Σάββατο 7 Σεπτεμβρίου 2019

Μπενετιάνο


Ένας αρχιτεκτονικός θησαυρός και ένα μικρό αίνιγμα
 
Το εσωτερικό του συγκροτήματος με τα τρία τελευταία οικήματα κοιτάζοντας ανατολικά.

Α΄ Ο οικισμός 

Νοτιοδυτικά του Αμονακλειού υπάρχει ένας πολύ μικρός οικισμός. Για να ακριβολογούμε ένα πολύ παλαιό οικιστικό συγκρότημα αποτελούμενο από πέντε διώροφα και τριώροφα οικήματα με κάποια ξέχωρα βοηθητικά  κτίσματα.  Το Μπενετιάνο (ή Πενετιάνο). Σημ.1
Το Μπενετιάνο αποτελούσε οικισμό στον οποίο η οικογένεια Μπενέτη κατείχε εξέχουσα κοινωνικά θέση. Μάλλον ποτέ δεν ξεπέρασε τα όρια του συνόλου που αντικρίζουμε σήμερα. 


    Άνω η είσοδος προς τον οικισμό ερχόμενοι από τον λιθόστρωτο παλαιό   δρόμο. Κάτω η εξαιρετική θέα και ο έλεγχος των κτημάτων(;) του   Μπενέτη.



Φθάνουμε εκεί από τον παλαιό του λιθόστρωτο ανηφορικό δρόμο. Και βρισκόμαστε μπροστά σε ένα πολύ σφιχτό συγκρότημα. Μπορούμε να εισχωρήσουμε περνώντας μέσα από καμάρα στο λιθόκτιστο οικοδόμημα που πρωτοβλέπουμε. Είναι σαν να μπαίνουμε σε μικρό μεσαιωνικό φρούριο, σαν να πηγαίνουμε πίσω στον χρόνο. Μέσα στην σκεπαστή στοά που διανύουμε, δεξιά και αριστερά μας λιθόκτιστοι τοίχοι και αλλού πελεκημένος βράχος. Μικρά ανοίγματα και ξύλινα κουφώματα, χωρίς τίποτα το φαινομενικά καινούργιο. Μένουμε κατάπληκτοι από την άψογη αποκατάσταση που έχει γίνει. Παρατηρούμε ότι τα κτίρια διατηρούν συντηρημένα όλη τους την αίγλη, ενώ οι πόρτες έγιναν με απόλυτο σεβασμό σε παλαιά πρότυπα. (Πόρτες με πορτέλα).
 
 Πριν μπούμε στην στοά και περάσουμε μέσα από το δεύτερο οίκημα.
 

Βγαίνουμε από το πρώτο αυτό κτίριο και αντικρίζουμε αμέσως ένα δεύτερο, ενώ αυλές και αυλιδάκια πλέκονται και οδηγούν σε εξωτερικούς διαδρόμους. Δεν προλαβαίνουμε να αφομοιώσουμε την επαφή με το παρελθόν και για να προχωρήσουμε πρέπει πάλι να εισχωρήσουμε σε καμάρα και να  περάσουμε κάτω από το δεύτερο λιθόκτιστο οικοδόμημα. Αλλά εκεί που πάμε να μπούμε στον στεγασμένο διάδρομο άλλη καμάρα αριστερά μας αποκαλύπτει ένα υπέροχο χαβουζάκι (υδατοδεξαμενή) στο οποίο με μεγάλη σοφία συγκεντρωνόταν τα όμβρια νερά του πυργοειδούς σπιτιού, αλλά κυρίως το νερό της πηγής που ξεφλεϊζει από τον απέναντι βράχο με θαυμάσια κτισμένο πέτρινο θολωτό πλαίσιο. Χωρίς να το αντιληφθούμε άμεσα διαπιστώνουμε ότι τα νερά της πηγής περνούν κάτω από το δάπεδο που πατάμε και καταλήγουν στο χαβουζάκι.  

  Το δεύτερο οίκημα με τις καμάρες. Στην αριστερή καμάρα βρίσκεται το χαβουζάκι, που βλέπουμε επίσης και στην κατώτερη φωτογραφία.























Το χαβουζάκι του δευτέρου οικήματος και τα νερά που κυλούν σ' αυτό περνούν κάτω από τον δρόμο!!!

 




 Η στοά του δευτέρου οικήματος με τους εξαιρετικά επισκευασμένους τοίχους τα κοντά ανοίγματα και τις νέες πόρτες. Όλα με απόλυτο σεβασμό στην φυσιογνωμία του συγκροτήματος. Παρατηρούμε το πρωτότυπο λιθόστρωτο.

Το δρομάκι που ακολουθούμε έχει μια πολύ καλά δουλεμένη -νέα- λιθόστρωτη επιφάνεια. Προχωρούμε σε σκολιό διάδρομο και βγαίνουμε σε άλλο άνοιγμα, όπου διαπιστώνουμε ότι μόλις περάσαμε κάτω από την αυλή του τρίτου και πλέον εντυπωσιακού και καλοκτισμένου κτίσματος του όλου συγκροτήματος. Στον όροφο είναι εντοιχισμένες κτητορική επιγραφή και σπάραγμα θυρεού, πράγματα για τα οποία θα μιλήσουμε πιο κάτω. Οι πέτρες και προπαντός οι γωνιόλιθοι είναι άριστα δουλεμένοι από ισχυρό και απαιτητικό κτήτορα. Αριστερά μας αυλές και μικροσκοπικά δρομάκια ενώ ένα μικρό στενό  χωρίζει το τρίτο κτίσμα από το τέταρτο. Μικρά σκαλάκια οδηγούν και προσκαλούν να ανεβείς σε ανώτερες στάθμες με περιποιημένες αιμασιές και αυλές των ανωτέρων ορόφων. 


Δεν θα προχωρήσω άλλο στην περιγραφή, για να μην κουράσω τον αναγνώστη. Ωστόσο δύο στοιχεία εντυπωσιάζουν βαθειά τον επισκέπτη. Πρώτον, η σφιχτή οικοδόμηση των κτισμάτων, γεγονός που δεν προσιδιάζει σε τόσο αγροτική περιοχή και αντιστοίχου αγροτικού χαρακτήρα δόμηση. Δεύτερον, η πιθανή -μεταμεσαιωνικής αμυντικής αντιλήψεως- αρχιτεκτονική έτσι τουλάχιστον, όπως διαμορφώθηκε ο πυργοδομημένος οικισμός των αρχόντων Αηδονιών και Μεσσαριάς από τα τέλη του 17ου αιώνα. 

Το τρίτο οίκημα φωτογραφημένο από κάτω. Αποτελούσε το προνομιακό σπίτι του Μπενέτη ανακαινισμένο στα μέσα του 19ου αιώνα.  Ωστόσο το κτίριο είναι πολύ παλαιότερο. 

Το δεύτερο κτίριο (βόρειο τμήμα του) όπως προκύπτει από την τοιχοποιία αλλά και την τεχνική της είναι το παλαιότερο ενώ το τρίτο είναι μεν εξαιρετικής άριστης λιθοδομής, όπως είπα αλλά μεταγενέστερο. Όταν κάνουμε τον κύκλο των οικημάτων διαπιστώνουμε σχετικά εύκολα ότι αυτά έχουν ανακαινισθεί εκτεταμένα σε καιρούς νεώτερους όπως αναφέρει μάλιστα η κτητορική επιγραφή (1854) αλλά και τα ανοίγματα των ορόφων.  Επίσης παρατηρούμε ότι οι όροφοι των οικημάτων προσαρμόζονται άριστα στο έδαφος των αιμασιών (προς Νότον). Η μεταμεσαιωνική μορφή, η όψη, η δομή, τα μικρά χαριτωμένα μεγέθη, το κτίσιμο και άλλα επί μέρους στοιχεία υποδεικνύουν συνεχείς επεμβάσεις στον χρόνο με την ίδια επιμέλεια και γνώση. 










 






  





Το τρίτο κτίριο που επέλεξε για κατοικία του ο Μπενέτης. Το ανακαίνισε και για να κυριολεκτούμε σχεδόν το ξαναέκτισε στα μέσα του 19ου αι. με ιδιαίτερη φροντίδα. 




Τέλος από αμιγώς αρχιτεκτονική άποψη έχουμε ένα μικρό αριστούργημα από πλευράς τεχνικής, γενικά οικοδομικής, ειδικά λιθοδομικής, αναλογιών όγκων, πλαστικής, απόλυτης εφαρμογής στον τόπο, προσαρμογής στο έδαφος, επικοινωνίας και πλοκής δρόμων, δρομίσκων και ανοικτών χώρων με αναλογίες άξιες θαυμασμού. Ένα ιδανικό μάθημα για τους φοιτητές της Αρχιτεκτονικής αλλά και για όλους μας, που μας δίνει χαρά και αγαλλίαση όταν το περιδιαβαίνουμε… 



 Παρατηρούμε την σκολιά στοά, αριστερά την καμάρα με το μόλις διακρινόμενο χαβουζάκι, τις διαδοχικές καμάρες και τα ανοίγματα, το άριστα επεξεργασμένο λιθόστρωτο και την "πολλά" υποσχόμενη έξοδο. 

  Σκάλες με μικρές αιμασιές και αυλιδάκια!!!


 Κάτω και άνω υπαίθριοι χώροι στεγασμένοι και μη. Κάτω στεγασμένος χώρος με παλαιούς διατηρημένους φούρνους. Οι εξαιρετικοί λαμπάδες όπου εδράζεται η πλάκα της στέγης.


 Τα σπίτια ακουμπάνε στο έδαφος με ελαφρότητα και χάρη, αφού δεν γινόταν τότε οι εξωφρενικοί εκβραχισμοί και ξεμπαζώματα για να εξαφανιστούν τα "βουνά" και να γίνουν επίπεδα. Ακολουθούσαν με μετριοφροσύνη την αποκλιμάκωση του εδάφους...



 Αριστερά μικρό άνοιγμα με πρέκι. Εκεί που το καλό ξύλο κοροϊδεύει το beton εδώ και πάνω από 150 χρόνια. Δεξιά μία πολύ λιτή και όμορφη πόρτα με πορτέλο.



Β'   Τα ερωτήματα που εγείρουν το όνομα και ο θυρεός

Η επιγραφή που στολίζει την όψη του τρίτου οικήματος στον όροφο, δηλώνει άλλωστε ανακαίνιση και το επίθετο του κτήτορα:  Μπενέτης  1854. Ποιος όμως ήταν ο Μπενέτης;                                                        
Το ερώτημα παρέμενε αναπάντητο μέχρι που εντελώς συμπτωματικά αποκαλύφθηκε  φωτογραφία από το γραφείο του ναού της Κατασυρτής. Παπα-Πέτρος Παινέτης (sic). Ο Μπενέτης κατά την ομολογία του κ. Γιώργου Π. Καϊρη ήταν παπάς (προπάππους του) και είχε εγκατασταθεί στα Αποίκια, προερχόμενος από την περιοχή Κορθίου! Η απορία είχε λυθεί. 
Πάντως οι Καϊρη είχαν εγκατασταθεί στο Μπενετιάνο αρκετά προ του 1854 οπότε έγινε η ανακαίνιση. (Αναφέρεται το 1763 ο Προηγούμενος Διονύσιος του Μπενέτη, μοναχός στην Μονή Παναχράντου. Σημ. 2). 
 
   Η κτητορική επιγραφή του Μπενέτη. 1854. Κάτω ο ιερέας (οικονόμος)     παπα-Πέτρος Παινέτης(sic). Σημ. 3




Ο Μπενέτης δεν ήταν άλλος από κάποιον Καϊρη που εγκαταστάθηκε σε ένα ερειπωμένο οικισμό (το σημερινό Μπενετιάνο) και απέκτησε το παρατσούκλι(;) Μπενέτης πράγμα σύνηθες, όπως ο Καϊρης στον Πύργο Σαρέλη στ΄Αηδόνια και ο Καϊρης στον Πύργο Παρόδου στην Μεσσαριά. Το τελευταίο δεν είναι παρατσούκλι κάποιου Καϊρη. Απλά δηλώνει ότι κάποτε ένας Καϊρης εγκαταστάθηκε σε πύργο των αρχόντων Παρόδου, «καταλαμβάνοντας» μαζί με το κτίριο και το επίθετο του κτήτορος, που κατείχε το κτίσμα. Σημ.4
Ωστόσο επίθετο Μπενέτης υπάρχει και είναι ιταλικό στην μορφή Benetti. (Και γιατί εν τοιαύτη περιπτώσει οι Καϊρη να επινοήσουν ή να αποδεχτούν ένα άλλο επίθετο -άγνωστο στο ελληνικό λεξιλόγιο- το οποίο μάλιστα είναι ιταλικό;) Μολονότι δεν αναφέρεται Μπενέτης σε έγγραφα δεν σημαίνει ότι κάποιοι Benetti δεν διήλθαν από την Άνδρο χωρίς να αφήσουν άλλα ίχνη. Να σημειωθεί δε, ότι επειδή η μεγάλη πλειοψηφία των σωζομένων εγγράφων προέρχονται από τις Μονές Αγίας, Παναχράντου και Αγ. Νικολάου αντιληπτό γίνεται ότι η απουσία στοιχείων επιβαρύνει την νότια Άνδρο, με αποτέλεσμα η εικόνα ευρύτατης περιοχής να παραμένει ιδιαίτερα σκοτεινή. Έτσι δεν μπορεί να αποκλεισθεί ότι υπήρξε εκεί εγκατεστημένος κάποιος Μπενέτης σε πύργο που αντιστοιχεί στο δεύτερο μάλλον κτίσμα, που προαναφερθήκαμε, το αργότερο κατά τον 16ο αιώνα, λίγο δηλαδή προ της αποχωρήσεως του τελευταίου Λατίνου Ηγεμόνα το 1566 ή και προγενέστερα. Η παρουσία της μικρής εκκλησίας του Αγ. Ιωάννη λίγα μέτρα υψηλότερα απεικονίζει λατινικής αντιλήψεως αρχοντική εγκατάσταση. 



  Ο μικρός ναός είναι πολύ παλαιότερος του 19ου αιώνα. 

Άλλο πιθανό στοιχείο, που ενδεχομένως συνηγορεί υπέρ της τελευταίας εκδοχής, είναι το σπάραγμα του θυρεού. Σημ. 5  Όπως είναι γνωστό οι Καϊρη υιοθετούν (οικειοποιούνται) τον θυρεό των Ηγεμόνων Σομμαρίπα, ένα όρθιο αριστερόστροφο λιοντάρι, χωρίς αμφιβολία μετά την τοποθέτηση εκ μέρους των Τούρκων, του Λεονάρδου Καϊρη ως πρώτου Βοεβόδα της Άνδρου το 1635. Η χρονολόγηση του σπαράγματος του λιονταριού είναι αβέβαιη, λόγω του αδέξιου κυρίως λιθοξόου και κινείται μεταξύ του 17ου και 18ου αι.. Εδώ όμως ο Μπενέτης δεν αντέγραψε το όρθιο λιοντάρι των Καϊρη, αλλά κατέγραψε ένα λιοντάρι σε οριζόντια στάση στραμμένο αριστερά όπου πατά σε οριζόντια στάση στο έδαφος. Μπροστά του ένα κυπαρίσσι. Ο θυρεός των Benetti διαμορφωμένος -όπως τον γνωρίζουμε σήμερα- μάλλον τον 19ο αι., έχει στο άνω μέρος επίσης ένα λιοντάρι σε οριζόντια στάση στραμμένο επίσης αριστερά (που κάτι κρατά με τα μπροστινά του πόδια) και κάτω απ΄αυτό ένα κάστρο. Το σπάραγμα που έχουμε στο τρίτο κτίριο δεν γνωρίζουμε αν περιελάμβανε και παράσταση κάτω απ΄αυτό. Εικάζω ότι το οριζόντιο λιοντάρι που έγινε από τον Καϊρη όταν πρωτοεγκαταστάθηκε στην περιοχή, ο οποίος προτιμώντας τον θυρεό των Benetti όχι μόνον αποκηρύσσει τον θυρεό των Καϊρη αλλά υιοθετεί και τον θυρεό και το όνομα των Μπενέτη, που κάποτε ίσως κατείχαν την περιοχή, περιβαλλόμενος τιμητική θέση αλλοτινών αρχόντων της.
  Άνω ο σύγχρονος θυρεός των Benetti με λιοντάρι σε οριζόντια στάση. Κάτω απ΄ αυτό ένα κάστρο. Κάτω ο πακτωμένος θυρεός του Μπενέτη με το λιοντάρι σε οριζόντια στάση. Είναι άγνωστο αν υπήρχε άλλο τμήμα  με συμπληρωματική παράσταση κάτω από το λιοντάρι.
 

Ενδεικτικό, νομίζω, της σχετικής οικονομικής ισχύος των Καϊρη (Μπενέτη) είναι το γεγονός ότι στο όλο συγκρότημα δεν υπάρχει βίδα (ελαιοτριβείο) και κατ΄επέκτασιν δεν υπήρχαν μεγάλες εκτάσεις με πολλά λάϊνα στην ιδιοκτησία του τελευταίου. Παράλληλα πρέπει να ληφθεί υπόψιν ότι τα απαραίτητα -για ελαιοτριβείο- νερά, που διέρχονται από κεί ανήκουν στον άλλοτε πανίσχυρο φεουδάρχη της Νότιας Άνδρου Μπερτούλη (ή Μπουρτούλη) απόγονο του Μπέρτο Ντελλαγραμάτικα (τέλη 16ου αι). Εξ ού ίσως και η εμμονική προσπάθεια για συλλογή των ομβρίων στο όλο οικιστικό συγκρότημα που εξετάσαμε. Η πληθώρα από ζάρες που βρίσκουμε δείχνουν επιμελημένη αποθήκευση λαδιού αλλά η έλλειψη βίδας επιβεβαιώνει τα ανωτέρω, την υποδεέστερη θέση του Καϊρη-Μπενέτη έναντι του Δελλαγραμμάτικα. Σημ.6 Η εύρεση περαιτέρω στοιχείων θα έκλεινε την σχεδόν μυστηριώδη εμφάνιση των Καϊρη στην περιοχή με το επίθετο Μπενέτης. 


 Άνω φωτογραφία: ένας Π'σσός όπως λέγεται στον ιδιωματικό λόγο της περιοχής δηλ. ένας πισσός (πεσσός). Μία μοναδική κολώνα, στο κέντρο της αποθήκης στην οποία στηρίζεται η πλάκα της οροφής. Κάτω φωτογραφία: να και ένα παλαιού τύπου δώμα με μπηλιασμένο χώμα. Αριστερά το κυλιντρόβολο για την σωστή κατανομή και πίεση του νέου -ειδικού- χώματος που γινόταν συνήθως ανά διετία.  



Οφείλω να υπογραμμίσω ότι η υποδειγματική αυτή αποκατάσταση – επισκευή, πραγματοποιήθηκε αφενός λόγω της συνεπούς επιθυμίας του σημερινού ιδιοκτήτη για το αποτέλεσμα αυτό, αλλά και χάρις στον ικανώτατο και εξαιρετικό επαγγελματία γνώστη του αντικειμένου, Ηρακλή Γαύρα, που έχει δουλέψει στις αποκαταστάσεις που ανέλαβαν οι αρχαιολόγοι και αρχιτέκτονες στα Κάστρα της Άνδρου.

                                                            Νίκος Βασιλόπουλος 
                                                           αρχιτέκτων-ερευνητής
























 

Δύο απόψεις για να αντιληφθούμε την συστηματική δουλειά που έγινε ώστε τίποτε να μην ξεφεύγει απ΄ αυτό που προϋπήρχε!!! 


Σημ. 1 Το Μπενετιάνο Δ. Πολέμη Πέταλον 5 1990 σελ. 185-189. αναφέρεται από τον Πολέμη μαζί με άλλα τοπωνύμια της Άνδρου, που λήγουν σε -ανο, όπως Καουριάνο, Μακρυδιάνο, Μπατζιλιάνο, Τριβωλιάνο στην ευρύτερη περιοχή Κορθίου, Κουκοτιάνο στις Στενιές και Πατηριάνο και Φραγκετιάνο στ΄Αποίκια. Δεν αναφέρει ότι η κατάληξη σε -άνο είναι ιταλική δηλ. της Λατινοκρατίας.. Μπενετιάνο το καταγράφει και ο Πασχάλης. 

Σημ. 2 Εμμ. Καρπαθίου "η εν Άνδρω Ιερά Μονή Παναχράντου" Εκδ. Τιλπέρογλου Αθήναι 1938 σελ. 347

Σημ. 3 Ο Δ.Πολέμης στις τοπωνυμικές του αναφορές σημειώνει ότι συχνά δάσκαλοι και άλλοι δημόσιοι υπάλληλοι από αλλού ερχόμενοι στην Άνδρο παρεξηγούσαν επίθετα και τοπωνύμια. Μέσα στην βαθειά τους άγνοια άλλαζαν ό,τι τους έμοιαζε ξένο και το "ελληνοποιούσαν" αυθαίρετα. Έτσι το Μαρκοντάντουλο έγινε Μακροτάνταλο, προσωρινά το Γιαννισαίο έγινε Σταυρός, το Σασά έγινε Ορεινό, τα Πίκια έγιναν Αποίκια και πολλά άλλα. Μέσα σε αυτό το πνεύμα ο Μπενέτης νόμισαν ότι είναι Πενέτης και μάλιστα Παινέτης. Άξια πολλών επαίνων η διαστρέβλωση που επέβαλαν οι αρειμάνιοι αυτοί "εγγράματοι" επαρχιώτες...  
Ο Δ. Πολέμης αναφέρει τον οικισμό ως Μπενετιάνο και σημειώνει ότι το επίθετο ακουγόταν παλαιότερα ως Μπενέτης και μεταγενέστερα ως Πενέτης. Η ίδια τάση παρουσιάστηκε και στο επίθετο Μπίστης όταν πρόσκαιρα αποτυπώθηκε και ως Πίστης. Επίσης ο Μπερτούλης ακουγόταν συχνά ως Περτούλης, ενώ το σωστό είναι Μπερτούλης από το Berto. 

Σημ. 4 Ν. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο –Κάστρα, πύργοι, εκκλησίες και φέουδα» Εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ. 225-234 

Σημ. 5 Το εντοιχισμένο τμήμα θυρεού είναι αντίγραφο, το δε αυθεντικό φυλάσσεται από τον ιδιοκτήτη.

Σημ. 6 Ζάρα από την βενετσιάνικη λέξη Zarra, το μεγάλο πιθάρι (ιταλικά Giarra=Τζιάρα, γαλλικά Jarre=Ζαρ) εκφερόμενο ως Τζ(ι)άρρα και στον ανδριακό ιδιωματικό λόγο Ζάρα όπως το Λούτζα εκφέρεται ως Λούζα, ο Τζαννής ως Ζαννής κ.λπ.