Τα έργα των De Camila

                      2^ο μέρος Οικοδομική και ναοδομική δραστηριότητα

        Η είσοδος του Ναού της Παναχράντου με το μαρμάρινο περιθύρωμα.

Μιλήσαμε ήδη για την οικογένεια De Camila ή De Camilo.

Μέσα στα εδάφη που κατείχε βρισκόταν τα ερείπια της παλαιάς βυζαντινής Μονής Παναχράντου στην οποία ο De Camila επέτρεψε την επανασυγκρότηση ή παρώτρυνε ή και χρηματοδότησε περί το 1600 ίσως όμως και κάπως νωρίτερα. Έτσι και κατά τα ειωθότα της φεουδαρχικής δομής της κοινωνίας που ακόμη ίσχυαν προέβη σε μία σειρά από τις κάτωθι κινήσεις.

Τοποθετεί το κατά πάσαν πιθανότητα οικόσημό του στον χώρο της Μονής Παναχράντου και ανεγείρει δύο πανομοιότυπους ναούς σε κοντινή μεταξύ τους απόσταση, δίκλιτους και δίκογχους για τα δύο δόγματα. Τον ένα δίπλα στο μοναστήρι και τον άλλο στα σημερινά Λειβάδια. Συγκεκριμμένα.

1.Άνω της θύρας εισόδου του ναού της Παναχράντου υπάρχει αέτωμα μαρμάρινο, απλοϊκού ρυθμού μπαρόκ. Το περιθύρωμα της εισόδου όμως είναι παλαιότερο του αετώματος. Στο άνω μέρος του μαρμαρίνου περιθυρώματος υπάρχει στο μέσον θυρεός, όπου το ωοειδές μετάλλιο έχει στο επάνω μέρος σταυρό και στο κάτω τρία τριαντάφυλλα βρίσκεται δε μέσα στο γνωστό μοτίβο αναδιπλουμένων περγαμηνών.Το όλο οικόσημο στεφανώνεται από στέμμα της κατώτερης δυτικής αριστοκρατίας και φέρει χρονολογία 1602.  Πρόκειται για οικόσημο κλασικής δυτικής αριστοκρατικής οικογενείας. Παρόμοιες περιπτώσεις υπάρχουν και αλλού. Στην Άνδρο πανομοιότυπος θυρεός υπάρχει στον Αγ.Ιω. Θεολόγο στην Κατάκοιλο αλλά χωρίς στέμμα! Επίσης το οικόσημο της οικογενείας Καϊρη φέρει η επανανεγερθείσα εκκλησία του Αγ. Νικολάου Μεσσαριάς που κτήτορας και ιδιοκτήτης ευρείας περιοχής είναι ο επίσκοπος Διον. Καϊρης και η οικογένειά του. Στην βενετοκρατούμενη Κρήτη όπου ο φεουδάρχης Καλλέργης εντοιχίζει το οικόσημό του σε εκκλησία (14^ος αι). ώστε να υποδηλώνεται έτσι η άμεση σχέση της με την τοπική αρχοντική οικογένεια. Αλλά και στην Νάξο τα παραδείγματα αφθονούν*. 

Με το επάνω κόκκινο βέλος υποδεικνύεται το νεώτερο υπέρθυρο τύπου μπαρόκ.

Με το κάτω βέλος υποδεικνύεται ο θυρεός του περιθυρώματος.

Η αποτύπωση επί του μαρμαρίνου περιθυρώματος της εκκλησίας της Παναχράντου του θυρεού «φωτογραφίζει» τον φεουδάρχη, (εικάζω μετά βεβαιότητος ότι είναι ο de Camilo, ο οποίος και επέτρεψε την επανεγκατάσταση μοναχών στο παλαιό μοναστήρι αποδίδοντάς τους ίσως και ανάλογη γή). 

Με το κάτω βέλος φαίνονται στο μετάλλειο του θυρεού, τα τρία τριαντάφυλλα και στο επάνω μέρος ο σταυρός.

Με το επάνω βέλος φαίνεται το στέμμα της κατώτερης δυτικής αριστοκρατίας.

2. Όπως είναι γνωστό ο επίσης φεουδάρχης σερ Φιλιππής Πατέ(ριο) ντε Γκριμάλντι, «δωρητής» μιάς αντίστοιχης περιοχής απαίτησε την ανέγερση ειδικού καθολικού προσευχηταρίου στον ναό της Μονής της Αγίας, το οποίο μνημονεύει ο Πασχάλης και υποδεικνύεται από την τελευταία μοναχή. Κατά τον ίδιο τρόπο ο De Camila ανήγειρε τον μικρό ναό του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου πλησίον της μικρότερης τότε Μονής Παναχράντου. Αργότερα με την επέκταση της μονής δυτικά ο ναός βρέθηκε εντός του μοναστηριού. Πρόκειται για κλασσικό ναό δίκλιτο δίκογχο, ανεγερμένο για τα δύο δόγματα ώστε να προσεύχεται ο De Camila. Είναι πανομοιότυπος με τις αντίστοιχες δίκλιτες των Μενήτων, Αγ. Μονής Μεσσαριάς, Ταξιάρχη Χώρας κ.α. Είναι επίσης αναγιογράφητη όπως και οι προηγούμενες και δεν είχε αρχικώς τέμπλο. Έχει μία μόνη είσοδο από τον Βορρά και μία  ιδιαιτερότητα που τον καθιστά διαφορετικό. Η τοξοστοιχία στηρίζεται στον κυρίως ναό σε μαρμάρινη κολόνα αναγεννησιακού νεοκλασικού ρυθμού και όχι σε κτιστό πεσσό όπως όλες οι υπόλοιπες.** 

              Στο δεξιό  μέρος της φωτογραφίας ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος.

 

      Δεξιά η μεγάλη κόγχη για τους καθολικούς (δηλ. στην ουσία μόνον για τον Δεκαμίλα) αριστερά της η κόγχη για την πρόθεση (υπάρχει η υπόνοια ότι αυτή διανοίχθηκε εξ αρχής ως παραχώρηση εκ μέρους των Δεκαμίλλα προς τους ορθοδόξους μοναχούς). Αριστερά η κόχγη για τους ορθοδόξους και αριστερώτερα, στον βόρειο τοίχο η τοιχοθυρίδα για την πρόθεση των ορθοδόξων.

                

Η ανέγερσή της είναι κάπως μεταγενέστερη έναντι των υπολοίπων και για τούτο ο De Camila επιδιώκει να επιβάλλει το νέο αρχιτεκτονικό χαρακτηριστικό που η Αναγέννηση φέρνει στους γύρω Βενετοκρατούμενους τόπους του ελλαδικού χώρου.

Η παραχώρηση εκ μέρους των μοναχών προς τον de Camilo γίνεται μεν με την ανέγερση αυτής της εκκλησίας για να προσεύχεται εκεί κατά το καθολικό δόγμα, αλλά υπάρχει όμως και το ορθόδοξο τμήμα του ναού όπου παρευρίσκονται και συλλειτουργούν και καλόγεροι ως προς το ορθόδοξο δόγμα. Έτσι κτίζεται μία από τις τελευταίες ελληνοφραγκικές (όπως τις ονόμαζε ο Πασχάλης) εκκλησίες.

3. Στον χώρο των Λειβαδίων. Το όνομα των Λειβαδίων είναι νεώτερο. Συχνά αναφέρονται κάτω του Βραχνού το τοπωνύμιο Απασιανό ή Απατζιανό και Μεσανό 16^ος αι. Εκεί πύργος Λατίνου άρχοντα δεν εντοπίζεται που να δικαιολογεί την εγγύς παρουσία  μεγάλης δίκλιτης εκκλησίας για τον καθολικό άρχοντα και τους ορθόδοξους κολλήγες του, όπως ο εντυπωσιακός ναός των Αγ. Πάντων.

Ο παλαιός ενοριακός ναός των Αγ. Πάντων, (8.50Χ12,50) κοινός δίκλιτος δίκογχος με δύο προεξέχοντα του κτίσματος ιερά, είναι όμοιος με αυτούς των Μενήτων, Αγ.Μονής Μεσαριάς κ.α., με είσοδο από τον Βορρά. Επίσης αναγιογράφητη και αρχικώς δίχως τέμπλο. Είναι μεγαλύτερη αλλά ακριβώς παρόμοια με τον Αγ. Ιωάννη τον Θεολόγο της Μ. Παναχράντου. Η τοξοστοιχία που χωρίζει κατά μήκος το εσωτερικό του ναού στηρίζεται όχι σε λιθόκτιστο πεσσό αλλά σε κολόνα μαρμάρινη αναγεννησιακού τύπου κάτι που τονίζει την επιθυμία του κτήτορος για επιβλητικώτερο αποτέλεσμα.*** 
Ο ναός των Αγίων Πάντων δίκλιτος,δικογχός,υψηλός κατά τα καθολικά πρότυπα με είσοδο από τον βορρά όπως και ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος.

Φώτο  Αριστερά  η ανατολική όψη με τις  δυο εξωτερικά παρόμοιες κόγχες(ιερά). Παρά την κατασκευή κεραμοσκεπής η διαχωριστική τοξοστοιχία παρέμεινε. Έχει εντυπωσιακές  καμάρες και την χαρακτηριστική στήριξη σε μαρμάρινη αναγεννησιακού τύπου κολώνα όπως και ο Άγιος Ιωάννης Θεολόγος. 

 Επάνω φαίνονται η μεγάλη δεξιά κόγχη για τους καθολικούς και η αριστερή για τους ορθοδόξους. Αριστερά της δεξιάς κόγχης υπάρχει μεταγενέστερη τετράγωνη τοιχοθυρίδα προσκομιδής μετά την μετατροπή του ναού σε ορθόδοξο, περί τα μέσα του 18^ου αι(;). Αριστερά της αριστερής κόγχης, αυτής που προοριζόταν για τους ορθοδόξους, δεν φαίνεται να υπήρχε πρόθεση αντιστοίχων του ναού διαστάσεων. Υπάρχει εύλογη υπόνοια ότι ο ναός ανεγέρθηκε εξ αρχής δίκλιτος μεν αλλά αποκλειστικώς καθολικός από τον ίδιο τον De Camila. Αυτό συνδυαζόμενο με την ύπαρξη των μαρμαρίνων κολονών που στηρίζουν τις καμάρες και οι οποίες είναι αναγεννησιακού τύπου τοποθετεί την ανέγερση της εκκλησίας στις αρχές του 17^ου αι. 

Οι τοξοστοιχίες αυτές με την μαρμάρινη κολόνα των Αγ. Πάντων και  Ιω. Θεολόγου τοποθετούν τους δύο αυτούς ναούς στις αρχές του 17^ου αι. περί το 1600.

(Υπενθυμίζεται ότι ο Νικολό Ντε Καμίλα είχε κτίσει το 1575 τον ναό της Αγ. Αικατερίνης στην Άβυσσο υπέρ της Καθολικής Επισκοπής).

Ο φεουδάρχης De Camilla ισχυρός ακόμη γύρω στα 1600 επιδιώκοντας να τονίσει την παρουσία του στην περιοχή ως προστάτης των καθολικών της Άνδρου ανήγειρε τους 2 ναούς σύμφωνα με τις νεώτερες αρχιτεκτονικές αντιλήψεις (με στήριξη μαρμάρινης κολόνας) ούτως ώστε να υπάρχει συνάφεια και έμπρακτη δυναμική επανεμφάνιση στο τιμάριό του.

Ως προς τον ναό των Αγ. Πάντων υπάρχει σοβαρή υπόνοια ότι στα Φορολογικά Κατάστιχα του 1670 δεν είναι άλλος από τον αναφερόμενο-σ΄αυτά-ναό των Αγ.Αποστόλων ο οποίος είχε εντυπωσιακό αριθμό ενοριτών-φορολογουμένων, 33 έναντι 8 του Σταυρού και 4 του Αγ.Ιωάννου Προδρόμου στο Πέρα Χωριό. Η εκκλησία άλλαξε όνομα πριν το 1721 οπότε αφιερώθηκε εν τω μεταξύ στους Αγ. Πάντες, του ονόματος των Αγ. Αποστόλων δοθέντος σε άλλη γνωστή εκκλησία. Εξ άλλου η ονομασία Λιβάδι τότε γίνεται γνωστή. Ισως επί των ημερών του De Camilo δημιουργήθηκε εκεί οικισμός αφού προηγουμένως τα τοπωνύμια της περιοχής είναι, Αμπατζιανό, Mετζανέτο, Αγ. Απόστολοι, οι απέναντι Σκάφες αλλά απουσιάζει το Λιβάδι ή το νεώτερο Λειβάδια. Προσωπικά πιστεύω ο οικισμός χρωστά την δημιουργία του σε πρωτοβουλίες των De Camila έναντι της Καθολικής Επισκοπής , των αρχών του Ιωσήφ Νάσι ίσως και των Οθωμανών ώστε να επιτρέψουν αυτή την εγκατάσταση. Εάν έτσι συνέβη , τότε αυτό μπορεί να ερμηνευθεί ως στοχευμένη προσπάθεια των De Camila να «πλησιάσουν» το Κάτω Κάστρο σε δυνατότητες, ισχύ και αίγλη…

Αν λοιπόν το Λιβάδι οφείλει σ΄αυτήν την συγκυρία την γέννησή του, τότε μόνον γίνεται κατανοητός και ο λόγος δημιουργίας του τρίτοξου γνωστού γεφυριού σε τόσο απώτατο χρόνο που άλλος λόγος δεν φαίνεται να υπάρχει εκτός από την πομπώδη διέλευση ενός ισχυρού άρχοντα που θέλει να είναι και να φαίνεται ισχυρός. Ο δε χρόνος δημιουργίας του γεφυριού βρίσκεται μέσα στις τρεις πρώτες δεκαετίες του 17^ου αιώνα.

Δέκα χρόνια μετά την απογραφή των καθολικών της Άνδρου, όπως είπαμε, συνελήφθησαν από τους Τούρκους και εκτελέσθηκαν δύο μέλη των ντε Καμίλλα, καθώς χαρακτηριστικά διεκτραγωδεί ο καθολικός Επίσκοπος Άνδρου Δομ. Δελλαγραμάτικας το 1634, τα δε πτώματά τους ρίχθηκαν από το παράθυρο του της οικίας του Καδή στον δρόμο, χωρίς κανείς να τολμά να τα μαζέψει.. ****   

Από τότε η οικογένεια εξαφανίστηκε από την Άνδρο.                                                                       
                                                                       Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                   αρχιτέκτων - ερευνητής 

                                                                                   .

*(σημ.Βλ.1^ον  Όλγας Γκράτζιου «Η Κρήτη στην ύστερη Μεσαιωνική εποχή. –Η μαρτυρία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής εποχής» Παν. Εκδόσεις Κρήτης σελ.120 και 133 και 2^ον Εμμ. Καλλέργη «οικόσημα και τοπωνύμια των Καλλεργών στην Κρήτη» πεπραγμένα του Ζ΄Διεθνούς Κρη τολογικού Συνεδρίου – Ρέθυ μνο 1991» τ. Β1 Ρέθυμνο1995 σ.307-11 και 3^ον Ιάκ.Ναυπλιώτη-Σαραντηνού «Οικόσημα της εποχής των Δουκών της Νάξου» Ακαδημία Αθηνών και Ε. Ι.Ε. 2009  σελ. 387-437 όπου καταγράφονται παραδείγματα πλείστων όσων περιπτώσεων όπου τα οικόσημα επί των εισόδων των εκκλησιών δηλώνουν ότι οι εκκλησίες αυτές ανεγέρθησαν με την άδεια, την επιχορήγηση ή την δωρεά των αντιστοίχων ιδιοκτητών φεουδαρχών σελ.387) και σημ 2 αναφορικά με τα τριαντάφυλλα σε θυρεούς βλ.“Precis d’ Heraldique” Thed. Veyrin-Forrer LAROUSSE 2004 σελ.97,105 και“Le guide de l’ Heraldique” Cl.Wenzler Ouest-France σελ.93,145) σημ3 βλ. Χρ.Μαλτέζου «αγνωστη εικόνα του Εμ.Τζάνε 1661» Θησαυρίσματα ΕΙΒΜΣ Βενετία 1973 τ.10 σελ.288)

** (σημ.1 βλ. την ομώνυμη μελέτη του καθηγητού της Αρχιτεκτονικής Ι. Κωνσταντινίδη, επίσης της Όλγας Γκράτζιου «Η Κρήτη στην ύστερη μεσαιωνική εποχή-η μαρτυρία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής» σελ. 130 &174-7 κα θώς και Α.Ορλάνδου «οι μεταβυζαντινοί ναοί της Πάρου» Α.Β.Μ.Ε. 9 1961 σελ147 και σημ.2 η χρονολογία επί του υπερθύρου του ναού 1757, αφορά σε ανακαίνιση που έγινε τότε και που επιβεβαίωνει την παλαιότητά της βλ. Δ.Πασχάλη «Η εν Άνδρω Μονή της Κοιμήσεως Θεοτόκου» Θεολογία Ζ΄σελ. 286).

(σημ.2 Αντίστοιχες περιπτώσεις διπλών ναών για διπλή χρήση των δύο δογμάτων πλήν των Κυκλάδων στην Κρήτη ο Αγ.Παντελεήμονας στο Φόδελε, ο Αγ. Γεώργιος ο Βραχασιώτης, η Μονή Αγ. Γεωργίου Γοργολαϊνη αλλά και το ίδιο το καθολικό της Μονής Αρκαδίου το οποίο βρισκόταν εντός της ιδιοκτησίας του καθολικού κλάδου της οικογενείας Καλλέργη και αναδιαμορφώθηκε πριν το τέλος του 17^ου αι. Όλγας Γκράτζιου ομοίως σελ.163-4).

***Άλλοι δύο ακόμη μεταγενέστεροιναοί έχουν όμοιο τρόπο πολυτελούς στηρίξεως έναντι των υπολοίπων δικλίτων της Άνδρου. Ο ναός των Αγ.Νικολάου και Λουδοβίκου στα Λάμυρα κτισμένος από τον Νικ.Δελλαγραμάτικα στα 1700, ο ναός των Αγ.Νικολάου και Βερναρδίνου (Ταξιάρχης Χώρας) ανασκευασμένος με την συνδρομή επίσης του Νικ. Δελλαγραμάτικα από το 1700-1706, ο οποίος έχει κολόνες μπαρόκ (πιθοειδείς) κτισμένοι και οι δύο από το ίδιο συνεργείο.

****(σημ Βλ. Σ. Συμεωνίδη «Ανδριακά έγγραφα του 16^ου-18^ου αι από ιταλικές πηγές» Ανδριακά Χρονικά σελ.15-16.)

Να προσθέσουμε ότι η βυζαντινή Μονή Παναχράντου έχει μία μοναδική ιδιότητα, να φέρει στοιχεία τόσων αιώνων θυελλώδους Ελληνικής και Ανδριακής Ιστορίας συμπυκνωμένης στον χώρο της. Είναι παρακαταθήκη Πλούτου για το νησί μας.