Μένητες Κούμουλος

Οι Μένητες και ο ναός της Κουμούλου.

Ένας γρίφος

Απόσπασμα από το καταπράσινο χωριό των Μενήτων. 

Το όνομα των Μενήτων και η εκκλησία της Παναγίας της Κουμούλου 

Οι Μένητες φαίνεται ότι οφείλουν το όνομά τους στην Λατινική λέξη Amoenitas, λέξη που σημαίνει τόπο τερπνό και χαρίεντα. Την εξήγηση δίνει ο Πασχάλης και ο Πολέμης συμφωνεί. Σημ. 1. Αποκλείουν και οι δύο τα περί Μαινάδων και άλλα τέτοια φαιδρά…  Πιθανολογείται πάντως ότι η ονομασία οφείλεται σε Ιησουϊτες μοναχούς που εγκαταστάθηκαν σε μοναστήρι, ίσως στον Αη-Γιώργη στην Βαθειά, που κατά πάσαν πιθανότητα ήταν παλαιό ερειπωμένο μοναστήρι της βυζαντινής περιόδου (προ του 1207). Οι Ιησουίτες(;) ανήγειραν τον ναό της Κουμούλου αφιερωμένο στην Παναγία, Madonna del Cumulo, που βρίσκεται θαμμένος κάτω από την σημερινή εκκλησία και του οποίου είναι ορατός σήμερα ο βόρειος και ανατολικός τοίχος του. 

   Η σημερινή τρίκλιτη ενοριακή εκκλησία της Παναγίας της Κουμούλου. Στις 23   Αυγούστου εορτάζεται η Απόδοση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, δηλαδή τελείται ο εορτασμός 8 ημερών από την Κοίμηση. 


Ωστόσο το τάγμα των Ιησουιτών ιδρύθηκε μόλις το 1533. Εύλογα ερωτάται κανείς πότε πρόλαβαν οι τελευταίοι να ιδρυθούν, να οργανωθούν, να εγκατασταθούν στην Άνδρο και να δημιουργήσουν μέσω της παρουσίας τους τοπωνύμιο; Το 1566 έληξε η Λατινοκρατία και οι Ιησουίτες ίσως εγκατέλειψαν προσωρινά την Άνδρο. Σημ.2  Πιθανόν όμως πριν τους Ιησουίτες να υπήρχαν, στον ίδιο τόπο, άλλοι μοναχοί οι οποίοι είχαν ήδη αποχωρήσει. (Οι Ιησουίτες παρέμειναν στο μοναστήρι της Santa Veneranda (Αη Γιώργης στην Βαθειά), αναφέρονται με μοναστήρι διαδοχικά από τους περιηγητές Jean de Thevenot το 1655, Ellis Veryard το 1685, ο οποίος μιλά για ορθόδοξα και καθολικά μοναστήρια. Τέλος ο Vincenzo Coronelli το 1690 αναφέρει ότι στην Άνδρο κατοικούσαν οι Ιησουϊτες μοναχοί, οι οποίοι όμως πρέπει να είχαν πρόσφατα φύγει, μάλλον με την δυσμενή για τους Βενετούς κατάληξη του Τουρκοβενετικού πολέμου, οπότε έληξε και η προσωρινή κατοχή της Άνδρου από τους Βενετούς 1685-1699;)
Άξιο προσοχής είναι ότι οι άλλες μεγάλες εκκλησίες των Μενήτων είναι 4: η Παναγία η Βέργη, η Παναγία στο Κουράφι, ο Αη-Γιάννης ο Πρόδρομος και επίσης ο Αη-Γιάννης . Κτίσθηκαν όλες ταυτόχρονα, είναι πανομοιότυπες (πλην κάποιων διαστάσεων) και όλες δίκλιτες δίκογχες για τα δύο δόγματα, καθολικό και ορθόδοξο. Χρόνος ανεγέρσεως, τα μέσα του 16^ου αιώνος.

 Οι τέσσερις πανομοιότυπες εκκλησίες των Μενήτων. Ανεγέρθηκαν στα μέσα του     16ου αιώνα. Από άνω αριστερά η Παναγία η Βέργη, η Παναγία στο Κουράφι, ο Αη-   Γιάννης ο Πρόδρομος, και επίσης ο Αη- Γιάννης. Είναι όλες δίκλιτες δίκογχες     προορισμένες για τα δύο δόγματα, δεξιά οι καθολικοί, αριστερά οι ορθόδοξοι.   Παρατηρήστε ότι η πόρτα για τους καθολικούς ήταν πάντοτε λίγο πιο φαρδειά και     λίγο πιο ψηλή. Εξω, στον ανατολικό τοίχο, τα ιερά είναι όμοια ενώ στο εσωτερικό   το ιερό των καθολικών πολύ μεγαλύτερο και μεγαλοπρεπέστερο... Και οι τέσσερις   καταγράφονται ως ενοριακές το 1670.

Φαίνεται ότι μάλλον δεν υπήρχαν προηγουμένως άλλες παλαιότερες εκκλησίες στην περιοχή, ενώ η ταυτόχρονη ανέγερση τόσων εκκλησιών είναι μοναδική και δεν ερμηνεύεται ως γεγονός ομαλής δημογραφικής εξέλιξης. Ποιός λοιπόν ήταν μέχρι τότε ο ναός ή οι ναοί που μέχρι τότε εκκλησιαζόταν οι όποιοι κάτοικοι των Μενήτων; 
Πιθανό φαίνεται ότι δεν υπήρχε στον οικισμό άλλη εκκλησία ("ενοριακού" χαρακτήρα) πλην της Παναγίας της Κουμούλου τής γνωστής ως Madonna del Cumulo (Μαντόνα ντελ Κούμουλο). Σημ. 3 Αβέβαιη είναι η απάντηση, αλλά πιθανός μοναδικός νομέας και "γαιοκτήμονας" ήταν ένα μοναστικό τάγμα εγκατεστημένο στον τόπο από χρόνια,  -ίσως πριν κάν ακόμη ανεγερθεί η Κούμουλος- και χρησιμοποιούσε τον παλαιότατο ναό του Αη-Γιώργη στην Βαθειά που μάλλον ταυτίζεται με την καθολική Αγία Βενεράνδα. (Άλλωστε ο άμεσος περίγυρος έχει ίχνη μοναστηριού). Η ύπαρξη άλλου, προηγηθέντος μοναστικού τάγματος στην περιοχή, θα εξηγούσε την καθιέρωση του όρου Amoenitas από παλαιότερα. Επίσης ο Πασχάλης αναφέρει προικοσύμφωνο του 1693 με το οποίο προικίζεται η Μαρία Λεονάρδου Καϊρη με περιβόλι στις Μένητες "κείμενον πλησίον της εν τω χωρίω τούτω Φραγκοεπισκοπής". Σημ. 4
Μια άλλη εξήγηση ότι η απόδοση του ονόματος αυτού οφείλεται στους κατά καιρούς ελάχιστους διερχόμενους Φράγκους περιηγητές δεν φαίνεται πιθανή. Οι τελευταίοι  θα έπρεπε να χρησιμοποιούν όλοι τον όρο Amoenitas Αμαίνιτας, (όρο θαυμασμού) σαν να ήταν προσυνεννοημένοι, ενώ θα ήταν εντελώς αδύνατον να συγκρατηθεί η λέξη από Ρωμιούς κατοίκους, ακουόμενη μάλιστα τόσο αραιά.  Σημ. 5. 

Μέρος του -αλλοτινού- καθολικού ναού, διακρίνεται εύκολα σήμερα και δείχνει στον ανατολικό τοίχο μέρος του ιερού του και στον βόρειο τοίχο τρία ανοίγματα, δύο παράθυρα και μία θύρα. Τα πολλά και μεγάλα αυτά ανοίγματα δείχνουν ναό μεταγενέστερο, της ύστερης Λατινοκρατίας, ίσως του 16^ου αιώνα, χωρίς να αποκλείεται το παρόν υπόλειμμα (που σήμερα διακρίνουμε) να έχει υποστεί μετατροπές από τους Ιησουίτες και να είναι προγενέστερο του 16^ου αι. Κατά δε τον Πασχάλη ανάβλυζε νερό από το ιερό του ναού. 
Η προσωνυμία Κούμουλος προέρχεται από την ιταλική λέξη cumulo που σημαίνει γεμάτο, υπερπλήρες αλλά και ίσως υπερυψωμένο τεχνητά ή όχι. Στα ιταλικά  ακόμη σήμαινε και υπερκαλυμμένο, γεμάτο από βάτα, ή άλλα φυτά και θάμνους. Οι καθολικοί εορτάζουν στις 22 Αυγούστου την Beata Vergina Maria Regina, εορτή η οποία όμως καθιερώθηκε από τον Πάπα Πίο XII το 1954... Σημ. 6 

 Φωτό άνω : Ο βόρειος τοίχος παρουσιάζει στο κάτω τμήμα του τις θέσεις των παλαιών ανοιγμάτων, δύο παραθύρων και μιας πόρτας. Φωτό κάτω :  αριστερά εμφανίζεται η θέση του ιερού της παλαιάς εκκλησίας υπερυψωμένο και σε επαφή με το μεγάλο ιερό του σημερινού ναού. Δεξιά μικρά ανοίγματα αερισμού(;) του παλαιοτέρου ιερού.

Επί Τουρκοκρατίας (μετά το 1579) ο ναός λειτούργησε ως ορθόδοξος. Το 1670 είχε μόνον 4 ενορίτες ενώ οι άλλες 4 που προαναφέραμε είχαν 48 ενορίτες!!! Αργότερα το 1740 ο κατά τον Πασχάλη εκκλησιομανής επίσκοπος Διονύσιος ο Α΄ Καϊρης ανήγειρε τον νεώτερο σημερινό ναό επιχώνοντας τον παλαιό καθολικό. Ο Καϊρης είχε επίσης κτίσει τον Αγ. Νικόλαο Μεσσαριάς το 1732 ενσωματώνοντας πολλά βυζαντινά μαρμάρινα μέλη από άλλα σημεία της Άνδρου. Φαίνεται λοιπόν ότι δεν υπήρχαν άλλα μέλη για να διακοσμήσουν τον νεοανεγειρόμενο ναό της Κουμούλου. Η απόλυτη απουσία αρχαίων μελών εδώ είναι έκδηλη. Μάλιστα οι 6 κίονες είναι ξύλινοι!!!  Σημ. 7
Ο μέγας χορηγός ήταν ο άρχοντας Νικόλαος Κονδύλης. Για τούτο και υπάρχει πακτωμένος σε χαμηλότερο σημείο, σήμερα, ο θυρεός των Κονδύλη λίγο υψηλότερα από παλαιά λαϊκότροπη πινακίδα. Ως προς αυτό δεν υπάρχει έκπληξη. Το επώνυμο Κονδύλη διασώζεται και σήμερα στις Μένητες ως τοπωνύμιο. Η οικογένεια ήταν παλαιά και εντοπίζεται πρωιμότερα ως καθολική στην Πάρο. Το 1786 φέρεται να επανανεγείρεται ο ναός του Αγ.Γεωργίου Χώρας δαπάναις του Γεωργίου Νικ. Κονδύλη στον οποίο όμως αργότερα επεστράφησαν τα χρήματα...

Ο ναός που ανεγέρθηκε με την πρωτοβουλία του Καϊρη ήταν μία τρίκλιτη όπως όλες οι ενοριακές εκκλησίες που ανεγέρθηκαν επί Τουρκοκρατίας στην Άνδρο. Σημ. 7 Εγείρονται ωρισμένες απορίες ως προς το μέγεθος και το κτίριο καθαυτό. Πώς δηλ. στηρίχθηκε το όλο κτίσμα σε έδαφος όχι υγιές και μάλιστα σαθρό, εν προκειμένω επιχωμένο (μπαζωμένο) όπου μεγάλα φορτία φέρονται από τους κίονες του ναού. Μόνον η επιλεγμένη εκσκαφή-τομή  και η απομάκρυνση των επιχρισμάτων θα έλυνε τις εύλογες απορίες, ως προς τις ενδεχόμενες φάσεις του ναού αλλά και το άγνωστο μέγεθος της αλλοτινής καθολικής Παναγίας, της Madonna del Cumulo.  Πιθανολογώ πάντως ότι η εκκλησία εκείνη πρέπει να ήταν πάρα πολύ στενή…

Πάντως η ανέγερση ναού σε πηγή από μοναχούς ή άλλους κληρικούς δεν είναι άγνωστη στην Άνδρο. Συνδέεται μάλλον με την ευλογία αλλά και εμμέσως τον έλεγχο του νερού… 

Σε εποχή μεταγενέστερη (ίσως τον 19ο αι.) τοποθετήθηκαν οι τρείς μαρμάρινες πινακίδες στο σημείο αυτό, από τις οποίες έτρεχε άλλοτε άφθονο νερό. Αριστερά το μεταγενέστερο οικόσημο του Ροϊδη, δεξιά η πινακίδα για την οποία θα μιλήσουμε πιο κάτω και στο μέσον ο θυρεός του Κονδύλη. Φαίνεται ότι μετά την ανέγερση του καμπαναριού, στα μέσα του 19ου αι, το οικόσημο, που βρισκόταν αλλού, μετακινήθηκε στο σημερινό σημείο. Επειδή όμως το οικόσημο ήταν μικρό και για να τιμάται πάντα ο Κονδύλης τοποθετήθηκε υψηλότερα και κάτω απ' αυτό μεγάλη μαρμάρινη πινακίδα απλού διακοσμητικού χαρακτήρα με άνθη κ.λπ. Η όλη παράσταση πλαισιώθηκε με κολώνες και μαρμάρινα καμπύλα περιγράμματα που σχηματίζουν καμάρα μουσουλμανικής επιρροής.  

Μία πολύ ιδιαίτερη μαρμάρινη πινακίδα

Η ευχάριστη έκπληξη όμως, που περνούσε μέχρι σήμερα απαρατήρητη, ήταν άλλη. Ίσως αυτό ωφειλόταν στην έντονα λαϊκότροπη απόδοση κάποιου ανώνυμου λιθοξόου, από τον οποίο χαράχθηκε η δεξιά μαρμάρινη πινακίδα. 

  Η μαρμάρινη δεξιά πινακίδα με την παράσταση. 

Οι παρατηρήσεις που κάνουμε γι΄αυτήν είναι οι εξής.

1^η Ο μαρμαρογλύπτης δεν έχει μεγάλες ικανότητες αναπαραστάσεως για τούτο και πρέπει να ληφθεί υπ΄όψιν ότι δεν του ήταν δυνατόν να αποτυπώσει με ακρίβεια αυτό που του είχε ζητηθεί και ως εκ τούτου κατέφευγε σε σχηματοποιήσεις που εκ πρώτης όψεως αλλοίωναν αφενός το περιεχόμενο της εικόνας και αφετέρου τις σημαντικές αφηγηματικές λεπτομέρειες που ώφειλε να καταδείξει.

2^η Έχουμε να κάνουμε με ένα ολόκληρο συμβάν στο οποίο η σκηνή, τα πρόσωπα και τα αντικείμενα έχουν ένα πλούτο συμβόλων και συμβολισμών.

3^η Η όλη εικόνα, μέσα σε πλαίσιο, βρίσκεται υπό την σκέπη καθολικού κληρικού συμβόλου (και της Εκκλησίας εννοείται). Συγκεκριμένα στο άνω έξεργο της εικόνας λοιπόν υπάρχει το γνωστό σύμβολο του κληρικού -πλατύγυρου- καπέλου των καθολικών με τις γνωστές φούντες (cappello a fiocchi). Φούντες οι οποίες όμως κρέμονται από το τέλος του γείσου και όχι από το ίδιο το καπέλλο ούτε σε ευθεία από αυτό όπως συμβαίνει εδώ. Σημ. 9 
Είναι γνωστό ότι τα καπέλα των κληρικών (στις εραλδικές αναπαραστάσεις) διέθεταν διαφορετικό αριθμό από φούντες αναλόγως του βαθμού της ιεραρχίας. Οι αριθμοί μάλιστα άλλαξαν κατά καιρούς ιδιαίτερα μετά το 1500. Δυστυχώς δεν μπορεί να εξαχθεί κάποιο βοηθητικό συμπέρασμα από το στοιχείο αυτό. Η παρεμβολή της Καθολικής Εκκλησίας εδώ καθίσταται αυταπόδεικτα αναμφισβήτητη Σημ. 10

4^η Μέσα σε πλαίσιο, στο κέντρο της εικόνας εμφανίζεται καθήμενος Ηγεμόνας, ο οποίος κρατεί σκήπτρο και φορά δουκική κορόνα. Τα ρούχα μοιάζουν με ρούχα του 15^ου(;) αιώνα. Φέρει μανδύα, στο στήθος του είναι κεντημένο(;) κάποιο μοτίβο, ενώ η απόληξη (κάτω) του κοντού φορέματός του έχει κατά τα φαινόμενα περιμετρικά κεντημένη γούνα σαν φάσα. Ο χώρος που κάθεται τελεί υπό την σκέπη, συνήθους πολυτελούς συμβολικής "τέντας" με κυματιστό περιφερειακά τελείωμα. Την "τέντα" ανασηκώνει (ποιός;) και αποκαλύπτει αριστερά του Ηγεμόνα κάποια άγνωστη μορφή ηλικιωμένου καθώς εμφιλοχωρεί υψηλά το λιοντάρι της Βενετίας επιτηρώντας τα τεκτενόμενα. Δεξιά τού Ηγεμόνα υπάρχει θωρακοφόρος στρατιώτης, με κράνος τύπου Sallet (με αρθρωτό επιρρίνιο μέσα 15^ου αι.), υψηλός, με προτεταμένο σπαθί ενώ κάτω του κείται νεκρός, ίσως εχθρός. Σημ. 11 Ο Ηγεμόνας είναι στραμμένος ελαφρώς αριστερά του και κοιτάζει γυναίκα η οποία ασκεπής με λιτά μαλλιά δείχνει νεκρό (μωρό;) αποτεθημένο στο έδαφος μπροστά στα πόδια του πρώτου. Το φόρεμά της έχει σφιγμένο το στήθος της, όπως συνηθιζόταν κατά την περίοδο που προαναφέραμε. Ενδεχομένως η γυναίκα δείχνει τον νεκρό ή απλώς δηλώνει ικεσία ή υποταγή σκύβοντας ελαφρά το κεφάλι (ενώ στην περίπτωση αυτή θα έπρεπε -θεωρητικά- να είναι γονυκλινής).  

 Η πλάκα μεγεθυμένη. Με το μαύρο βέλος επιδεικνύεται το περίφημο καπέλο του καθολικού κλήρου με τις φούντες όπως μπορείτε να δείτε στην κατωτέρω σημείωση 10. Άξια προσοχής είναι η υπεράνω πάντων τοποθέτησή του. Με το δεξιό κόκκινο βέλος επιδεικνύεται ο Λέοντας της Βενετίας, που επιτηρεί με μνημειακή ακινησία τα συμβαίνοντα.  

Εν ολίγοις η εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων είναι δυσχερέστατη. Ίσως να πρόκειται για την ταραγμένη περίοδο διαδοχής των συγγενών Ηγεμόνων Σομμαρίπα Άνδρου και Πάρου αλλά και Νάξου περί το 1500, πράγμα όχι ιδιαιτέρως πιθανό. Ίσως να πρόκειται για την θρυλούμενη καταστροφή του Πάνω Κάστρου ή Κάστρου της Γριάς (η γυναικεία μορφή) του 1470 όπως παρέμεινε στην λαϊκή μνήμη των κατοίκων της νότιας Άνδρου. Σημ. 12

Ίσως όμως να πρόκειται και για μία σοβαρή -άγνωστη σε μας- υπόθεση της Λατινικής Εξουσίας που επέτρεπε στην Καθολική Εκκλησία να «σχολιάζει» το γεγονός ευλογώντας(;) εμμέσως ή αμέσως τον Ηγεμόνα και υπενθυμίζοντας με συμβολισμούς την παρουσία της. Πάντως η ύπαρξη μιας πινακίδας με το σύμβολο της Καθολικής Εκκλησίας να πρυτανεύει στην εικόνα, νομίζουμε ότι επιβεβαιώνει με ένα σπάνιο τρόπο την εγκατάσταση Καθολικών κληρικών στην περιοχή.

                                                                               Νίκος Βασιλόπουλος 
                                                       Αρχιτέκτων ερευνητής
                                                                                       29/9/2018

Σημειώσεις

Σημ. 1 βλ. Δ. Πασχάλη "Τοπωνυμικόν της Νήσου Άνδρου" Αθήναι 1933 σελ. 48

Σημ. 2 Οι Ιησουίτες φαίνεται πολύ δύσκολο να παρέμειναν επί Ηγεμονίας του πορτογαλοεβραίου τραπεζίτη Ιωσήφ Νάσι (1566-1579) με τον επίσης εβραίο γαμπρό του Francesco Coronello, υπεύθυνο στις Κυκλάδες και φανατικό διώκτη των καθολικών. Εν τούτοις αν και αναφέρονται αργότερα τίποτε το σαφές δεν καταγράφεται ως προς αυτό. Δημ. Πολέμη "Πέτρου ντε Μάρκις Έκθεσις περί της εν Άνδρω Δυτικής Εκκλησίας 1624 " Ανάτυπον εκ της Ε.Ε.Κ.Μ. τομ. Ζ΄ σελ.247

Σημ. 3 Η Αγία Κυριακή από την άλλη πλευρά του ρέμματος ανήκε σε άλλο φέουδο, αυτό της περιοχής Μεσσαριάς. βλ. Νίκου Βασιλόπουλου "Λατινοκρατία στην Άνδρο -Κάστρα, Πύργοι, Εκκλησίες, Φέουδα" Εκδ. Σοφ. Γαρυφάλλου 2015 σελ.229

Σημ. 4 Δημ. Πασχάλη "Η Δυτική Εκκλησία εις τας Κυκλάδας" 1948 Εκδ. Ανδριακού Ομίλου Ανδριακά Χρονικά σελ.135

Σημ. 5 Να σημειωθεί ότι σε έγγραφο του 1514 αναφέρεται η ύπαρξη γηπέδου ανήκοντος σε priorado (καθολικό μοναστήρι) κάτω από τα Υψηλού, ακίνητο το οποίο συνόρευε παλαιότερα με ακίνητο το Κανονικάτου της Καθολικής Επισκοπής. Βλ. Δημ. Πολέμη «Ανδριακόν έγγραφον του 1487» Πέταλον 5 σελ. 77-87 και Δημ. Πολέμη «οι Αφεντότοποι της Άνδρου» Πέταλον Παράρτ. 2 έγγραφο 1 σελ.109-112. 

Σημ. 6 Υπάρχουν και εορτάζουν την ίδια ημέρα ο ναός της Κουμούλου στις Στενιές αλλά και η Παναγία η Καταφυώτισσα, ενώ σημειώνεται τοπωνύμιο στο Κοχύλου γνωστό ως Κουμούλα. Αλλά σε αυτά θα επανέλθουμε σε προσεχές άρθρο μας.

Σημ. 7 Για τον σκοπό αυτό είχε συγκεντρώσει μαρμάρινα εκκλησιαστικά μέλη από όλη(;) την Άνδρο, μέλη που αναγόταν σε προηγούμενους -βυζαντινούς- χρόνους του νησιού. Με τα μέλη αυτά διακόσμησε τον ναό του Αγ. Νικολάου. Τις κολόνες έφερε άλλες από την Παλαιόπολη και άλλες από αρχαίο τέμενος ευρισκόμενο στα Υψηλού. Επίσης ο Πασχάλης χαρακτηρίζει όχι άδικα εκκλησιομανή τον Διονύσιο. Βλ. Δ.Πασχάλη «Διονύσιος Καϊρης ο Α΄ Επίσκοπος Άνδρου Τυπ. Φοίνικος  1924 σελ. 11-16.

Σημ. 8 Εξαίρεση αποτελούν, ο ναός του Αγίου Γεωργίου Χώρας (1617) ο οποίος ήταν ή βυζαντινού ρυθμού ή το πιθανώτερο τρίκλιτη βασιλική με τρούλο, καθώς και ο Αγιος Νικόλαος Μεσσαριάς (1732-1737) επίσης τρίκλιτη βασιλική με τρούλο.

Σημ. 9 Encyclopedie methodique Histoire T.1 Paris Panckoucke Hotel de Thoy Rue de Poitevins 1794 σελ 32.

Σημ. 10 Καπέλλο καθολικού κληρικού σε εραλδική αναπαράσταση με τις ανάλογες φούντες.  

.

Σημ. 11 Ο πεσμένος νεκρός θα μπορούσε να είναι Τούρκος, κρίνοντας από τα ενδύματά του, δηλ. το φουσκωτό παντελόνι του και το κάλυμμα της κεφαλής του. 

Σημ. 12 Ν. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο -Κάστρα, Πύργοι, Εκκλησίες, Φέουδα » εκδ. 2015 Σ. Γαρυφάλλου  σελ. 262-269