατηγορία), συμπέρασμα τα κλίτη έχουν πλάτος που κινείται μεταξύ 2,80 έως 3,20 με πάντοτε φαρδύτερο των καθολικών, ανεξαρτήτως του μήκους των ναών. Αυτό συμβαίνει επειδή οι ναοί αυτοί έχουν στέγη που στηρίζεται με κυπαρίσσια και χάριν της ομοιομορφίας τα δοκάρια επιδιώκεται να είναι κατά το δυνατόν ισοπαχή και σε ίσες μεταξύ τους αποστάσεις. Για λόγους οικονομίας των κυπαρισσιών λοιπόν είχαν διαπιστώσει ότι ένα λεπτόκορμο κυπαρίσσι 15 περίπου μέτρων «έδινε» 3 δοκάρια 3,50 μ. Επρόκειτο λοιπόν για την καλύτερη δυνατή εκμετάλλευση που δεν επέτρεπε βέβαια άνοιγμα κλίτους μεγαλύτερο των 3,20 μ. και 4ον ότι στις τελευταίες των δικλίτων συμβαίνει η κάθε θύρα του δυτικού τοίχου να βρίσκεται στον νοητό άξονα με το κέντρο της αντίστοιχης κόγχης. 21
Ένα βασικό συμπέρασμα συνάγεται από το γεγονός ότι οι 4 κατηγορίες είναι τόσο διακριτές μεταξύ τους ώστε θα έλεγε κανείς ότι συντελούνται κατά άλματα χρονικά και κυρίως ποιοτικά και τυπολογικά, ως επιστέγασμα ίσως γεγονότων παρά αρχιτεκτονικής βραδείας ωρίμανσης.
Υπενθυμίζεται και υπογραμμίζεται ιδιαίτερα, ότι στην Άνδρο δεν υπήρξαν ούτε μικτά χωριά καθολικών και ορθοδόξων ούτε άλλα ορθοδόξων και άλλα καθολικών, που να οδηγήσει σε ξεχωριστούς ναούς άλλους ορθοδόξους και άλλους καθολικούς. Οι ορθόδοξοι αποτελούσαν την συντριπτική πλειοψηφία κολλήγων ίσως και μικροκαλλιεργητών και ήταν άτυποι «ουνίτες». Όλοι αυτοί λοιπόν ήταν υποχρεωμένοι να εκκλησιάζονται στον ίδιο χώρο με τον Λατίνο άρχοντα περίπου μέχρι το 1566. Για τούτο και έχουμε σημαντικό αριθμό δικλίτων ναών εντός οικιστικών εγκαταστάσεων. Πιστεύω δε ότι με την πάροδο των ετών ωρισμένοι -ελάχιστοι- δίκλιτοι αντικαταστάθηκαν με τυπικά ορθόδοξους τρίκλιτους.
Σημειώνουμε τέλος ότι οι πλέον -όψιμοι- 31 ναοί (της 1ης, 2ης και 4ης Κατηγορίας) ακολουθούν τις νεώτερες αρχιτεκτονικές αντιλήψεις με ευθείες γραμμές, συμμετρία, ορθές γωνίες παράλληλες και γενικά αυτό που θα λέγαμε ορθολογική αντίληψη, όπου τίποτε δεν γίνεται ευκαιριακά αλλά όλα είναι προαποφασισμένα και προμελετημένα.
Όλα τα ανωτέρω αρχιτεκτονικά λατρευτικά-φαινομενικώς-απλά στοιχεία, φαίνονται να υπακούουν σε κανόνες περισσότερο πολύπλοκους που απορρέουν και υποκρύπτουν μία κύρια σκέψη, αυτήν της πολιτικής σκοπιμότητας της εποχής, τόσο ακραίας σε συμβολισμούς που για μας σήμερα φαίνονται κανόνες αμελητέοι ενώ σε εκείνους τους βασανιστικούς χρόνους ήταν κωδικοποιημένοι και καθοριστικοί.
Σημειώσεις
1 Όλγας Γκράτζιου «η Κρήτη στην ύστερη μεσαιωνική εποχή» Η μαρτυρία στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πανεπιστημιακές Εκδ. Κρήτης σελ. 168
2 Δ.Πασχάλη Η Ανδρος τ.Β΄σελ. 9 & 124
3 «Deux iles grecques au temps de l’ Empire Latin: Andros et Lemnos au XII siècle» ΜΕFRP 113/1 2001 σελ. 582-584
4 Δ.Πασχάλη «η Δυτική Εκκλησία εις τας Κυκλάδας» Ανδριακά Χρονικά 2-3 1948 σελ. 15-17 & 30 και Π.Δ. Μαστροδημήτρη «εκκλησιαστική δίκη εν Άνδρω κατά τον ΙΕ΄αι – Πέντε ανέκδοτα έγγραφα εκ του Μυστικού Αρχείου του Βατικανού» Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου 16-17 (1969-1970) 1972 σελ.233-240
5 Δ.Πολέμη «οι Αφεντότοποι της Άνδρου» Πέταλον Παρ.2 1995 σελ.88
6 Ν. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ. 25-27
7 Επί πλέον δεν είχαμε προσηλυτισμό στην Άνδρο αφού οι Λατίνοι αρκέστηκαν στην επιβολή του filio que και στην μνημόνευση του Πάπα, όπως αναφέρει ο Δ. Πασχάλης.
8 Δημ. Πολέμη «από την εποχήν της παρακμής της Δυτικής Επισκοπής Άνδρου (1591-1648). «Θησαυρίσματα» τ. 20 Βενετία 1990 σελ.281
9 Α. Ορλάνδου «οι μεταβυζαντινοί ναοί της Πάρου» ΑΒΜΕ 9 1961 Σελ.113-123& 147 και Δ. Βασιλειάδη «αι επιπεδόστεγαι μεταβυζαντιναί βασιλικαί των Κυκλάδων» Προέλευσις του τύπου μετά δύο κογχών ΕΕΚΜ τ. Γ 1963 σελ. 121-124
10 Όλγας Γκράτζιου «η Κρήτη στην ύστερη μεσαιωνική εποχή» Η μαρτυρία στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πανεπιστημιακές Εκδ. Κρήτης σελ. 141-146 & 175
11 Κωνσταντινίδη «Η Αγία Βαρβάρα στην Χώρα Άνδρου» Ανδριακά Χρονικά. Και «ο Μέγας Ταξιάρχης στο Κάστρο Χώρας Άνδρου» Τεχνικά Χρονικά τ.2 Απρ. 1962
12 για τις τοιχογραφίες του βυζαντινού ρυθμού Ταξιάρχη Μεσσαριάς (12ος αι.) οι οποίες χρονολογούνται στον 12ο αι. βλ. Μυρτάλης Αχειμάστου-Ποταμιάνου «Ψηφίδες-Τοιχογραφίες του Μεγάλου Ταξιάρχη Άνδρου» Παν. Εκδ. Κρήτης 2009 σελ.121-131
13 Η Άνδρος από το 1538 υπάγεται στην Τουρκική Επικυριαρχία. Οι Σομμαρίπα όμως θα εξακολουθήσουν να είναι Ηγεμόνες του νησιού μέχρι το 1566 εν μέσω αμφισβητήσεων μερίδας αρκετών Λατίνων αρχόντων οι οποίοι θα μεταπηδήσουν «εγκαίρως» στο ορθόδοξο δόγμα προκειμένου να διατηρήσουν την κοινωνική και οικονομική τους ισχύ πράγμα που θα καταφέρουν για αιώνες ακόμη, υπό τον Οθωμανό κατακτητή.
14 Δ. Κωνσταντινίδη «Ο Μεγάλος Ταξιάρχης στην Χώρα Άνδρου» Ανδριακά Χρονικά.
15 Νικ. Βασιλόπουλου «Λάμυρα. Ένας άγνωστος καθολικός ναός» Νήσος Άνδρος 2009/3 Εκδ. Τυπωθήτω σελ.62-83
16 «Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο Οθωμανικό νησιωτικό πλαίσιο» Ηλία Κολοβού Ανδριακά Χρονικά 39 εκδ. Καϊρείου 2006
17 Στην Μονή της Αγίας υπήρχε καθολικός ναϊσκος, προσκολλημένος στο καθολικό, στον οποίο προσευχόταν ο φεουδάρχης της περιοχής Filippino Paterio de Grimaldi (μέσα 16ου αι), αγνώστου ρυθμού ο οποίος κατεδαφίστηκε από τους μοναχούς πριν το τέλος της Τουρκοκρατίας.
18 Μία από αυτές στον χώρο της Μεσσαριάς, (η εκκλησία των Αγίων Αντωνίου και Ειρήνης) είχε κτισθεί εντός οικισμού ο οποίος εγκαταλείφθηκε κατόπιν σοβαρής επιδημίας κατά τα μέσα του 17ου αι. (πληροφ. Δ. Πασχάλη).
19 Ο ναός του Ταξιάρχη στον Αμόλοχο, αν και έχει Αγία Τράπεζα στο δεξιό κλίτος εν τούτοις δεν έχει κόγχη στον ανατολικό τοίχο ενώ στο αριστερό κλίτος υπάρχει η συνήθης τοιχοθυρίδα των ορθοδόξων. Ο ανατολικός τοίχος εξωτερικά έχει μία ογκώδη προεξοχή εν είδει ιερού η οποία δεν αντιστοιχεί εσωτερικά σε εσοχή και όπως φαίνεται κτίσθηκε για να αντιστηρίξει την πελωρίου πάχους -εσωτερική-τοξοστοιχία. Η όλη κατασκευή ίσως είναι αποτέλεσμα τεχνοδομικής άγνοιας. Κατά τα άλλα οι δύο θύρες, οι ευθείς τοίχοι και η στήριξη της στέγης με κυπαρίσσια αποτελούν δείγματα ευθυγράμμισης με τους εξελιγμένους δίκλιτους της Άνδρου του 16ου αι.
20 Όμοια χαρακτηριστικά χωρίς προεξέχον ιερό και είσοδο μόνον από τον Νότο παρουσιάζουν εκατοντάδες εξωκκλήσια με σαφή ίχνη παλαιότητας έναντι όλων των υπολοίπων. Όλα τους χωρίς εξαίρεση έχουν πρόχειρα δημιουργημένη θυρίδα για προσκομιδή.
21 Για τούτο και οι θύρες δεν απέχουν το ίδιο από τις γωνίες του ναού δεδομένου ότι και άνισες είναι μεταξύ τους αλλά κυρίως ανίσων μεγεθών είναι οι απέναντι κόγχες.
