Σάββατο 5 Νοεμβρίου 2016

Τα μάσκουλα της Άνδρου



Cannone a mascolo XIV- XVI αιώνας.

"Il mascolo è la parte posteriore amovibile degli antichi cannoni a retrocarica"

Ποιός Ανδριώτης ή άλλος που επισκέπτεται την Άνδρο το Πάσχα δεν ξέρει τα μάσκουλα; Πρόκειται για βεγγαλικά επαναχρησιμοποιούμενου τύπου, που προκαλούν ένα αφάνταστα δυνατό θόρυβο. Είναι μικρά σιδερένια δοχεία (συνήθως 15-30 εκ ύψος) πολύ χοντρών τοιχωμάτων, όπου χύνεται μπαρούτι, το οποίο συμπιέζεται σε υπερβολικό βαθμό με κονιορτοποιημένη πέτρα ή άλλα υλικά ώστε η έκρηξη να είναι όσο το δυνατόν πιο εκκωφαντική. Η ανάφλεξη επιτυγχάνεται με φυτίλι που εισάγεται από μικρή τρύπα στο κάτω μέρος του στρογγυλού δοχείου. 



 Νέοι των Στενιών τις μέρες του Πάσχα γύρω στο 1960. Τα μάσκουλα είναι γεμισμένα και έτοιμα.



Παλαιότερα τα μάσκουλα είχαν ακριβώς την ανωτέρω μορφή καθώς και πλάγια χειρολαβή σαν της καράφας. Κατόπιν χρησιμοποιήθηκαν και σιδερένιες οβίδες του πυροβολικού. Αργότερα το μάσκουλο τελειοποιήθηκε παραγγελμένο σε μηχανουργεία με λεπτή πλατειά βάση ώστε να είναι σταθερώτερο αλλά και να εμποδίζεται η κατάχωσή του σε περίπτωση μαλακού υπεδάφους κατά την έκρηξη. 
Ποιό είναι το χωριό που πρωτοεμφανίστηκαν και από το οποίο διαδόθηκαν τα μάσκουλα. Όλοι το γνωρίζουν, είναι οι Στενιές…  Ακολούθησαν τα Αποίκια πολύ νωρίς. Μεταγενέστερα τα Λάμυρα και Υψηλού και κατόπιν Στραπουργιές Μεσαθούρι. Αρκετά τελευταία το Βραχνού και η Χώρα με συνέπεια…

Όταν τελευταία επισκεπτόμενος την Μάλτα επεξεργαζόμουν τις προθήκες του Πολεμικού Μουσείου των Ιπποτών του Αγ. Ιωάννου με απέραντη έκπληξη αντίκρυσα 6 ή 7…. μάσκουλα και τις επεξηγήσεις για τα κανόνια που αντιστοιχούσαν σ΄αυτά. Απ΄ότι κατάλαβα λοιπόν τα μάσκουλα ήταν κινητά τμήματα πρώιμων κανονιών, που λειτουργούσαν σαν πολύ χοντρό σιδερένιο επαναχρησιμοποιούμενο φυσίγγι, το οποίο άναβε με φυτίλι. Μέσα στο μάσκουλο έριχναν μπαρούτι και την αντίστοιχη μικρή στρογγυλή σιδερένια μπάλα-οβίδα. Τοποθετούσαν εν συνεχεία το μάσκουλο οριζόντια στην ειδική υποδοχή της κάννης και άναβαν. Η εκπυρσοκρότηση μέσα από την κάννη ωδηγούσε και κατηύθυνε την μπάλλα σε αρκετή απόσταση. Δεν είμαι ειδικός της βαλλιστικής για να εξειδικεύσω το θέμα. Ωστόσο ένα είναι βέβαιο, ότι η μικρή αυτή μπάλα δεν είχε ως στόχο τείχη αλλά το επιτιθέμενο ιππικό καθώς και τα «μαλακά» τοιχώματα ενός (ξύλινου βέβαια) πλοίου της εποχής. Τα κανόνια με μάσκουλο χρησιμοποιήθηκαν από τον 14ο έως τον 16ο αιώνα κυρίως από τους Ιταλούς αλλά και από τους Μαλτέζους δεινούς ναυτικούς με στόλο εξαιρετικά επίφοβο για τους Οθωμανούς.                    
Είναι πιθανή η χρήση τους από όλους τους στόλους της Μεσογείου. Τα μικρά αυτά κανόνια είχαν το προσόν ότι με πολλά έτοιμα μάσκουλα γινόταν δυνατόν να επιτυγχάνουν πολλές βολές σε ελάχιστο χρόνο, ενώ τα συνήθη κανόνια απαιτούσαν πολύ χρόνο μέχρι να επαναγεμισθούν και να ξαναβάλλουν. 


  Στην πρώτη φωτογραφια εκτίθενται στην βιτρίνα του μουσείου των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννου εφτά μάσκουλα του 15ου αιώνα.
Στην δεύτερη η σχηματική αναπαράσταση του κανονιού,διακρίνεται και το μάσκουλο με την μικρή μπάλα.

Στην φωτογραφία κανόνι με διακριτή (στο μέσον) την υποδοχή όπου τοποθετούσαν οριζόντια το μάσκουλο. Το κανόνι βρίσκεται στο Μουσείο Ναυτικής Ιστορίας της Βενετίας.

Η σχηματική αναπαράσταση ενός μικρού κανονιού που ονομάζεται falconetto a mascolo

 
Η ακριβής ονομασία είναι ιταλική, mascolo (ή masculo στα βορειοϊταλικά) και σημαίνει κατά λέξη, το "αρσενικό" που προσαρμόζεται στο κατάλληλο άνοιγμα, εν προκειμένω των κανονιών και που αποδόθηκε από τους εμπνευστές τους. Cannone a mascolo και φαίνεται ότι πρωτοχρησιμοιήθηκε από τους Γενοβέζους και μάλιστα στην Γενοβέζικη Ανατολή, Levante Genovese. Σήμερα χαρακτηρίζεται ως antico mortaletto ligure, παλαιός λιγουριανός ολμίσκος. Από τους  Γενοβεζους, Βενετούς και όλους τους ιταλόφωνους Λατίνους πέρασε η λέξη mascolo κατευθείαν στα ελληνικά.
Στις μέρες μας τα μάσκουλα χρησιμοποιούνται στην Ιταλία, όπως και στην Άνδρο, σε θρησκευτικές γιορτές της ευρύτερης περιοχής της Λιγουρίας αρχές Ιουλίου και 15αύγουστο (Montallegro και Rapallo).



Φωτογραφίες από τις γιορτές στην ενδοχώρα της Γένοβας συγκεκριμένα στο Montallegro και στο Rapallo

 


Στην Verzemma υπάρχει γιορτή ονομαζόμενη sparata di mascoli (σμπαράδα των μάσκουλων). 
 Πάνω γέμισμα μάσκουλου και κάτω παλαιά μάσκουλα της Verzemma. Χρησιμοποιούνται επίσης και στην Lucca, Viterbo, Frosinome, Caserta, Messina κ.α. 


Τώρα όμως σε εμάς τίθεται το εύλογο ερώτημα:  ποιά η σχέση των μάσκουλων με τις Στενιές, ειδικά με το χωριό αυτό και πόσο χάνεται στον χρόνο η συνήθεια αυτή, με δεδομένο ότι η πολεμική χρήση τού εν λόγω κανονιού εξαφανίζεται πολύ νωρίς, πολύ πιο γρήγορα από τον 18ο αιώνα μάλλον στις αρχές του 17ου.  Και ήταν δυνατόν να θυμόταν αυτή την πρακτική; ή απλούστατα την διατηρούσαν από τον καιρό που βρισκόταν σε χρήση; ή όταν (το πιθανώτερο) έδυε ως πολεμικό είδος. Γεγονός που σημαίνει ότι η χρησιμοποίηση του μάσκουλου ως βεγγαλικού είναι πολύ παλαιά και δημιουργείται μετά την αχρήστευση αυτών των κανονιών. Τότε που τα κανόνια με μάσκουλο δεν ήταν πλέον σε χρήση αλλά που η χρήση τους ήταν ακόμη γνωστή και νωπή.
Ποιά ήταν η σχέση των Στενιωτών με τα cannoni a mascolo που ως πολύ αποτελεσματικό στόχο είχαν πλοία; Αναμφίβολα είχαν γνωρίσει τα όπλα αυτά που χρησιμοποιήθηκαν κυρίως τον 15ο και 16ο αιώνα. Όταν  τα μάσκουλα σκούριαζαν, άχρηστα πλέον δίπλα στα κανόνια , ίσως, οι Στενιώτες διατηρώντας την ανάμνηση και την απαραίτητη γνώση της χρήσης τους, τούς δημιουργήθηκε-φαίνεται-η σκέψη για χρήση τους ως πυροτεχνημάτων. 
Έτσι με την εγκατάλειψη του συγκεκριμένου όπλου διατήρησαν το τμήμα εκείνο, το μάσκουλο, καθιερώνοντάς το ως βεγγαλικό. (Και δεν ήταν οι μόνοι). Σημ. 
       
                                                                                 Νίκος Βασιλόπουλος
                                                        αρχιτέκτων - ερευνητής

Ετυμολογικό Λεξικό TRECCANI στο λύμα mascolo : 
màscolo (o màsculo) agg. e s. m. [dal lat. mascŭlus; cfr. [...] . e s. m. Maschio (nei suoi due usi, di agg. e di sost.): congiungimenti di mascoli con femmine 

Σημείωση: 

Το μάσκουλο -με την ονομασία μάσκουλο- χρησιμοποιείται ως βεγγαλικό και σε δύο οικισμούς της Μάνης και είναι σχεδόν πανομοιότυπο με αυτό της Άνδρου. Υπενθυμίζεται ότι η Μάνη διετέλεσε μέρος του Βασιλείου του Μορέως που ίδρυσαν οι Βενετοί κατά τον έκτο Βενετοτουρκικό Πόλεμο 1685-1699. Οι τελευταίοι έδειχναν ιδιαίτερη εκτίμηση στους Μανιάτες που εθεωρούντο βενετόφιλοι, φανατικοί εχθροί των Οθωμανών και συμμετείχαν στις μάχες ως άτακτο σώμα. Οι Βενετοί έχασαν τον Μοριά το 1715. Η εξοικείωση των Μανιατών με τα όπλα της εποχής που είχαν σε χρήση οι Βενετοί ήταν αυτονόητη. Πιστεύω ότι και εκείνοι σκέφτηκαν να χρησιμοποιήσουν αργότερα τα άχρηστα πλέον μάσκουλα ως βεγγαλικά, ίσως από τον 17ο αιώνα εποχή που λήγει οριστικά η χρήση των κανονιών με μάσκουλο.



Το ανωτέρω χαρακτηρίζεται ως σπανιώτατο δείγμα κανονιού-του Ναυτικού-με μάσκουλο (rarissimo cannone a mascolo) Το μάσκουλο φαίνεται στην ειδική υποδοχή σε οριζόντια θέση.





5 σχόλια:

  1. Πραγματικά εξεπλάγην! Πολύ ενδιαφέρον το άρθρο! Δάνεια και ανιδανεια η πορεία ανθρώπων και πολιτισμών!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Κύριε Βασιλόπουλε λεγομαι Δημήτριος Μήλας και κατάγομαι από τα Βραχνου. Είμαι σήμερα 50 ετών. Ενθυμούμαι ως παιδί στην δεκαετία του 70 την ύπαρξη από τότε του εθίμου των μασκουλων , τα οποία μάλιστα ονομάζονταν ΝΤΡΙΜΠΟΥΝΙΑ στο χωριό μας. Υπήρχαν 10 κάλυκες πυροβολικού ειδικά διασκευασμένοι για αυτήν την δουλειά. Η εργασία προπαρασκευής ήταν έντονη και πιεστική γιατί εκτός από τις δυο Αναστάσεις έπρεπε να πυροδοτηθούν και του Αγίου Φωκά στο παρακείμενο κοιμητήριο του χωριού. Τελος θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την εξαιρετική και μεθοδική εργασία σας σε όποιο θέμα καταπιαστείτε.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Ο αγαπητός συνάδελφος και συμπατριώτης, καταφέρνει με την διεισδυτικότητα των ερευνών του να μας παρουσιάζει γλαφυρά και θαυμαστά κάθε θέμα που πραγματεύεται. Τα Συγχαρητήρια μου είναι λίγα και απλά εύχομαι να έχει Ατέλευτη Ζωή και Διάθεση να μας εκπλήσσει με νεώτερες αναδιφήσεις στον Χρόνο.

    ΑπάντησηΔιαγραφή