Ταξιάρχης Μεσσαριάς Μία λησμονημένη επιγραφή

Ο ναός του Ταξιάρχη. 
Μία λησμονημένη επιγραφή και μια αγνοημένη πινακίδα.

Ο γνωστός βυζαντινός ναός της Μεσσαριάς ανεγέρθηκε τον 12^ο αιώνα, κατά την τελευταία βυζαντινή περίοδο της Άνδρου. Τελευταία έγινε νεώτερη εργασία συντηρήσεως και ως προς το αμιγώς οικοδομικό αντικείμενο αλλά και ως προς τις θαυμάσιες αγιογραφίες, που συντηρήθηκαν υποδειγματικά και αναδείχθηκαν με τρόπο που προκαλεί τον ενθουσιασμό του επισκέπτη.

Αυτό στο οποίο θα αναφερθώ είναι δύο άλλα σημεία πολύ νεώτερα των ανωτέρω.

1ον Στην νότια είσοδο του ναού στο άνω τμήμα του περιθυρώματος (πρέκι) υπάρχει η ακόλουθη κτητορική επιγραφή : ΑΦΙΕΡΩΘΗ ΠΑΡΑ ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΟΥ ΠΟΤΕ  ΓΑΣΠΑΡΗ  ΝΤΕΛΑΓΡΑΜΑΤΙΚΑ Η ΘΥΡΑ ΑΥΤΗ ΔΙ ΕΞΟΔΩΝ ΑΥΤΟΥ 1772. Υποθέτουμε ότι δεν κατασκευάσθηκε μόνον η θύρα (μα και η είσοδος μάλλον τότε διανοίχθηκε) αλλά και το μαρμάρινο περιθύρωμα κρίνοντας από την τεχνοτροπία του. 

 Η νότια είσοδος του ναού. Είναι μεταγενέστερη των άλλων και πραγματοποιήθηκε με διάνοιξη του τοίχου. Η δωρεά έγινε από τον Φραντζέσκο Δελλαγραμάτικα και πιθανόν δεν αφορούσε μόνον στην θύρα αλλά και στο μαρμάρινο περιθύρωμα. Έτος δωρεάς 1772.

Ποιός ήταν ο Φραντζέσκος Ντελλαγραμάτικας του ποτέ Γάσπαρη; 
Ο Φρ. Δελλαγραμάτικας γιός του Γάσπαρη αναφέρεται από τον Δ. Πολέμη στο γνωστό εμπεριστατωμένο άρθρο του για την οικογένεια αυτή («μία επιγραφή του έτους1679»-Πέταλον 6). Γεννήθηκε το 1735, δεν είναι γνωστή η χρονολογία θανάτου του, είναι δε ένας των τριών τελευταίων καθολικών Λατίνων αρχόντων της Άνδρου. Η Καθολική Επισκοπή βρισκόταν σε μεγάλη διαμάχη με την οικογένειά του, από την οποία διεκδικούσε-μεταξύ των άλλων-ένα μεγάλο ακίνητο στο διπλανό Λάμυρο όπου υπήρχε Πύργος και λαμπρό μεγάλο περιβόλι των Δελλαγραμάτικα. Σημ.1
O Φρ. Δ. υπέγραψε έγγραφο το 1773 μαζί με τους εξαδέλφους του Λούη και Γιάννη Δελλαγραμάτικα. Σημ.2
Η μεγάλη και ισχυρή οικογένειά τους προκειμένου να διαφύγει την φυσική της εξόντωση από τους Οθωμανούς, όπως συνέβη με τους άλλους (βενετόφιλους) Λατίνους άρχοντες της Άνδρου, κατά το 1634, έγινε επιδεικτικά γαλλόφιλη (Η Γαλλία ήταν σύμμαχη χώρα της Τουρκίας). Ο θείος του, Νικολός Δελλαγραμάτικας, υπήρξε εξέχουσα φυσιογνωμία της ανδριακής κοινωνίας κατά τα τέλη του 17^ου αρχές του 18^ου αι. Ανήγειρε τον ναό των Αγ. Νικολάου και Λουδοβίκου στον οποίο εκκλησιαζόταν οι διαδοχικοί δύο πρόξενοι της Γαλλίας, στην Άνδρο, στα Λάμυρα. Κατόπιν έγινε ο ίδιος πρόξενος της χώρας αυτής στην Άνδρο, όπως βεβαιώνει ο περιηγητής Paul Lucas (1706). Σημ. 3
Γνωρίζαμε ότι μέρος του κλάδου αυτού εγκατέλειψε τον θυρεό των Δελλαγραμάτικα και υιοθέτησε ένα άλλο με τους τρεις κρίνους της σημαίας της Γαλλίας. Σημ. 4

  Αριστερά ο πρώιμος θυρεός των Δελλαγραμάτικα. Στο μέσον ο θυρεός του κλάδου των Δελλαγραμάτικα που στράφηκαν στην Γαλλία. Φέρει τους τρείς κρίνους της γαλλικής σημαίας. Ο συγκεκριμένος έφερε χρονολογία 1776 την οποία αφαίρεσε ψηφιακά ο γράφων. Δεξιά ο θυρεός, άλλου συγγενούς κλάδου, στον πύργο τους στην Χώρα μέχρι πρόσφατα ιδιοκτησίας Καμπάνη. Παριστά το γνωστό λιοντάρι των Δελλαγραμάτικα. 

Ο ναός του Ταξιάρχη μέσω της επιγραφής μας υπογραμμίζει την παρουσία του στην ευρύτερη περιοχή ως άρχοντα, ως καθολικού και ως συγγενούς του προξένου της Γαλλίας Νικολού Δελλαγραμάτικα όταν ο Φραντζέσκος ήταν 37 ετών. 
Τέλος να σημειωθεί ότι οι παραστάδες και το πρέκι είναι από υπόλευκο μάρμαρο ενώ οι κυλίβαντες είναι από λευκό μάρμαρο, από προγενέστερη χρήση ίσως και από άλλο άνοιγμα άλλου κτιρίου.

2ον Πάνω από την κύρια είσοδο του ναού, την δυτική, υπάρχει εντοιχισμένη μία άλλη, μαρμάρινη πινακίδα. Αν εξετάσουμε καλύτερα το άνω της θύρας τμήμα βλέπουμε ότι φέρει εμφανή ίχνη ανακατασκευής με πιθανό στόχο την εντοίχιση τής  μαρμάρινης πινακίδας αλλά και την λαμπρότερη εμφάνισή της με δημιουργία πλαισίου με προεξέχουσες παραστάδες και ψευδοεπίκρανα αναγεννησιακού τύπου. Υψηλότερα υπάρχει στρογγυλό άνοιγμα κατά τα συνήθη καθολικά πρότυπα. Κάτω υπάρχουν πακτωμένα άλλα μαρμάρινα γλυπτά σπαράγματα, που δεν έχουν ίσως σχέση με τον ναό και μόνον κάποια μεταγενέστερη(;) μικροεπισκευή αφελούς τεχνίτη τοποθέτησε εκεί. Δεν μπορεί να αποκλεισθεί ότι η σημερινή πινακίδα αντικατέστησε κάποια άλλη προγενέστερη στο ίδιο πλαίσιο.

  Αριστερά η δυτική, κυρία είσοδος. Αρκετά υψηλότερα και κάτω από την στέγη διακρίνονται διαδοχικές διακοσμητικές επεμβάσεις. Αμέσως χαμηλότερα διακρίνεται η παραλληλόγραμμη εσοχή με την μαρμάρινη πινακίδα που μας ενδιαφέρει. Δεξιά η πινακίδα αρκετά ταλαιπωρημένη από τον χρόνο και ίσως από ενδεχόμενες μετατοπίσεις. Δύο άγγελοι κρατούν το στέμμα, ο δε δεξιός φαίνεται να φέρει στο αριστερό του χέρι ασπίδα.

Η σημερινή πινακίδα έχει εκ πρώτης όψεως ένα κοινό χριστιανικό(;) θέμα, την παρουσία δύο φτερωτών αγγέλων που συγκρατούν ανασηκώνοντας ένα στέμμα της δυτικής αριστοκρατίας. Να σχολιάσουμε επίσης ότι το όλο σύμπλεγμα είναι κενό περιεχομένου, το στέμμα δηλαδή δεν στεφανώνει ούτε επιστεγάζει κάτι…  Εδώ η περί ης ο λόγος στεφάνωση  αποσιωπάται ως προς το περιεχόμενο. Το έργο δυτικό και όχι δυτικότροπο είναι τεχνοτροπίας μπαρόκ και ως προς το σχήμα και ως προς το περιεχόμενο των αγγέλων που κρατούν στέμμα της δυτικής αριστοκρατίας. Σημ. 5. Τα περιστέρια κοινά σε θυρεούς ή και εκκλησιαστικές διακοσμήσεις καταμαρτυρά πιθανόν ρωμηό λιθοξόο μετρίων δυνατοτήτων, ενώ ο χρόνος κατασκευής είναι σύγχρονος του Φραντζεσκάκη ή κάπως προγενέστερος. Αυτό που κατά την γνώμη μας είναι αξιοσημείωτο είναι η ομοιότητα αν όχι η σχεδόν αντιγραφή του οικοσήμου των Βουρβώνων της βασιλικής δυναστείας της Γαλλίας. Λείπει μόνον ο θυρεός της Γαλλίας κάτω από το στέμμα…  Η απομίμηση θυρεών των υπηκόων της Τουρκίας που ήταν πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων δεν ήταν άγνωστη πρακτική. Δεν αποκλείεται λοιπόν ο θυρεός να ήταν του Νικολού και οικειοποιούμενος ο Φραντζεσκάκης να θέλησε μέσω αυτού να δώσει αίγλη και να υπογραμμίσει το κύρος της οικογενείας του. Κατά την γνώμη μου άλλωστε η μαρμάρινη πινακίδα δεν είναι προγενέστερη του 18^ου αι. 

   Άνω δύο νεώτερες αναπαραστάσεις των βασιλικών σημαιών των Βουρβώνων της    Γαλλίας.  Δύο άγγελοι με αναπεπταμένα φτερά κρατούν το στέμμα ή υποβαστάζουν το σύμπλεγμα θυρεού-στέμματος. 

Η παρέμβαση που έγινε μέσω της  δωρεάς για δημιουργία της θύρας και την τοποθέτηση της πινακίδας θέλησε να υπενθυμίσει την παρουσία των Λατίνων στον εμβληματικό χώρο της αρχοντοκρατούμενης Μεσσαριάς των Καϊρη και Μπίστη.              

Υπενθυμίζεται δε ότι:

1^ον ο επίσκοπος Διονύσιος Καϊρης ο Α΄ λίγο πρωτύτερα, το 1734 είχε γκρεμίσει και ξανακτίσει τον ιδιόκτητο τότε ενοριακό ναό του Αγ. Νικολάου Μεσσαριάς τοποθετώντας τον θυρεό της οικογενείας του άνω της εισόδου του ναού. Σε θέση ακόμη υψηλότερη στο περιθύρωμα μαρμάρινου "φεγγίτη" απαθανατίστηκε μέσα στην διακόσμηση άλλος θυρεός, αυτός της οικογενείας Κωτάκη/Κοττάκη με δυσδιάκριτη χρονολογία . Και 
2^ον ότι η δωρεά στον Ταξιάρχη έλαβε χώραν στην διάρκεια της Ρωσοκρατίας της Άνδρου 1770-1774, σε χρόνια θυελλωδών συμβάντων στον χώρο του Αιγαίου αλλά και της Βαλκανικής γενικώτερα και είχε ξεχωριστό συμβολισμό. 
Μέσα σε αυτά τα πλαίσια δεν πρέπει να θεωρηθεί παράδοξη η δωρεά του καθολικού Δελλαγραμάτικα στον ορθόδοξο παλαιό ναό...

 

Ναός Αγ. Νικολάου Μεσσαριάς. Αριστερά: άνω της εισόδου και στο κέντρο του μαρμαρίνου υπερθύρου φαίνεται επιβλητικός ο θυρεός των Καϊρη (με το όρθιο αριστερόστροφο λιοντάρι) που κατοικούσαν στον γειτονικό πύργο. Δεξιά: πολύ υψηλότερα πάνω από μαρμάρινο διάτρητο άνοιγμα (σήμερα καλυμμένο με τζάμι) διακρίνεται άλλος θυρεός. Πρόκειται για τον θυρεό των Κοττάκη/Κωτάκη, οικογενείας με πύργο αμέσως μετά το ακίνητο Βούλγαρη (σήμερα στην θέση του υπάρχει σκελετός από beton)... Η θέση του δεύτερου θυρεού καθίσταται αποκαλυπτική ως προς τον -πιθανόν- σημαίνοντα ρόλο της οικογενείας στον συγκεκριμένο χώρο... Σημ. 6.


                                                                              Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                             αρχιτέκτων-ερευνητής
                                                                                  17/02/2018

Σημ.1. Βλ. άρθρο «Λάμυρο. Ο ναός των Αγ. Νικολάου και Λουδοβίκου» -Androshistoria 12/2017  και Νικ. Βασιλόπουλου «Λάμυρα –Ενας άγνωστος καθολικός ναός» Νήσος Άνδρος 2009/3 σ.62-83

Σημ.2. (Δ.Πολέμη  "μία επιγραφή του έτους 1679" Πέταλον 6 σελ.66-67). Ο Λούης σε κατοπινό έγγραφο φαίνεται ότι είναι καθολικός ιερέας, Luigi Dellagramatica. 

Σημ. 3. Δ.Πολέμη  "μία επιγραφή του έτους 1679" Πέταλον 6 σελ. 14 & 26 

Σημ. 4. άρθρο Ν. Βασιλόπουλου στο androshistoria.blogspot.gr "Λάμυρο -Ο ναός των Αγ. Νικολάου και Λουδοβίκου" 2/12/2017

 

Σημ. 5. Δ. Κωνσταντινίδη «η εκκλησία της Παλατιανής Χώρας Άνδρου» Ανδριακά Χρονικά 14 1963 και Νίκου Βασιλόπουλου «η Παλατιανή» Εύανδρος 2016 σ.44-48

Σημ. 6. Για τον θυρεό και την οικογένεια Κωτάκη/Κοττάκη στην Μεσαριά το άρθρο "Το οικόσημο της οικογενείας Κωττάκη και ο Αγ. Νικόλαος Μεσσαριάς" androshistoria.blogspot.gr Απρ.2019 με στοιχεία που διαφωτίζουν το δυσδιάκριτο παρελθόν της Μεσσαριάς.