Ο Αη Γιάννης στις Στραπουργιές

Στις Στραπουργιές βρίσκεται ο παλαιός ναός του Αγίου Ιωάννη. Ο ναός αυτός έχει ιδιαίτερη ιστορική ταυτότητα, ενώ αποτελεί παράδειγμα δίκλιτου δίκογχου ναού για διπλή λατρεία ορθοδόξων και καθολικών, που κτίσθηκαν στην Άνδρο κατά την διάρκεια της Λατινοκρατίας (1207;-1566). 1

Οι ναοί αυτοί, που φαίνονται κάπως περίεργοι, λέγονται δίκλιτοι επειδή χωρίζονται στο εσωτερικό τους με μία τοξοστοιχία (καμάρες) κατά τον κατά μήκος άξονα σε δύο κλίτη, ένα δεξιό και ένα αριστερό και λέγονται δίκογχες επειδή στο κάθε κλίτος αντιστοιχεί από μία κόγχη σε κάθε Ιερό Βήμα. Οφείλουν την ανέγερσή τους στους καθολικούς Λατίνους και τους Βενετούς, για τούτο και απαντώνται μόνον σε τόπους που είχαν την αντίστοιχη διοίκηση.2.

Απαραίτητο είναι να επισημάνουμε :

1^ον όταν οι Τούρκοι καταλαμβάνουν την Άνδρο το 1579 απαγορεύουν την ανέγερση νέων χριστιανικών ναών. Η απαγόρευση αυτή θα ισχύσει μέχρι τις αρχές του 18^ου αι, οπότε όλα θα εξαγοράζονται και οι Οθωμανοί θα δωροδοκούνται …Μέχρι τότε, όπως φαίνεται, σε πολύ ιδιαίτερες, ελάχιστες, περιπτώσεις οι Οθωμανοί επέτρεψαν την ανέγερση νέων 
ναών. 3                                                                               

2^ον ότι οι τελευταίοι καθολικοί της Άνδρου στραγγαλίζονται από τους Τούρκους (με την κατηγορία της προδοσίας) το 1633, πλην ενός κλάδου Δελλαγραμάτικα (Πατούρια) που ήταν γαλλόφιλοι και έχαιραν της προστασίας της Γαλλίας, φίλης της Τουρκίας. 4 και

3^ον ότι όλοι οι ναοί ήταν ιδιωτικοί και ανήκαν σε άρχοντες, όπως και τα παρεκκλήσια αλλά και τα εξωκλήσια. Το καθεστώς των ιδιωτικών ναών ίσχυε σε όλα τα νησιά, τα Λατινοκρατούμενα και τα Βενετοκρατούμενα. Το ιδιοκτησιακό αυτό καθεστώς των ναών συνεχίστηκε σχεδόν μέχρι τις μέρες μας.

Οι ναοί διπλής λατρείας
Οι δίκλιτες εκκλησίες της Άνδρου, για την λατρεία των δύο δογμάτων δηλ. καθολικών και ορθοδόξων ανά ένα κλίτος, εμφανίστηκαν πολύ νωρίς, από τις απαρχές της Λατινοκρατίας, ίσως στην διάρκεια του 13^ο αι. Η λατρεία πραγματοποιόταν στο δεξιό κλίτος για τους καθολικούς και στο αριστερό για τους ορθοδόξους. 5                         

Το δεξιό κλίτος -των καθολικών- ήταν πάντοτε λίγο φαρδύτερο, ενώ το αριστερό -των ορθοδόξων- ήταν πάντα λίγο στενώτερο. Οι λειτουργίες τελούνταν, ξεχωριστά, των καθολικών το Σάββατο και των ορθοδόξων την Κυριακή, όπως επισημαίνει ο Δημ.
Πασχάλης. 6 
Οι πρώτες αυτές εκκλησίες κτίσθηκαν με μία μόνον είσοδο, από τον Νοτιά, δηλαδή από το κλίτος των καθολικών. (Η είσοδος από τον Νοτιά αποτελεί χαρακτηριστικό των καθολικών κτητόρων και απαντάται επίσης στην νησιωτική Ελλάδα.) 
Σε ολόκληρη την Άνδρο ο γράφων έχει εντοπίσει 41 δίκλιτες δίκογχες εκκλησίες διαφόρων τύπων και εποχών από τον 14^ο έως τον 17^ο αιώνα. 

Με την πάροδο των χρόνων άλλαξε η μορφή, ο τύπος αλλά και ο ρυθμός των εκκλησιών. Μία μεγάλη αλλαγή συντελέστηκε ίσως από τα τέλη του 15^ου και σίγουρα από τις αρχές του 16^ου αιώνα. Από τότε εγκαταλείπονται οι τοίχοι σε επεξοχή (μπουντουλούμια) και η στέγαση με μεγάλες πέτρες, αλλά και η αποκλειστική είσοδος από τον Νοτιά. Η αλλαγή είναι μεγάλη.

 Άνω: Η εκκλησία της Παναγίτσας στα Υψηλού με το εσωτερικό της κτισμένο με "μπουντουλούμια". Κάτω πανομοιότυπη η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής με όμοιο εσωτερικό. Και στους δύο ναούς η είσοδος πραγματοποιείται μόνον από τον Νότιο τοίχο, στον οποίο υπάρχουν ένα μεγάλο παράθυρο και ένα μικρό για τον απαραίτητο φωτισμό των εκκλησιών διεξαγωγής της λειτουργίας. Να σημειωθεί ότι και στους δύο ναούς δεν προεξέχει το ιερό από το κτίσμα, εξωτερική ένδειξη καθολικού ναού, όπως επισήμανε ο καθ. Δ. Βασιλειάδης.


Οι νέες εκκλησίες, έχουν ευθείς τοίχους, η στέγαση γίνεται με κυπαρίσσια, τα τόξα που διαχωρίζουν τα δύο κλίτη είναι εξαιρετικά καλά κτισμένα, από καλούς τεχνίτες, οι ναοί υψηλοί κατά τα καθολικά πρότυπα, έχουν δύο εισόδους στην δυτική πλευρά, που να αντιστοιχεί μία για κάθε κλίτος, ενώ συχνά διατηρείται και η είσοδος από τον Νοτιά. Η δε πόρτα του δεξιού κλίτους (για τους καθολικούς) ήταν πάντοτε λίγο φαρδύτερη και λίγο υψηλότερη από αυτή του αριστερού (για τους ορθοδόξους).  Οι εκκλησίες αυτές δεν είναι πλέον «παράγωνες», έχουν τις γωνίες τους σε 90^ο παρουσιάζοντας έτσι μία εικόνα σύγχρονου κτιρίου, επηρεασμένου από την Δύση (Αναγέννηση), με την οποία οι Λατίνοι βρισκόταν σε επαφή.

 Οι νέοι ναοί. Μένητες. Άνω δεξιά και μέσον ο Άγιος Ιωάννης και το εσωτερικό του με ευθείς τοίχους και παρόμοιου πάχους δοκάρια χάριν ομοιομορφίας. Δεξιά ο ναός της Παναγίας της Βέργης. Κάτω στον ίδιο ναό : αριστερά  παρόμοιοι τοίχοι. Δεξιά η κόγχη των καθολικών, του δεξιού κλίτους, μεγαλοπρεπής έως το δάπεδο, με μεγάλη Αγία Τράπεζα. Στο μέσον η κόγχη του αριστερού κλίτους, εγγεγραμμένη στον τοίχο, μικρή, με τοιχοθυρίδα αριστερά της για την τέλεση της προσκομιδής. Παρατηρούμε ότι η θύρα των καθολικών -η δεξιά- είναι πάντα λίγο υψηλότερη και φαρδύτερη από την αριστερή, των ορθοδόξων...  

 

 Ανω αριστερά : ο ανατολικός τοίχος της Παναγίας της Βέργης, με δύο προεξέχοντα ιερά παρόμοιων διαστάσεων, άσχετα με τις ανόμοιων διαστάσεων κόγχες, των δύο ιερών στο εσωτερικό των ναών!!  Παρόμοιων αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών ο ανατολικός τοίχος του ανεπίχριστου Αγ. Ιωάννου και Φανουρίου. Στο μέσον ο ίδιος ναός. Η δεξιά πόρτα λίγο φαρδύτερη και υψηλότερη μόνον χάρις στον φεγγίτη της.

Η κόγχη του δεξιού κλίτους είναι πάντα πολύ μεγάλη, εντυπωσιακή και φθάνει μέχρι το έδαφος, ενώ μπροστά της -συνήθως- υπάρχει Αγία Τράπεζα, ενώ αντίθετα στο αριστερό κλίτος η κόγχη βρίσκεται σαν μεγάλη τοιχοθυρίδα είναι εγγεγραμμένη στον ανατολικό τοίχο. Τελευταία κύρια διαφορά αποτελεί το γεγονός, ότι στο δεξιό κλίτος (των καθολικών) δεν υπάρχει τοιχοθυρίδα αριστερά της κόγχης για την τέλεση της προσκομιδής, αφού το λειτουργικό αυτό τυπικό δεν τελείται από τους καθολικούς, ενώ όπου παρατηρείται έχει διανοιχθεί μεταγενέστερα. Αντίθετα στο ιερό του αριστερού κλίτους υπάρχει αριστερά της κόγχης, τοιχοθυρίδα -εξ αρχής κτισμένη- για την τέλεση της προσκομιδής από τον ορθόδοξο ιερέα. 7

 Πιτροφός. Ο παρόμοιος ναός των Αγ. Νικολάου και Στυλιανού. Αριστερά: Έχει θύρες παρόμοιων, ελάχιστα διαφορετικών διαστάσεων της δεξιάς από την αριστερή. Δεξιά παρατηρείται, στο άκρο δεξιό της φωτογραφίας, στον ανατολικό τοίχο, την μεγάλη κόγχη των καθολικών, που αντιστοιχεί στο δεξιό κλίτος. Αμέσως αριστερά της, στον ίδιο τοίχο, έχει διανοιχθεί μεταγενέστερα, κάπως άτεχνα, μικρή θυρίδα για την τέλεση της προσκομιδής του ίδιου κλίτους όταν ο ναός έγινε αποκλειστικώς ορθόδοξος. Στην ίδια φωτογραφία, στον ίδιο τοίχο, λίγο αριστερώτερα, η μικρή κόγχη του αριστερού κλίτους (των ορθοδόξων) παρόμοιας τεχνοτροπίας με την μεγάλη αλλά πολύ μικρότερη...  Στην μεσαία φωτογραφία, τα ιερά που προεξέχουν του κτίσματος είναι εν τούτοις παρόμοια, όπως στους προαναφερθέντες ναούς. Ο ναός έχει μελετηθεί, κατά την δεκαετία του 60 από τον καθ. του Πολυτεχνείου Δ. Βασιλειάδη, ο οποίος επίσης επισημαίνει χαρακτηρίζοντάς τα, ως τα πεντάπλευρα ιερά της Άνδρου. 

Τα χαρακτηριστικά του δίκλιτου ναού του Αγίου Ιωάννη στις Στραπουργιές

Στον ναό του Αγίου Ιωάννη πράγματι στο δεξιό ιερό -του δεξιού κλίτους- (των καθολικών) δεν υπάρχει τοιχοθυρίδα. Γεγονός που επιβεβαιώνει την χρονική περίοδο που ανεγέρθηκε ο ναός. Από τα εν γένει αρχιτεκτονικά του στοιχεία (τους ευθείς τοίχους κ.λπ.) και την σοβαρή λεπτομέρεια της ελλείψεως της τοιχοθυρίδας της προσκομιδής τεκμαίρεται, ότι ο χρόνος κατασκευής ναού βρίσκεται στο τέλος του 15^ου έως τις αρχές του 16^ου αιώνα. Κατά την γνώμη μου ο ναός πρέπει να συσχετισθεί με τον κοντινό πύργο του Φολερού και πριν απ΄αυτόν, επί εποχής του παλαιότερου ενοίκου του πύργου και πιθανόν του Μπρούτου, μεγάλου καθολικού φεουδάρχη της περιοχής. 8 

  Άνω η εκκλησία προ της επισκευής. Αριστερά οι δύο είσοδοι. Η αριστερή -των ορθοδόξων- είναι λίγο χαμηλότερη και στενώτερη από την δεξιά. Στο μέσον : όταν ο ναός κάποτε ερειπώθηκε, έγινε επισκευή ώστε να χρησιμοποιείται μόνον το δεξιό κλίτος. Τότε κτίσθηκαν οι καμάρες της τοξοστοιχίας και διατηρήθηκε, στο βάθος μόνον το ιερό του αριστερού κλίτους. Δεξιά ο νότιος τοίχος όπου διατηρείται το στοιχείο της εισόδου. 
Κάτω: Αριστερά η πελώρια μέχρι το έδαφος κόγχη με την Αγ. Τράπεζα. Στο μέσον διακρίνεται η ανυπαρξία τοιχοθυρίδας για την τέλεση της προσκομιδής την οποία δεν τελούσαν οι καθολικοί. Αντίθετα στο βάθος διακρίνεται η μικρή κόγχη του κλίτους των ορθοδόξων με την τοιχοθυρίδα (στον βόρειο τοίχο) για την προσκομιδή. Φωτο δεξιά το μοναδικό προεξέχον ιερό του ναού είναι αυτό του δεξιού κλίτους.

Η ανακατασκευή και η γενική επισκευή, που έγινε το 2019 ήταν μια σωτήρια επέμβαση, η οποία σεβάστηκε τα κύρια αρχιτεκτονικά στοιχεία, που φανερώνουν αφ’ ενός την παλαιά λατρευτική ταυτότητα των δύο δογμάτων, κόγχες (αχιβάδες), καμάρες, εύρος θυρών, τοιχοθυρίδες λατρείας κ.λπ. και αφετέρου το σύνολο του ναού. Τέλος να συμπληρώσουμε, ότι πιθανώτερη -την εποχή της κατασκευής του- πρέπει να θεωρηθεί η συνήθης στέγαση με δώμα λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι το κτίσμα θα ήταν απαραιτήτως υψηλότερο του σημερινού. Υπάρχει επίσης η ιδιαιτερότητα ότι στον ανατολικό τοίχο προεξέχει μόνον ένα ιερό που αντιστοιχεί με την μεγάλη κόγχη των καθολικών. Κατόπιν στους ακόμη νεώτερους ναούς, υιοθετήθηκε η κατασκευή δύο παρόμοιων ιερών στον ανατολικό τοίχο όπως είδαμε ανωτέρω, ανεξαρτήτως του μεγέθους των δύο κογχών στο εσωτερικό. 

Δεν είναι γνωστό εάν ο ναός είχε το δάπεδό του σε χαμηλότερη στάθμη και έγινε περιωρισμένη επίχωση.

  Ο ναός σήμερα μετά την ευεργετική ανακαίνιση. Άνω: Η τοξοστοιχία άνοιξε!!  Δεξιά ένα μαρμάρινο μανουάλι εντελώς δυτικής τεχνοτροπίας, με σπειροειδή κολώνα. Μανουάλια αυτού του τύπου απαντώνται και σε άλλες δίκλιτες. 

Kάτω: Κατά την επισκευή και λόγω τού ότι το παλαιό πέτρινο πρέκι της αριστερής πόρτας αντικαταστάθηκε με άλλο ξύλινο, υψηλότερα όμως του παλαιού. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, να φαίνεται τώρα η πόρτα υψηλότερη της δεξιάς, η οποία παραμένει ευτυχώς πάντως φαρδύτερη όπως ήταν εξ αρχής. 

                                                                                 Νίκος Βασιλόπουλος

                                                                               αρχιτέκτων - ερευνητής

H ανακαίνιση οφείλεται στην προσωπική πρωτοβουλία και εργασία του Στραπουργιανού Σταμάτη Λαμπρινίδη γνωστού εργολάβου και επιδέξιου τεχνίτη των οικοδομικών εργασιών.

Σημειώσεις 

1 Ν. Βασιλόπουλος « Λατινοκρατία στην Άνδρο -Κάστρα, πύργοι εκκλησίες, φέουδα» Β΄έκδοση 2015 εκδ. Σοφία Γαρυφάλλου σελ.181  

2 Δ. Βασιλειάδη "αι επιπεδόστεγαι μεταβυζαντιναί βασιλικαί των Κυκλάδων -Αι δίκλιτοι βασιλικαί"  σελ. 145-219 και "η προέλευσις του δικλίτου σχεδίου" εκδ. Ε.Ε.Κ.Μ. τ. Γ' σελ. 519-530 και  Όλγας Γκράτζιου "η Κρήτη στην ύστερη Μεσαιωνική εποχή - η μαρτυρία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής" Πανεπ. Εκδ. Κρήτης (για τους δίκλιτους ναούς) σελ. 141-144,176

3 Οι Οθωμανοί επέτρεψαν κατά τα φαινόμενα την ανέγερση ελάχιστων χριστιανικών ναών. Τον Αγ. Δημήτριο στον Αμόλοχο, βλ. androshistoria@ hotmail.com 7/5/2016, τον ναό των Αγ. Πάντων στο Λιβάδι (ο οποίος αρχικά έφερε άλλη ονομασία), βλ. Ν. Βασιλόπουλου « Λατινοκρατία στην Άνδρο -Κάστρα, πύργοι εκκλησίες, φέουδα» Β΄έκδοση 2015 εκδ. Σοφία Γαρυφάλλου  σελ.249-151, τον ναό των Αγίων Νικολάου και Λουδοβίκου στο Λάμιρο, βλ. Ν. Βασιλόπουλου αντίστοιχο άρθρο «Νήσος Άνδρος 3» 2009 Τυπωθήτω «Ένας άγνωστος καθολικός ναός» σελ. 65-70

4 Ν. Βασιλόπουλος «Νήσος Άνδρος 3» 2009 Τυπωθήτω «Ένας άγνωστος καθολικός ναός» σελ.71-82 

5 Ν. Βασιλόπουλος « Λατινοκρατία στην Άνδρο -Κάστρα, πύργοι εκκλησίες, φέουδα» Β΄έκδοση 2015 εκδ. Σοφία Γαρυφάλλου  

6. Πιστεύω ότι η τέλεση των λειτουργιών που αναφέρει ο Δ. Πασχάλης για τους καθολικούς το Σάββατο και τους ορθοδόξους την Κυριακή δεν ίσχυε από την αρχή της Λατινοκρατίας. Συνέβη πιθανά μετά τον 14^ο αι.

7 Ν. Βασιλόπουλος « Λατινοκρατία στην Άνδρο -Κάστρα, πύργοι εκκλησίες, φέουδα» Β΄έκδοση 2015 εκδ. Σοφία Γαρυφάλλου σελ. 37-43

8 σημ. γράφοντος. Ο ναός του Προφήτη Ηλία Στραπουργιών, που δεν είναι από τους παλαιότερους δίκλιτους δίκογχους της Άνδρου, παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες (με δύο θύρες στον δυτικό τοίχο κ.λπ.) αλλά είναι παλαιότερος του εξεταζομένου, χωρίς προεξέχοντα ιερά στον ανατολικό τοίχο, με τις τοιχοποιίες σε επεξοχή (μπουντουλούμια), αδρές-άτεχνες καμάρες κ.α.  

Ελπίζουμε σε μελλοντική επέμβαση να αναδιαμορφωθεί πλέον και η στέγη αποκτώντας την ανάλογη συμμετρία με τον κορφιά στη μέση της σκεπής.