Μένητες: ο Άη-Γιώργης στην Βαθειά και ένας θυρεός.

  O Αη-Γιώργης στην Βαθειά

Το όνομα των Μενήτων έχει λατινική προέλευση και σύμφωνα με τον Δ. Πασχάλη προέρχεται από την λέξη Amoenitas, που σημαίνει τόπος χαρίεις και τερπνός. Αποδίδεται δε η ονοματοδοσία στους Ιησουϊτες μοναχούς, που πέρασαν από τον χώρο του σημερινού οικισμού. Σημ. 1 Η λατινική προέλευση είναι αναμφίβολη και δεν σχετίζεται βέβαια με μαινάδες και τέτοιες έωλες γλωσσολογικές ερμηνείες τις οποίες ο Πολέμης απορρίπτει και γράφει την λέξη Μένητες με έψιλον και όχι με άλφα-γιώτα.                                                                                                          

Ωστόσο οι Ιησουϊτες είναι ένα τάγμα που ιδρύθηκε το 1533. Η Λατινοκρατία στην Άνδρο διαρκεί έως το 1538 ενώ οι Λατίνοι Ηγεμόνες εξακολουθούν να ηγεμονεύουν έως το 1566, η δε Τουρκοκρατία αρχίζει το 1579. Μετά το έτος αυτό αρχίζει απηνής διωγμός εκ μέρους των Οθωμανών κατά των Καθολικών, έτσι που οι Λατίνοι πολύ σύντομα εξαφανίζονται από την κοινωνία της Άνδρου. Είναι εύλογο λοιπόν το απλό ερώτημα : πότε πρόλαβαν να συγκροτηθούν οι Ιησουϊτες, πότε να επιλέξουν νησί, πότε να εγκατασταθούν κ.λπ. ώστε να προλάβουν να αποδώσουν το όνομα των Μενήτων στην περιοχή, στην οποία να σημειωθεί σώζεται τοπωνύμιο, αναφερόμενο περιβόλι το 1693, της Φραγκοεπισκοπής. Σημ.2

Ο χρόνος που χρειάζεται για να εμπεδωθεί ένα τοπωνύμιο και μάλιστα αλλόγλωσσο πρέπει να είναι σαφώς μεγαλύτερος των ελαχίστων ετών που παρέμειναν οι Ιησουίτες, όπως προκύπτει από τα ανωτέρω.  Εύλογο φαίνεται ότι πριν απ’ αυτούς είχε περάσει και άλλο τάγμα ή τάγματα από τον χώρο αυτό, ο οποίος δεν φαίνεται να έχει οικιστική παρουσία προ της Λατινοκρατίας. Ο ναός που αναφέρεται από τον Τεβενό (Thevenot) αφιερωμένος στην Αγία Βενεράνδα – Santa Veneranda δεν ταυτίζεται με τους σημερινούς ναούς των Μενήτων, ίσως βρίσκεται στην περιφέρεια του οικισμού και μπορεί να ταυτισθεί με τον ανωτέρω εικονιζόμενο Αη-Γιώργη. Σημ. 3 Αρκετά χαμηλότερα εξ άλλου αναφέρεται περιβόλι που ανήκει σε μοναστήρι, το 1514 (lo teren de priorado), κάτω από τα Υψηλού, στην θέση Καμίνια. Ισως το ίδιο ή όμορο τμήμα να ήταν αυτό που αναφέρεται ως ανήκον στο Κανονικάτο της Καθολικής Επισκοπής ήδη το 1487 όπου πάλι εμπλέκονται ακίνητα του καθολικού κλήρου.Σημ. 4. 

 

 

 Άνω φωτογραφία : Από τις ελάχιστες πλέον δίρριχτες βασιλικές, στις οποίες η σκεπή γινόταν με πλάκες σχιστολίθου. Κάτω : Η κύρια, δυτική, όψη με διακρινόμενη την πόρτα και ένα παράθυρο πάνω απ΄αυτήν. Δεν κατασκευάσθηκε ποτέ καμπαναριό.

 

Δυτικά του σημερινού οικισμού σώζεται ο ναός του Αη-Γιώργη στην Βαθειά, ο οποίος κατά τον Πολέμη ίσως αποτελούσε καθολικό μονής βυζαντινής. Σημ. 5. Σήμερα αντικρίζουμε μία βασιλική με δίρριχτη σκεπή καλυμμένη με σχιστόπλακες, με αλλοτινό νάρθηκα σκεπασμένο με θόλο κάθετα ως προς τον άξονα του ναού. Εξωτερικά υπάρχουν ίχνη που εμφανίζουν επίσης αλλοτινή επέκταση του ναού και πιθανώτατα ευρύτερη κτιριακή συγκρότηση, που παραπέμπει σε μοναστήρι πολύ παρωχημένων χρόνων. Οι υποψίες στρέφονται στους Ιησουϊτες μοναχούς που πέρασαν από τον χώρο των Μενήτων.

 

  Στην κύρια όψη υπήρχε άλλοτε μικρός πρόναος θολωτός με τον κατά μήκος άξονά του κάθετα στον κατά μήκος άξονα του ναού. Με τα βέλη διακρίνεται η γένεση του τόξου του θόλου. Εντύπωση προκαλεί ότι ο θόλος ήταν αρκετά υψηλός και πάντως συμβάδιζε με την αλλοτινή θολωτή εξωτερικά στέγαση της εκκλησίας, συνήθη στις Νότιες Κυκλάδες. 

 

  Διακρίνονται ίχνη από παλαιά μονή, μεμονωμένα ή και κτιριακά. Τοίχους που δείχνουν ότι άλλοτε συνεχιζόταν κ.λπ.
 

Το εσωτερικό του ναού όμως επιφυλάσσει περισσότερες εκπλήξεις.

α΄Στον χώρο του ιερού Βήματος, στο αριστερό τμήμα και μέσα σε τοιχοθυρίδα, εν είδει προθέσεως, υπάρχει τοιχογραφία βυζαντινής τεχνοτροπίας που κατά τον Δ.Πολέμη  ανάγεται στα μέσα του 13^ου αι και απεικονίζει διάκονο. Σημ. 6.

β΄Ο ναός είναι μεγάλος δηλ. δεν είναι εξωκλήσι, και είναι ιδιαίτερα επιμήκης και κατ΄αναλογίαν αρκετά υψηλός, άνω των κοινών ορθοδόξων συνηθειών.

 

 Το εσωτερικό του ναού εντυπωσιάζει ως προς τις αναλογίες του, με το μεγάλο μήκος σε σχέση με το στενό πλάτος αλλά και το σημαντικό ύψος. Δεξιά μέσα στον σημερινό χώρο του Ιερού Βήματος επισημαίνεται μέ βέλος η θέση της τοιχοθυρίδας, όπου υπάρχει αγιογραφημένος διάκονος(;), θεωρούμενος των μέσων του 13ου αι. Φωτογραφία δεξιά.

 

γ΄Ενώ εξωτερικά φαίνεται λιθοσκεπής, εσωτερικά είναι θολωτός με κοινό volto a botte, χαρακτηριστικό που προσιδιάζει σε θολωτό ναό, όπως συμβαίνει συχνά στις Νότιες Κυκλάδες και όχι στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Η δίρριχτη σκεπή είναι μεταγενέστερο αρχιτεκτονικό στοιχείο, ίσως για στεγάνωση του θόλου.

δ΄Στις πλαϊνές τοιχοποιίες υπάρχουν καμάρες, σε ημικύκλιο, όχι για λόγους στατικούς αφού οι τοίχοι εξασφαλίζουν στατική υπερεπάρκεια αλλά λατρευτικού χαρακτήρα, όπως τα αλτάρια των καθολικών  ναών (ο ναός του Αγ. Ανδρέα στην Χώρα έχει παρόμοια αλτάρια στα πλαϊνά κλίτη). Σημ. 7

 

    Ανω :  φωτογραφίες ερειπίων καθολικών εκκλησιών στα Κύθηρα. Αριστερά ο ναός           του Σωτήρος, στον Μυλοπόταμο, όπου βλέπουμε στην δυτική όψη του πάνω από την γοτθικού τύπου θύρα την γένεση θόλου που στέγαζε κάποτε τον πρόναο, όπως συμβαίνει με τον Αη-Γιώργη. Δεξιά : Στο βενετσιάνικο Κάστρο της Παληοχώρας, το οποίο καταστράφηκε με την άλωση και σφαγή από τον Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα το 1537 υπάρχει ο ερειπωμένος καθολικός ναός ρυθμού βασιλικής με τρία αλτάρια (καμάρες) δεξιά και τρία αριστερά πανομοιότυπος επίσης με τον Αη-Γιώργη στη Βαθειά. 

 Τα αλτάρια που έχουν κατασκευασθεί αριστερά και δεξιά δεν είχαν ούτε στατικό, ούτε διακοσμητικό αλλά μόνον λατρευτικό χαρακτήρα. Η διάνοιξη των παραθύρων πρέπει να θεωρηθεί μεταγενέστερη, αν και τίποτα δεν αποκλείει την εξ αρχής πρόβλεψη του ενός για λόγους φωτισμού. 

 

 Δεξιά φωτογραφία: δύο αλτάρια στο δεξιό κλίτος του Καθολικού ναού του Αγίου Ανδρέα της Χώρας, το ένα είναι αφιερωμένο στον Αγ. Γεώργιο, το άλλο στην Θεοτόκο. Αριστερή φωτογραφία καθολικού θολωτού ναού (Γαλλία) με τρία αλτάρια σε κάθε πλάγιο τοίχο.  

ε' Το μαρμάρινο ανώφλι (πρέκι) της εισόδου έχει ανάγλυφο θυρεό, ο οποίος δεν φαίνεται με την πρώτη ματιά, αφού το ανώφλι είναι γυρισμένο (ως προς τον κατά μήκος άξονά του κατά 90ο) προς τα μέσα και ο θυρεός φαίνεται μόνον όταν -διαβαίνοντας την πόρτα- σηκώσουμε το κεφάλι προς τα πάνω. Να διευκρινίσουμε απαραιτήτως ότι τα οικόσημα των πύργων ήταν μαρμάρινες πινακίδες που εντοιχιζόταν πιο πάνω από την θύρα, σαν υπέρθυρα. Αντίθετα στις εκκλησίες οι θυρεοί χαράσσονταν-ή ήταν ανάγλυφοι-στο μαρμάρινο ανώφλι, όπως στην περίπτωσή μας, που έχουμε θυρεό στην είσοδο της εκκλησίας. 

 

 Το μαρμάρινο ανώφλι της εισόδου, γυρισμένο κατά 90ο ως προς τον κατά μήκος άξονά του έτσι πού για να δεί κανείς το οικόσημο πρέπει να σηκώσει το κεφάλι του διαβαίνοντας την πόρτα. Το ανώφλι πρέπει να ξανατοποθετήθηκε στην θέση αυτή -στραμμένο- κατά την διάρκεια εργασιών σοβαρής επισκευής.  

 
Ο θυρεός θεματικά είναι χωρισμένος σε δύο τμήματα δεξιό και αριστερό με την παρεμβολή όρθιου στύλου ή κολώνας(;) ή άλλου μέλους δυσδιάκριτου. Γενικά μάλιστα ο θυρεός είναι ταλαιπωρημένος και δυσδιάκριτος λόγω των πολλών ασβεστωμάτων. Το δεξιό τμήμα φαίνεται κενό αντικειμένου, στοιχείο σπανιώτατο, ενώ στο αριστερό διακρίνεται λιοντάρι όρθιο με τα μπροστινά πόδια στην κολώνα και το κεφάλι του στραμμένο προς τα πίσω. Διακρίνεται όρθια η ουρά του, ενώ δεν διακρίνεται πλέον το σώμα του. Η όλη παράσταση έχει σχήμα πεντάπλευρο που καταλήγει, όμως κλασικά κάτω δεξιά και αριστερά σε αναδιπλούμενα ταινιώματα. Το συγκεκριμένο οικόσημο φαίνεται πως δεν είναι άλλο από το οικόσημο των de Camillo (ή de Camilla) της γνωστής στην Άνδρο επιφανούς οικογένειας Λατίνων. (Να σημειωθεί, ότι το οικόσημο των de Camillo έχει πάρει σήμερα την τελική μορφή, έκφραση, χρώματα κ.λπ. -όπως και πολλά άλλα- στα τέλη του 19^ου ή στις αρχές του 20^ου αιώνα). 

 

 Aριστερά ο επιμελημένος θυρεός αρκετά ταλαιπωρημένος από την φθορά του χρόνου. Το λιοντάρι αριστερά με το κεφάλι του στραμμένο πίσω. Το σώμα δεν διακρίνεται. Δεξιά έχουμε εμφανή απουσία θέματος. Κάτω από το στύλο ίσως υπήρχαν φτερά(;). Δεξιά ο φανερά εκσυγχρονισμένος θυρεός των de Camillo. 

 

 

Συμπεράσματα 

Έχουμε ως δεδομένο την διέλευση και παραμονή τάγματος ή ταγμάτων μοναχών στην περιοχή των Μενήτων, με τουλάχιστον δύο ονόματα σημαντικών ναών, της Madonna del Cumulo και της Santa Veneranda. Σημ. 8. Επίσης έχουμε την ανέγερση 4 πανομοιότυπων -μεταξύ τους- ναών διπλής λατρείας, την ίδια εποχή, περί τα μέσα του 16^ου αιώνα. Πριν απ΄αυτούς δεν εμφανίζεται ενοριακού τύπου ναός αποκαλύπτοντας  τον χώρο των Μενήτων ως χώρο με την χλωμή παρουσία, απολαβή και «επικαρπία» καθολικών μοναχών, που δεν ευνοούν οικιστική ανάπτυξη, ίσως μέχρι τα μέσα του 16^ου αι. 

Ο ναός του Αγ. Γεωργίου παρουσιάζει 4 κύρια χαρακτηριστικά:

1ον. Μία βυζαντινή τοιχογραφία χρονολογούμενη στα μέσα του 13^ου αι. Δεν πρέπει να αποκλεισθεί ότι καθολικοί ιερωμένοι κάλεσαν ορθόδοξο αγιογράφο να «διακοσμήσει» την τοιχοθυρίδα της προθέσεως του ναού όπως ήταν ακόμη στην αρχική βυζαντινή μορφή του. Σημ. 9. 

2ον. Ο ναός είναι θολωτός με volto a botte με τύπο θόλου της προτιμήσεως των καθολικών.  

3ον. στους βόρειο και νότιο τοίχους διαθέτει καμάρες που αποτελούν αλτάρια καθολικής λατρείας. Από τα ανωτέρω που επιδεικνύουν διαδοχικές παρεμβάσεις σε βάθος αιώνων, με μικρή πιθανότητα ο ναός να ανάγεται στην βυζαντινή περίοδο της Άνδρου δηλ. προ του 1207, μάλλον βασιλική, να υπέστη μεγάλες αλλαγές και ως προς την στέγαση και ως προς τα λατρευτικά αρχιτεκτονικά στοιχεία (αλτάρια). Πιθανώτερο θεωρείται ότι ο ναός ανεγέρθηκε με τα καθολικά αρχιτεκτονικά πρότυπα, όπως αυτός των βενετικών Κυθήρων. Τέλος ενδεχομένως δέχτηκε την αρωγή Λατίνου φεουδάρχη (de Camillo), ο οποίος δεν σχετίζεται με την παρουσία του στην περιοχή των Μενήτων, αφού η τελευταία βρίσκεται υπό την δικαιοδοσία και «επικαρπία» των μοναχών. Στην αρωγή τού de Camillo οφείλεται και η παρουσία θυρεού στο ανώφλι που θα έγινε κατά την επισκευή του ναού σε χρόνο πρωιμότερο του 16^ου αι. ως ενίσχυση της παρουσίας των μοναχών ή και κάποιας νέας εγκαταστάσεώς τους στον τερπνό και χαρίεντα τόπο των Μενήτων.

                                                   Νίκος Βασιλόπουλος

Σημειώσεις

Σημ. 1. Το Τοπωνυμικόν της νήσου Ανδρου Αθηνα 1933 σ. 48 και Ιστορία της νήσου Ανδρου τ.1 Αθήνα1925 σ. 233

Σημ. 2 Δημ. Πασχάλη "Η Δυτική Εκκλησία εις τας Κυκλάδας" 1948 Εκδ. Ανδριακού Ομίλου Ανδριακά Χρονικά σελ.135                                                    

Σημ. 3 Το 1700 αναφέρεται στην Έκθεση του Επισκόπου Antonio Giustiniani: τόπος της Santa Veneranda, αγρός με πολλά δένδρα. Εμ. Καρπαθίου «Η Λατινική Προπαγάνδα και αι Κυκλάδες» εκδ. Ι.Ράμφου Αθήνα 1936 σ. 49. O τόπος μετά την αποχώρηση των καθολικών μοναχών έχει ήδη περιέλθει στην Καθ. Επισκοπή ως αποτέλεσμα της αλλαγής της λατρείας στον ναό, από καθολικό σε ορθόδοξο. 

Σημ. 4. το πρώτο έγγραφο: Δ. Πολέμη   «Οι αφεντότοποι της Άνδρου» Πέταλον Παρ.2 1995 σελ. 109-112. Το δεύτερο του ιδίου «Εγγραφον του 1487» Πέταλον 5 1990 σ. 78-79, 87

Σημ. 5. Δ.Πολέμη «Ιστορία της Άνδρου» «Άνδρος 1981σελ. 53

Σημ. 6. Αγγελ. Μητσάνη «Η μνημειακή ζωγραφική στις Κυκλαδες κατά τον 13^ο αιώνα» περ. Δ΄ τ.ΚΑ΄2000 σ.97, 113, 115-7. Η χρονολόγηση κατά την μελετήτρια γίνεται επειδή το έργο «θυμίζει αντίστοιχο τρόπο σε μορφές από τους Αγ. Αποστόλους της Κέας». 

Σημ. 7 Μεμονομένα αλτάρια υπήρχαν και μέσα σε ορθοδόξους ναούς. Τον καιρό της Τουρκοκρατίας κατεδαφιζόταν από τους ορθοδόξους ιερείς ή και μοναχούς Σίμου Συμεωνίδη "το αλτάριο των καθολικών στην ορθόδοξη Μητρόπολη της Παροικιάς" Παριανά τεύχος 34 1989 Αθήνα σελ.145-6 και για το αλτάριο που είχε κατασκευασθεί μέσα στον ναό της Μονής της Αγίας αποκλειστικά για τον καθολικό άρχοντα "δωρητή" Φίλιππο Πατέριο ντε Γκριμάλντι και γκρεμίστηκε κατά την Τουρκοκρατία, από τους μοναχούς της Μονής. Δημ. Πασχάλη " Δυτική Εκκλησία εις τας Κυκλάδας" Ανδριακά Χρονικά 3-4 εκδ. Ανδρικού Ομίλου 1948 σ. 135.    

 Σημ. 8. Ν. Βασιλόπουλου «οι Μένητες και ο ναός της Κουμούλου –ένας γρίφος» androshistoria. Blogspot. com 29 Σεπτ. 2018)

Σημ. 9.Αγγελ. Μητσάνη.  Ως ανωτέρω σ.119