Ο ναός της Φανερωμένης του Πάνω Κάστρου

Η ανάμνηση της Φανερωμένης ως Καθολικής εκκλησίας έχει μείνει ζωντανή, στους μεγαλύτερους, μέχρι τις μέρες μας. Σημ. 1

Λόγω των μεγάλων διαστάσεών του δεν υπάρχει αμφιβολία ότι απετέλεσε τον καθεδρικό ναό του Πάνω Κάστρου, του οποίου η διάρκεια ζωής κυμαίνεται από το 1207+, έως την επαύριο της Τουρκικής κατακτήσεως δηλ. αμέσως μετά το 1579. Σημ.2. Να σημειωθεί ότι είναι σχεδόν ίσος σε μέγεθος, ως προς το μήκος, με τον καθεδρικό ναό του Κάτω Κάστρου τον Άγιο Ανδρέα. Τα μεγέθη, οι αναλογίες και η εσκεμμένη προσπάθεια εντυπώσεων τον καθιστούσαν αναμφίβολα ως ένα από τα κομβικώτερα κτίρια του Πάνω Κάστρου. Ενδεχομένως από τα μεγαλύτερα σε μέγεθος, μετά την κατοικία του φεουδάρχη, ο οποίος ήταν συχνά δευτερότοκος γιός του Ηγεμόνα, ή απόγονος δευτερότοκου γιού όπως θα δούμε σε ιδιαίτερη έρευνα που βρίσκεται εν εξελίξει, εκ μέρους του γράφοντος. Σημ. 3

Δυστυχώς η αποδεδειγμένη ερήμωση του Κάστρου, πού έλαβε χώραν τουλάχι-στον μία φορά, κατά το 1470, (αλλά πιθανόν και πρωτύτερα), ωδήγησε, αργότερα, σε δεδομένη στιγμή στην εσπευσμένη ανοικοδόμηση μικρών -ταπεινών- οικιών περί τα μέσα του 16^ου αιώνα, όπως αποδεικνύεται και από τα συμπεράσματα της αρχαιολογικής έρευνας, που έγινε τα τελευταία χρόνια από την ομάδα της κ. Ελ. Δωρή. Σημ. 4

Το κτίσμα του ναού μάς αποκαλύπτει περισσότερα στοιχεία. Εκ πρώτης όψεως παρουσιάζει αλλεπάλληλες κατασκευαστικές επεμβάσεις που ίσως ωφείλοντο σε αντίστοιχες ερειπώσεις ή και αλλαγές.

Σε αρκετά σημεία οι εξωτερικές επιφάνειες του ναού παραμένουν ανεπίχριστες. Έτσι θα προσεγγίσουμε κατασκευαστικώς τον ναό, αρχίζοντας από το εξωτερικό του και θα προχωρήσουμε περαιτέρω με 13 αρχιτεκτονικές επισημάνσεις.

1. Πρόκειται για ένα σχετικώς επίμηκες κτίσμα κλασικού καθολικού ναού, όπως άλλωστε συνηθιζόταν και στις υπόλοιπες Κυκλάδες.

2. Δεν διαθέτει ιερό (κόγχη/αχιβάδα) προεξέχον του κτίσματος κατά τα καθολικά πρότυπα. (ο Αγ. Ανδρέας της Χώρας δεν διαθέτει επίσης, ούτε και ο Ταξιάρχης/Αγ. Νικόλαος & Βερναρδίνος).

3. Το μικρό παράθυρο του ιερού του βρίσκεται σχεδόν στο κέντρο του ανατολι κού τοίχου με ελάχιστη απόκλιση προς τον βόρειο τοίχο. Το παράθυρο εσωτε- ρικά είναι άτεχνα δημιουργημένο-προφανώς διανοιγμένο-μεταγενέστερα όταν έγινε εκτεταμένη επέμβαση στον ναό και τοποθέτηση τέμπλου -από τους ορθο-δόξους- το οποίο περιώρισε σοβαρά τον φωτισμό στον χώρο του ιερού βήματος και έκανε απαραίτητη την διάνοιξη παραθύρου, στον ανατολικό τοίχο.

4. Η θύρα εισόδου βρίσκεται στο κέντρο της δυτικής όψεως και ανταποκρίνεται  πλήρως στον κατά μήκος άξονα εισόδου-ιερού, στοιχείο που αντανακλά αφενός την δυτική προσέγγιση με άξονα, συμμετρία κ.λπ. και αφετέρου επισημότητα και κύρος.

5. Βλέποντας την νότια όψη παρατηρούμε, ότι αποτελείται όχι από ένα αλλά από δύο εφαπτόμενους τοίχους, έναν προγενέστερο καλύτερης κατασκευής, που ανταποκρίνεται και αποτελεί το κέλυφος του ναού, (το οποίο περιλαμβάνει τον τοίχο του ιερού, τον βόρειο τοίχο και τον νότιο στον οποίο αναφερόμεθα) και ένα πολύ μεταγενέστερο σε επαφή με τον πρώτο. Ο δυτικός με την θύρα εισόδου έχει υποστεί αλλαγές τουλάχιστον ως προς την διάνοιξη παραθύρων -αλλά και μικρή εξέχουσα έξαρση της τοιχοποιίας- εκατέρωθεν της εισόδου μέχρι το καμπαναριό.

Εφαπτόμενο-στη νότια όψη-όπως είπαμε βρίσκουμε ένα δεύτερο τοίχο κτισμένο (κολλητά) σε όλο το μήκος της πλευράς (του ναού), ο οποίος σταματά λίγο προ της νοτιοανατολικής γωνίας. Πρόκειται για τοίχο μεταγενέστερο, κακής κατασκευής. Εγγύς της εισόδου στην νότια πάντοτε πλευρά, υπάρχει μικρό σωζόμενο εν προσθήκη κτίσμα (πρόσκτισμα). Ο νότιος τοίχος του ναού, υπερβαίνει σε ύψος την προσθήκη ενώ δυτικά έχει διαμορφωμένα σκαλοπάτια για την συντήρηση του παλαιού δώματος (μπήλιασμα). Εκεί ο εξωτερικός (εφαπτόμενος) τοίχος έχει πάχος περ.60 εκ. ενώ στο άλλο άκρο -προς το ιερό- δεν υπερβαίνει το 50 εκ. 

 H ανατολική πλευρά του ναού δεν έχει προεξέχον ιερό, κατά τα καθολικά πρότυπα. Στον νότιο τοίχο βλέπουμε ένα δεύτερο τοίχο "κολλητά" στον νότιο τοίχο του ναού. Ίσως κατασκευάσθηκε λόγω ρηγματώσεων του εσωτερικού νότιου τοίχου του ναού.

 6. Το πρόσκτισμα, αγνώστου αρχικώς μήκους, σήμερα μικρότερο, σταματά ανατολικά εκεί όπου υπήρχε καμάρα (αψίδα) η οποία σφραγίσθηκε σχηματίζοντας τον ανατολικό σημερινό του τοίχο. Η αψίδα αυτή δεν αντιστοιχεί προς την εσωτερική αψίδα τού κυρίως ναού και επομένως αποτελεί σαφή ένδειξη διαφορετικής λειτουργίας και αναγκαιότητας της εν λόγω προσθήκης. Ο νότιος τοίχος του προσκτίματος υψώνεται σε επεξοχή ενώ ο απέναντί του (ο εφαπτόμενος δηλ.του ναού) όχι.  Η προαναφερθείσα αψίδα αυτή αποτελούσε στατικό στοιχείο του προσκτίσματος, άσχετο με τον ναό.

Το πρόσκτισμα ήταν σαφώς μακρύτερο απ΄ότι σήμερα, όπου έχει περιορισθεί εκεί που βρισκόταν άλλοτε εσωτερική καμάρα (αψίδα). Το σημερινό τελείωμα του προσκτίσματος που σταματά στην αψίδα, υποδεικνύεται με το κάθετο κόκκινο μεγάλο βέλος. Αριστερά με το μικρό βέλος φαίνεται ο τοίχος που ανέρχεται σε επεξοχή. Παλαιότερα ήταν υψηλότερος ώστε με μεγάλες σχιστόπλακες να επιτυγχάνεται η στέγαση, τρόπος κτισίματος-στεγάσεως λεγόμενος "μπουντουλούμι".

 7. Στην ίδια όψη υπάρχουν δύο παράθυρα, που αντιστοιχούν στον κυρίως ναό. Το πρώτο, το ανατολικώτερο, υπήρχε ήδη όπως δείχνει το παλαιό «βενετσιάνικο» αψιδωτό περιθύρωμα, το οποίο δεν είναι εντελώς βέβαιο ότι απετέλη αρχιτεκτονικό μέλος του αρχικού ναού. Απλώς ο νεώτερος (εξωτερικός) εφαπτόμενος τοίχος κτίσθηκε αφήνοντας το άνοιγμα με το περιθύρωμα ακέραιο για φωτισμό του εσωτερικού του ναού. Το δεύτερο, το δυτικώτερο, διαμορφώθηκε στις σημερινές του διαστάσεις όταν ανεγέρθηκε ο νοτιώτερος εφαπτόμενος τοίχος και πιθανώτατα τότε ακριβώς διαμορφώθηκαν οι παρειές του παραθύρου, ίσως επειδή δεν σωζόταν αντίστοιχο πλέον (λόγω ερειπώσεως;) περιθύρωμα όπως στην προηγούμενη περίπτωση. Η θέση του προηγουμένου παραθύρου-σε σχέση με τις διαστάσεις του ναού-μάς οδηγεί να δεχτούμε ότι εξ αρχής υπήρχε και εκεί (δεύτερο) παράθυρο στον Νότο. 



  Αριστερή φωτ. Με τα κάθετα βέλη τα δύο παράθυρα προς τον Νότο. όταν ανεγέρθηκε το πρόσκτισμα το αριστερό παράθυρο θα πρέπει να σφραγίσθηκε και να επαναδιανοίχθηκε μετά την κατάρρευση του προσκτίσματος. Δεξιά φωτ. Το δεξιό μάλλον επαναδιανοίχθηκε επίσης, αλλά επανα(;)χρησιμοιήθηκε τα παλαιό μαρμάρινο περιθύρωμα, που επιδεικνύεται με το βέλος. 

Δεν είναι κατανοητή η αιτία που κρίθηκε απαραίτητη η κατασκευή του δεύτερου «κόντρα» νότιου τοίχου. Ίσως σε ρηγματώσεις του πρώτου (εσωτερικού) τοίχου του ίδιου του ναού.

8. Στον δυτικό τοίχο υπάρχουν πακτωμένα διακοσμητικά, ανομοιόμορφα μεταξύ τους, στοιχεία από πωρόλιθο πράγμα που μάλλον μαρτυρά ότι προέρχονται από άλλο ερείπιο. Είναι μάλλον αποτετμημένα από ευρύτερο λίθινο τμήμα. Σημ. 5  

9. Εισερχόμενος κανείς στο εσωτερικό του ναού δεν μπορεί παρά να διαπιστώσει ότι πρόκειται για καθολικό ναό, που ωμοίαζε με τον Αγ. Ανδρέα, όταν ο τελευταίος είχε απομείνει μονόκλιτος. Η ομοιότητα και η συνάφεια με άλλον καθεδρικό ναό, όπως του Λατινικού Κάστρου της Σίφνου είναι έκδηλη. Ο τελευταίος είναι σχεδόν ισομεγέθης και αποτελεί ένα -σχετικά- συγκρίσιμο στοιχείο του μεγέθους και της εμβέλειας του ίδιου του Πάνω Κάστρου. Αναφέρομαι όχι μόνον στην έκταση, αλλά και στην επιδιωκόμενη κατοίκηση και την συμβολική σημασία, που ήθελε ο κτήτορας να αποκτήσει το Κάστρο. 

  Δεξιά το εσωτερικό της Φανερωμένης με τις εγκάρσιες καμάρες (ρωμανικά τόξα). Δεξιά το εσωτερικό του Καθολικού ναού του Κάστρου της Σίφνου με τις διαδοχικές εγκάρσιες καμάρες (γοτθικά τόξα). Και οι δύο είναι μονόχωροι ναοί. Αυτός της Σίφνου είναι πολύ επιμελημένης κατασκευής. 

 

10. Πρόκειται για ένα μονόχωρο κτίσμα, του οποίου η στέγη εδράζεται σε τρία εγκάρσια τόξα στηριζόμενα σε πεσσούς τετραγωνικής διατομής. Επί των αψίδων έχουν τοποθετηθεί στην οροφή, κατά τα κατασκευαστικά ειοθώτα της Άνδρου, πολύ μεγάλες σχιστόπλακες, σχηματίζοντας 3 αμφιέριστες πλάκες μέχρι την τελευταία προς το ιερό αψίδα όπου από κει και ανατολικώτερα σχηματίζεται το ιερό καλυπτόμενο με απόλυτο ημιθόλιο και όχι με πλάκα. Δηλ. ολόκληρος ο χώρος του ιερού βήματος (αυτός και μόνον αυτός) είναι θολωτός με ένα κοινό volto a botte. Δεν υπάρχει η γνωστή κόγχη που ονομάζεται και «αχιβάδα». Πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα δείγματα στην Άνδρο.

    Στο ιερό ο τοίχος είναι επίπεδος, δεν υπάρχει δηλαδή η γνωστή θυρίδα (αχιβάδα). 

11. Το κύριο χαρακτηριστικό είναι η αδρότητα και το εντυπωσιακά άτεχνο της όλης κατασκευής. Καμμία αψίδα δεν έχει το ίδιο πάχος με την άλλη. Η μεταξύ τους απόσταση είναι κάθε φορά διαφορετική. Η κυκλικότητα, που δεν είναι απόλυτη, πιστεύω ότι οφείλεται μάλλον στην παλαιότητα των αψίδων αλλά και στην εξ αρχής αδεξιότητα των κτιστών.

Οι πεσσοί συνεχίζονται αρκετά υψηλά και έχουν πολύ χονδρές πέτρες ως επίκρανα. Έτσι με τους υψηλούς πεσσούς επιτυγχάνεται ο σκοπός του κτήτορος, ώστε τα αναπτυσσόμενα τόξα να δημιουργούν υψηλά το ημικύκλιο με αποτέλεσμα να θυμίζουν τα υψηλά ρωμανικά τόξα. Το αποτέλεσμα αυτό δεν πρέπει να θεωρηθεί τυχαίο. Η δε τελευταία-προ του ιερού-παχύτερη αψίδα έχει και τα πλέον εντυπωσιακά και «πρωτόγονα» υφαψίδια που επιβεβαιώνουν τις περιορισμένες τεχνικές δεινότητες του συνεργείου εκείνου. Πέραν της αψίδας αυτής υπάρχει το ιερό βήμα με τον θόλο που περιγράψαμε.

Φωτογραφία από τα μέσα προς την θύρα. Τα μόλις προεξέχοντα υφαψίδια φαίνονται με τα οριζόντια βέλη. Η πλακόστρωση ίσως του μεσοπολέμου, είναι δυνατόν να επέφερε μικρή επίχωση, στο αρχικό δάπεδο, στο οποίο κατά κανόνα θαβόταν οι επιφανείς άρχοντες. Τίποτα δεν είναι σχετικώς γνωστό. 

 

Το ερώτημα γιατί χρησιμοποιήθηκαν ρωμανικά ημικυκλικά τόξα, παρωχημένου συρμού ήδη στις αρχές του 13^ου αιώνα αντί των οξυκόρυφων γοτθικών, είναι οφθαλμοφανώς κατανοητό, οφειλόμενο στην αυταπόδεικτη αδεξιότητα του συνεργείου ανεγέρσεως, που επιστρατεύθηκε επιτόπια, χωρίς εξειδικευμένους κτίστες λόγω πενιχρότατων οικονομικών μέσων. Σημ. 6 Το τελευταίο δεν γνώριζε και δεν μπορούσε να υλοποιήσει κατασκευή γοτθικών τόξων. Αντίθετα γνώριζε πολύ καλά την κατασκευή ημικυκλικών τόξων, παρά το όχι τόσο κατάλληλο πέτρινο υλικό, που είχε στην διάθεσή του. (Εδώ οφείλω να υπογραμμίσω, ότι όλες οι εργασίες ανεγέρσεως που αντικρίζουμε στο Κάστρο, έχουν γίνει με τα επί τόπου σχιστολιθικά πετρώματα, το οποία δεν είναι τα ιδανικά, όπως εκείνα με τα οποία έγιναν οι αριστουργηματικές λιθόκτιστες κατασκευές, που βλέπουμε να κοσμούν πολλά χωριά της Νότιας Άνδρου.) 

12. Ο αρχικός τρόπος στεγάσεως του ναού δεν είναι απολύτως βέβαιος. Σήμερα έχουμε πλάκα δώματος η οποία είναι νεώτερη. Προηγουμένως υπήρχε κεραμοσκεπή όπως φαίνεται σε παλαιά φωτογραφία. Ωστόσο η παρουσία των πατημάτων αυτών στην φωτογραφία για την άνοδο -στο παλαιού τύπου δώμα για το μπήλιασμα- καταδεικνύει ότι η κεραμοσκεπή είναι νεώτερη. Από την κατασκευαστική δομή της οροφής φαίνεται ότι η εξωτερική διαμόρφωση της στέγης δεν ήταν θολωτή, όπως συνηθίζεται στις Νότιες Κυκλάδες. Προτιμήθηκε όπως φαίνεται η από αιώνες εφαρμοζόμενη, οικεία επιπεδόστεγη λύση, χάρις στις εξορυσσόμενες πελωρίων διαστάσεων πλάκες ανδριακού σχιστολίθου, που οδηγεί σε επίπεδες λύσεις στεγάσεως. Η λύση αυτή δεν αποκλείει την κατασκευή ξύλινης δίρριχτης στέγης για λόγους εντυπώσεως, κάτι που όχι μόνον δεν επιβεβαιώνεται από την όλη εσωτερική αρχιτεκτονική παρουσία αλλά και έρχεται σε πλήρη αντίθεση, δηλ. με την φτωχή και οικονομική εμφάνιση του εσωτερικού του ναού. 

  Η Φανερωμένη άλλοτε ίσως στις αρχές του 20ου αι. Και τα δύο κτίσματα είχαν καλυφθεί με κεραμοσκεπή. Η επιφάνεια του δυτικού τοίχου δεν έχει την έξαρση στην θέση της εισόδου, που παρατηρείται σήμερα. 

 13. Α΄ Η θέση του ναού σε σχέση με τις διαστάσεις του Κάστρου, προ της εξάρσεως του εδάφους στα ανατολικά του καταδεικνύει μέσω του μεγέθους του την σημαντική λατρευτική ιδιότητά του. Αποτελεί τον καθεδρικό ναό του Κάστρου. Δεν έχει ανεγερθεί σε υψηλό γεωφυσικό σημείο, σε σχέση με το οικιστικό σύνολο, όπως ο Αγ.Ανδρέας του Κ.Κάστρου. Σημαίνει δηλαδή ότι το Π. Κάστρο δεν γνώρισε ευρείες διαμορφώσεις του εδάφους, ούτε ηπίως ισοπεδώθηκε ώστε να κτισθεί ναός σε επίπεδη ή περίοπτη θέση, ως προς τα ανατολικώτερά της οικοδομήματα, που βρισκόταν σε σαφώς υψηλότερη θέση, υποβαθμίζοντας την παρουσία της εκκλησίας. Η χωροταξική της λοιπόν θέση επιβεβαιώνει την αρχιτεκτονική παρουσία της ίδιας και την εν γένει επικρατούσα κατάσταση στο όλο φέουδο των Αγριδίων, στο οποίο το Κάστρο περιλαμβανόταν. Η εκκλησία απλώς ακολουθεί και συμβιβάζεται με την αποκλιμάκωση του εδάφους χωρίς να γίνεται αιτία διαμορφώσεων ενός ευνόητα αναμενόμενου εντυπωσιασμού. 

  
 Η Φανερωμένη μέσα στον χώρο του κάστρου. Ενδεχόμενα κτίσματα βόρεια του ναού, εκεί που δείχνει το βέλος, θα υποβάθμιζαν σημαντικά την εκκλησία. Δεν μπορεί να αποκλεισθεί ως η ενδεδειγμένη θέση για κατοικία ενός αυταρχικού Ηγεμόνα, ο οποίος θέλει να φαίνεται ακόμη αυταρχικώτερος. Οι κατοικίες στο μέσον και αριστερά είναι νεώτερες (μέσα 16ου αι.) μικρές και ταπεινές... 

 Β΄ Η θέση του ναού από χωροταξική-πολεοδομική άποψη και η γειτνίασή του με την  βόρεια Πύλη, που ήταν και η αρχική, μόνον τυχαία δεν είναι. Εάν μάλιστα ληφθεί υπ΄οψιν και η αντίστοιχη θέση του Καθεδρικού Αγ. Ανδρέα του Κάτω Κάστρου, μάλλον παρεμβάλλεται ή “ηγείται” του οικιστικού συνόλου (εκτός της κατοικίας του Φεουδάρχη-Ηγεμόνα). Αντίθετα μπορεί να θεωρηθεί ιδιαίτερα πιθανόν, ότι ως προς στην πρώτη φάση της ζωής του Κάστρου, η οικία του Φεουδάρχη-Ηγεμόνα θα πρέπει να τοποθετηθεί μάλλον δυτικά ή βόρεια του ναού παρά στα ανατολικά του δηλαδή πίσω του (αποκλείοντας την νότια αφού ο ναός βρίσκεται πολύ κοντά στο νότιο τείχος). Η κατοπινή ερήμωση του Κάστρου ανέτρεψε όλα τα δεδομένα, ενδέχεται μάλιστα να ανευρεθεί στο μέλλον μεγάλη κατοικία, ανατολικά του ναού η οποία να ανεγέρθηκε σε μεταγενέστερη φάση (και πάντως προ του 16ου αι) ή να μην είναι η κατοικία του μεγάλου Φεουδάρχη, αλλά κάποιου επιφανούς στελέχους της κοινωνικοοικονομικής φεουδαλικής ιεραρχίας.

  Εύγλωττη και αποκαλυπτική φωτογραφία με την Φανερωμένη και την θέση της μέσα στο Κάστρο. Με το βέλος υποδεικνύεται η θέση της βόρειας Πύλης του Κάστρου. 


Ο ναός αποτελεί ένα μεγάλης σημασίας εμβληματικό κτίριο υψίστου ιστορικού αλλά και αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, μέσω του οποίου αποτυπώνεται με ακρίβεια η φυσιογνωμία και η πορεία όχι μόνον του Πάνω Κάστρου, αλλά και της Νότιας Άνδρου κατά την Λατινοκρατία μα και την Τουρκοκρατία που την ακολούθησε. Καταδεικνύει επίσης την πορεία ολόκληρης της Άνδρου μέσα σε μία δύσκολη, θυελλώδη περίοδο. Για τούτο και αξίζει ιδιαιτέρου σεβασμού και προσοχής. Οι Κοχυλιανοί το επιδεικνύουν και η φροντίδα που τον περιβάλλουν είναι παραπάνω από εμφανής. Εορτάζει την Κοίμηση της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου. 

                                                                                                    Νίκος Βασιλόπουλος   

                                                                                                  αρχιτέκτων - ερευνητής

Σημειώσεις

Σημ. 1 Για την ζωντανή ανάμνηση του ναού ως αλλοτινού καθολικού ναού : Μαρτυρία Γ. Σταθάκη & Αν. Ψυχάκη " στην κ. Ελένη Δωρή.   Γ. Πάλλη "Από την έρευνα στο Επάνω Κάστρο της Άνδρου" Άγκυρα 4 2012 σελ. 63

Σημ 2 Η δημιουργία του Κάστρου πρέπει να τοποθετηθεί αμέσως μετά το 1207 και η διάρκεια ζωής του, μέχρι την επαύριο του 1579, έτους καταλήψεως της Άνδρου από τους Τούρκους. βλ. Ν. Βασιλόπουλου « Λατινοκρατία στην Άνδρο Κάστρα, Πύργοι, Εκκλησίες ,Φέουδα» εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ. 262-269

Σημ.3  Η έρευνα, που βρίσκεται υπό εξέλιξιν, αφορά σε παρατηρήσεις και συμπεράσματα αρχιτεκτονικού χαρακτήρα για το Κάστρο αλλά και στην ιδιοκτησιακή πορεία των Κυρίων, Φεουδαρχών και Ηγεμόνων, που το κατείχαν. Mihail-Dimitri Sturdza “Dictionnaire Historique et Généalogique des Grandes Familles de Grèce, d'Albanie et de Constantinople” Sturdza Paris 1983 Καθώς και D. Jakoby “La Féodalité en Grèce Médiévale. Les Assises de Romanie”, sources, application et diffusion. Paris La Haye Fr. Thiriet, αλλά και παρατηρήσεις στις φεουδαλικές αποδόσεις στην Άνδρο Guillaume Saint Guillain "Deux iles Grecques au temps de l' Empire Latin -Andros et Lemnos au XIIIe siecle. MEFRM tome 113 2001 -1  

Σημ. 4 »Καθίσταται σαφές ότι οι μικρές αυτές οικίες (της «Κάτω Γειτονιάς») ανήκουν σε μια κοινωνικά υποβαθμισμένη ομάδα«. Ελένη Δωρή “Νεότερα από το Πάνω Κάστρο” Άγκυρα 4 -2012 σελ. 38 & 40 

 

Σημ. 5 Απεικονίζουν κατά τα φαινόμενα ακτινωτό ήλιο(;) πανομοιότυπο σε λίθινα μέλη στον ναό της Αγ.Αικατερίνης της Αβύσσου Χώρας. Είναι παντελώς άσχετα μεταξύ τους από άποψη θεμάτων, τεχνοτροπίας, εκφράσεως, βέβαια χρόνου λαξεύσεως και εννοείται προελεύσεως. Τοπθετήθηκαν εκεί από αφελή τεχνίτη για λόγους αισθητικής αναβαθμίσεως της δυτικής όψεως.

Σημ. 6 Ο Δάνδολο εμφανίζεται να έχει δαπανήσει τεράστια ποσά και να είναι κατά πάσαν πιθανότητα οφειλέτης στον Άγγελο Σανούδο, (1227-1262). Β.Jakoby  Ως ανωτέρω σελ. 274 

Σημείωση γράφοντος:  Βέβαιο είναι ότι για την περαιτέρω έρευνα απαραίτητο θα ήταν να απομακρυν θούν τα εσωτερικά κυρίως επιχρίσματα ώστε να ολοκληρωθεί όχι μόνον η εικόνα του σημαντικού για το Κάστρο ναού της Φανερωμένης αλλά και να «φωτογραφηθεί» η εικόνα της φάσεως εκείνης που αποφασίστηκε η ανέγερση του ναού ώστε να "διαλαλείται" η καθολικού δόγματος ταυτότητά του, ορόσημο συμβολικού χαρακτήρα για το δόγμα και την φεουδαρχική υπόσταση του ίδιου του Π. Κάστρου.