Η Βενετική Δημοκρατία και η Λατινική Άνδρος

                                                                                                                           

Η  Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας 

και η Λατινική Άνδρος  

Το 1204 με τον διαμελισμό, από τους σταυροφόρους, του δυτικού κυρίως τμήματος της Βυζαντινής  Αυτοκρατορίας, την Partitio Romaniae, (δηλαδή της Ρωμανίας όπως ονομαζόταν) οι Κυκλάδες αποδόθηκαν στην Βενετία.  Ωστόσο, η Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγ. Μάρκου (Βενετία), είτε επειδή δεν ήθελε είτε επειδή δεν ήταν σε οικονομική και στρατιωτική ισχύ να υπερασπισθεί τον μεγάλο αριθμό των νησιών που της παραχωρήθηκαν έκανε κάτι πιο ευέλικτο και υστερόβουλο. (Να σημειωθεί πάντως ότι από τις Κυκλάδες μόνον η Άνδρος σαφώς αναφέρεται ότι παραχωρείται στην Βενετία. Σημ. 1)Κάλεσε Βενετούς άρχοντες να καταλάβουν, με προσωπικά τους έξοδα, τα νησιά του Αρχιπελάγους. Αυτό ακριβώς συνέβη. Χωρίς να είναι ακόμη εντελώς βέβαιη η χρονική στιγμή της καταλήψεως της Ανδρου, Νάξου κ.τ.λ. θεωρείται από τους G. Saint Guillain και η Μ. Κουμανούδη (που επαναλαμβάνει τον τελευταίο) το 1212. Ωστόσο η θέση του Πασχάλη για το 1207 -ως έτος καταλήψεως- παραμένει νομίζω πιο αξιόπιστη, αφού το 1208 χρίσθηκε στην Αθήνα ο πρώτος Λατίνος Επίσκοπος Άνδρου. Η Άνδρος κατελήφθη από τον Marino Dandolo βοηθούμενο από τον Marco Sanudo και απετέλεσε φέουδο του πρώτου, ο οποίος θα ήταν υποτελής του δευτέρου που κατέστη Ηγεμόνας της Νάξου (κατοπινού Δουκάτου του Αρχιπελάγους). Ο Σανούδος όμως ήταν ένας ικανός ηγεμόνας και προτίμησε να είναι δούκας μιάς μικρής επικράτειας παρά υποτακτικός της Βενετίας. Αυτός αναγνώρισε την Ηγεμονία  του ως υποτελή στον Λατίνο Αυτοκράτορα της Κωνσταντινουπόλεως. Αργότερα και με την εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων, το Δουκάτο της Νάξου έγινε υποτελές στο Πριγκηπάτο της Αχαϊας και μετά την εξαφάνιση του τελευταίου, υποτελές στο Βασίλειο των Ανδεγαυών της Σικελίας. Ο Σανούδος πρόδωσε τους Βενετούς στην Κρήτη και πήγε με το μέρος των επαναστατών, κατάφερε δε στο τέλος να είναι ένας υπολογίσιμος φίλος των Βενετών, όπως και ο υποτελής του Δάνδολος. Αυτός παρέμεινε Ηγεμόνας της Άνδρου ίσως μέχρι το 1243. Για λόγους που δεν είναι σαφείς, ο Andrea Ghisi βρίσκεται να κατέχει το ήμισυ(;) της Άνδρου. Φαίνεται ότι κατέλαβε και την υπόλοιπη. Προ του 1243 πέθανε ο Μαρίνο Δάνδολο, άκληρος. (Η σύζυγός του Felisa αλλά και η αδελφή του, Maria Doro, αποτυγχάνουν να κληρονομήσουν το παραμικρό.) Σημ. 1 Ενώπιον αυτής της εξελίξεως η Βενετική Δημοκρατία βρίσκει την ευκαιρία να παρέμβει για να διορθώσει τις παράνομες(;) αυτές αλλαγές που επέβαλε ο Ghisi. Έχει την δυνατότητα και δεσμεύει την περιουσία του τελευταίου. Εν μέσω αντιδικιών και μετά τον θάνατο του Andrea, ο αδελφός του, Geremia Ghisi, παραδίδει ολοκληρωτικά την Άνδρο, το 1252, στον Sanudo Ηγεμόνα της Νάξου. (Λεπτομέρεια : Ο Γκίζη δεν ασκούσε εξουσία επί της Άνδρου ως φέουδου, δεδομένου ότι ουδείς κληρονόμος εγείρει αξιώσεις επί της Νήσου!!!) Η Βενετική Δημοκρατία προβάλλοντας δικαιώματα, αποπειράθηκε να εξουσιάσει την Άνδρο, αποσπώντας την από τους Σανούδους, μέσω της δικαστικής οδού, χωρίς όμως να το κατορθώσει!!! Από τότε και μέχρι το 1384 το νησί υπαγόταν απευθείας στην Ηγεμονία της Νάξου χωρίς ιδιαίτερο δικό του Ηγεμόνα. Τότε λόγω των ποικίλων διεκδικητών του φέουδου της Άνδρου οι Βενετοί κατέστησαν ρυθμιστές του θέματος αυτού (μέσω δικών κ.λπ.). 

Η πρώτη αυτή περίοδος είναι πολύ σκοτεινή και φειδωλή σε πληροφορίες. Σχετικά με την φεουδαρχία και τα ήθη της έχουμε δύο γνωστά παραδείγματα του 13ου και 14ου αι. που μας καταδεικνύουν την πολυπλοκότητα του ισχύοντος καθεστώτος. 
1ον Η επαναπόδοση φεουδαλικών δικαιωμάτων το 1251 από τον Δούκα της Νάξου και Άνδρου στους Αμαλφινούς εμπόρους di Comite Maurone που είχαν δραστηριοποιηθεί στην περιοχή του Όσιου Λουκά στην σηροτροφία πιθανόν σημαίνει την άσκηση της ίδιας δραστηριότητας στην Άνδρο. Στο φέουδο που τους παραχωρείται υπάρχουν το Γαύριο το Βιτάλι, ο Απελλάτης και οι Γίδες με όλη την γή και τους οικισμούς αυτούς. (Η παραχώρηση με την σαφή εκχώρηση των οικισμών μάλλον προεξοφλεί το καθεστώς των χωρικών ως κολλήγων.) Ενώ ο ερευνητής-ιστορικός Guillaume Saint Guillain σημειώνει με έμφαση ότι ο χώρος που εκχωρείται σχηματίζει ένα συμπαγές (coherant) γεωγραφικά σύνολο, το οποίο άλλοτε ανήκε στους αδελφούς Nadal οι οποίοι το εγκατέλειψαν.  Όμως κατά D. Jakoby πιθανόν λόγω των συγκρούσεων με τον βυζαντινό στόλο η σηροτροφία υποχωρεί σοβαρά στο νησί. Στην απόδοση που προαναφέραμε παρεισφρύουν σε άγνωστο βαθμό αλληλοεξυπηρετήσεων κάποιος Da Niola που μεσολαβεί ανάμεσα στους Maurone και τους Βενετούς ώστε να βρεθούν χρήματα για την οχύρωση του Negroponte-Χαλκίδας. Μία εξαιρετική διαπλεκόμενη υπόθεση μέσω της οποίας η Βενετία φαίνεται ότι εμπλέκεται στα της Άνδρου. Εξ άλλου αργότερα, το 1343 όταν αποδίδεται το φέουδο της Mileda, αναμφίβολα Μελίδα, από τον Δούκα Giannuli Sanudo στον Simoneto Dandolo αυτός αδυνατεί να μεταβεί στον Sanudo για την διαδικασία αποδοχής-υποταγής ευρισκόμενος στην Βενετία. Είναι αδελφός του επόμενου Δόγη της Βενετίας. Εν τούτοις όλα ρυθμίζονται, με την Βενετία να αποτελεί εμμέσως ρυθμιστικό παράγοντα επιρροής στο ανεξάρτητο κρατίδιο της Άνδρου.

Ο χαρισματικόςΤζεν που ευτυχώς ανέλαβε, ως Ηγεμόνας της Άνδρου το 1384, διατήρησε άριστες σχέσεις με την Βενετία, ενώ επί των ημερών του η Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου κατέστη επικυρίαρχη της Άνδρου ώστε αντί χρηματικού τιμήματος οι Βενετοί ανελάμβαναν την υποχρέωση να υπερασπίζονται την Άνδρο από εχθρούς, πρωτίστως Τούρκους, οι οποίοι είχαν αναχθεί στον σοβαρότερο αλλά και διαρκή αντίπαλο των Λατίνων και των Βενετών μα και των νησιωτών τους οποίους καταλήστευαν, εξανδραπόδιζαν ή και φόνευαν. Είχε δε ο Τζεν το δικαίωμα να υψώνει την βενετική σημαία ως ένδειξη ότι το νησί προστατεύεται από τους Βενετούς. Παράλληλα δε την υποχρέωση να παρέχει στην Βενετία μία ή δύο γαλέρες σε περίπτωση πολέμους και 20 άλογα στην αρχή και αργότερα 50. 

Συμπερασματικά λοιπόν καθίσταται σαφές ότι ουδέποτε οι Βενετοί έκτισαν Κάστρα στην Άνδρο, ουδέποτε, επί Λατινοκρατίας (1212-1566), την διοίκησαν Βενετοί (πλήν δύο μικρών περιόδων μέχρι να καθοριστεί ο επόμενος Ηγεμόνας), ουδέποτε η Άνδρος απετέλεσε βενετικό έδαφος ούτε βέβαια ποτέ καταλήφθηκε για λογαριασμό της Βενετίας ούτε η Λατινοκρατία απετέλεσε κατοχή της Άνδρου από άλλο κράτος.                                                        

 Οι μέχρι τώρα χρησιμοποιούμενοι όροι, Βενετοκρατία, βενετικό Κάστρο, ή τα περί Βενετών στην Άνδρο ή περί βενετικής αποικίας, είναι ανυπόστατοι και λανθασμένοι. Πρέπει επιτέλους να πάψουν να χρησιμοποιούνται από τους απλούς γνώστες του αντικειμένου αλλά προπαντός κάποιους ειδικούς, οι οποίοι βυθισμένοι στην βαθύτατη άγνοιά τους περί των πραγμάτων της εποχής επαναλαμβάνουν ανακρίβειες απαράδεκτες για την ειδικότητά τους… Σημ. 2

Επειδή οι Ηγεμόνες αλλά και το μεγάλο ποσοστό των αρχόντων της Άνδρου υπήρξαν Βενετοί υπήκοοι ή και προερχόμενοι από άλλες ιταλικές πόλεις ή και από βενετικές κτήσεις του Αιγαίου είχαμε δύο αναπόφευκτα αποτελέσματα.

Πρώτον, η γλώσσα που μιλιόταν και επηρέασε το ανδριακό ιδίωμα ήταν   

η βενετική διάλεκτος ή και γενικότερα η βορειοϊταλική.                         

Δεύτερον, οι Λατίνοι ακολούθησαν (την βενετική) απόσταση από το Βατικανό και ταυτόχρονα μία πολύ ήπια πολιτική προσηλυτισμού. Ίσως ανύπαρκτη. 

Η θρησκευτική τακτική τους απέναντι στους ορθοδόξους Ανδριώτες πέρασε από άλλα στάδια. Κατ΄αρχάς υποχρέωσαν τους ορθοδόξους να προσθέσουν το filio qve ¨στο πιστεύω¨ (κατά τον Δ. Πασχάλη) και ασφαλώς απαγόρευσαν την τέλεση της προσκομιδής. Αργότερα όπως προκύπτει από την έρευνα που έχω κάνει σε εκατοντάδες ναούς της Άνδρου, τουλάχιστον από την αρχή του 14^ου αι επέτρεψαν την προσκομιδή. Ωστόσο τέμπλα δεν υπήρχαν, αυτό είναι βέβαιο. Ούτε αγιογραφίες. Πρέπει να θεωρείται πιθανώτερο ότι μνημόνευαν τον Πάπα και όχι τον Πατριάρχη Βενετίας όπως έκαναν οι Βενετοί παρά την σφοδρότατη δυσαρέσκεια του Πάπα. Σημ. 3  

Να συμπληρώσουμε ότι οι Βενετοί είχαν χείριστες σχέσεις με το ισχυρό Κράτος του Βατικανού, ήρθαν τέσσερις φορές σε πολεμική σύγκρουση μ΄αυτό, ενώ το 1606 ο Πάπας αφώρισε όλους τους Βενετούς και τους απαγόρευσε να τελούν Μυστήρια. Σχεδόν παρόμοια ήταν η σχέση των Λατίνων ιθυνόντων της Άνδρου (πιο αυστηρή έναντι του Βατικανού από άλλους). Δεν επέτρεψαν παρά στα τελευταία δύσκολα γι αυτούς χρόνια δηλαδή λίγο μετά το 1533 την εγκατάσταση του μοναχικού τάγματος των Ιησουιτών στο νησί, οι δε τελευταίοι παρέμειναν μικρό χρονικό διάστημα στην Άνδρο, καθώς μετά το 1566 αποχώρησαν και εγκαταστάθηκαν μάλλον στην Χίο. Απαραίτητο είναι να συμπληρώσουμε ότι οι Λατίνοι δεν επέτρεψαν την λειτουργία ορθοδόξων Μονών στην Άνδρο και οι τελευταίες εξήλθαν σε κατάσταση ερειπίων μετά το τέλος της Λατινοκρατίας. Τα περί λειτουργίας ορθοδόξων μονών στην Άνδρο μεταξύ περίπου του 1210 και του 1560(;) ανήκουν στην σφαίρα της φαντασίας. Σημ.4 

 Βενετσιάνικη γαλέρα του 13ου αιώνα. Οι Βενετσιάνοι γνωστοί στρατιώτες και  έμποροι είχαν την εμβληματική φράση "Siamo primo Veneziani e poi Cristiani",

"Είμαστε πρώτα Βενετοί και μετά Χριστιανοί".

Οι Βενετοί ζητούσαν γενικώτερα από το Δουκάτο της Νάξου, ιδίως κατά τις περιόδους των πολεμικών επιχειρήσεων την συμμετοχή του είτε με πληρώματα είτε με δέκα έως δώδεκα γαλέρες (μία ή δύο ήταν της Άνδρου). Βοηθούσαν επιτρέποντας στα βενετικά εργαστήρια, αποθήκες κ.α. την πώληση υλικών, ξυλείας κ.λπ. στην Άνδρο απαραίτητων για την επισκευή των Κάστρων της (1416). Ζητούσαν δε επίμονα την προμήθεια όχι μόνον αλόγων αλλά και μουλαριών και χοίρων, αμνοεριφίων και βοοειδών στις δύσκολες γι αυτούς περιόδους. Ουδέποτε στράφηκαν κατά των Λατίνων και μόνον σε ακραίες περιπτώσεις υφαρπαγής της εξουσίας από μη νόμιμους ηγεμόνες (όχι στην Άνδρο) ή ενίοτε ευνόησαν προσκειμένους σ΄αυτούς ηγεμόνες μικρών νησιών των Κυκλάδων.
Λίγο πριν την έναρξη της Τουρκοκρατίας (1579) πολλοί Λατίνοι άρχοντες προκειμένου να σωθούν από τους Οθωμανούς έγιναν ορθόδοξοι δηλαδή Ρωμηοί και αναγνώρισαν -με τον τρόπο αυτό- ως αρχηγό τους τον Σουλτάνο. Σημ. 5. Η ιθύνουσα τάξη της Άνδρου έγινε έτσι αναγκαστικά φιλότουρκη και διαιώνισε μ΄αυτό τον τρόπο την ισχύ της. Ως εκ τούτου οι σχέσεις της με τους Βενετούς έγιναν θυελλώδεις και συχνά καταστρεπτικές για την Άνδρο ιδίως στην διάρκεια των μακροχρόνιων τουρκοβενετικών πολέμων. Σ΄αυτό συνετέλεσε η γειτνίαση με την Τήνο που από τις αρχές του 15ου αιώνα είχε γίνει βενετικό έδαφος και τόπος που έπρεπε να κατακτηθεί από τους Οθωμανούς. 

Άλλοι Λατίνοι άρχοντες πιστοί στο καθολικό δόγμα, προφανώς εκβιαζόμενοι και φοβούμενοι για την ζωή τους εξαναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν την Άνδρο και να εγκατασταθούν σε άλλα επίσης τουρκοκρατούμενα νησιά όπου εκεί δεν κινδύνευαν από την εμπάθεια των μεταστραφέντων φιλότουρκων νεοορθοδόξων αρχόντων, όπως συνέβαινε στην Άνδρο. Για τους λόγους αυτούς λοιπόν κατέφυγαν στην Νάξο, στην Πάρο, αλλά και στην Μήλο, οι Gerardin, οι Paterio de Grimaldi, οι Da Ragusa, οι Caopena (οι τελευταίοι στην Βενετοκρατούμενη Τήνο) και κλάδοι των Della Gramatica, των Sommaripa, των De Camila, των Daponte των Gen και ίσως άλλων. Οι τελευταίοι Λατίνοι καθολικοί άρχοντες στραγγαλίστηκαν από τους Οθωμανούς το 1633 με εξαίρεση τους δηλωμένους γαλλόφιλους Della Gramatica. 

Επίμονα και με συνέπεια καταγράφεται το γεγονός της καταλήψεως της Άνδρου, επί της Τουρκικής επικυριαρχίας και επί Ηγεμονίας (του Πορτογαλοεβραίου τραπεζίτη) Ιωσήφ Νάσι, από τους Βενετούς το 1570, οπότε οι τελευταίοι προέβησαν σε ωμότητες, σφαγές, βιασμούς, συλήσεις ναών κ.λπ. Η κατάληψη του Κάτω Κάστρου αποδείχθηκε μία πανεύκολη επιχείρηση και έγινε πιθανώτατα με την βοήθεια των καθολικών που είχαν παραμείνει ακόμη στο νησί. 
Αποσιωπάται όμως τι είχε συμβεί λίγο πρωτύτερα. Δεν ωφειλόταν στην λεγόμενη αντιπάθεια-όπως γράφει ο Δ. Πολέμης-που έτρεφε κατά των Βενετών, ο εκπρόσωπος του Νάσι στην Νάξο, Ανδρο, Μύκονο κ.α (ο γαμπρός του) Franzesco Coronelo επίσης Εβραίος, ο οποίος κατάφερε να πείσει τον Πιαλή Πασά να καταπλεύσει στην Τήνο για να την καταλάβει ώστε να εξαλειφθεί το τελευταίο έρεισμα των Βενετών στο Δουκάτο του Αιγαίου. Σημ. 6. Οι Τούρκοι δεν μπόρεσαν να καταλάβουν το Κάστρο της Τήνου χάρις στην αποφασιστική άμυνα των Τηνίων και των Βενετών. Όμως κατέσφαξαν, έκλεψαν έκαψαν, βίασαν, αφάνισαν, όλη την Τηνιακή ύπαιθρο και αποχώρησαν... 
Αντίποινα λοιπόν ήταν η εισβολή των Βενετών στην Άνδρο και οι καταστροφές που υπέστη το νησί των αλλοτινών καθολικών Λατίνων, φιλότουρκων πλέον, αρχόντων. Η εξαφάνιση των καθολικών από την Άνδρο έχει τις απώτερες βαθειές αιτίες της...
Οι Βενετοί δεν κράτησαν την Άνδρο. Μία άλλη κατάληψη της Άνδρου συνέβη γύρω στα 1689(;)-1694(;) αλλά αυτό είναι ένα θέμα που δεν αφορά την Λατινική Άνδρο αλλά την Άνδρο της Τουρκοκρατίας...

Περιγράψαμε το γενικό πλαίσιο των σχέσεων των Βενετών με την Λατινική Άνδρο (1212-1566) ώστε να πάψουν να ακούγονται οι ανιστόρητες φράσεις, Βενετοκρατία, βενετικό Κάστρο, οι Βενετοί ήρθαν, έφυγαν, έκαναν και τόσα άλλα...

Αριστερά ο θυρεός του Dandolo, στο μέσον των Gen και δεξιά των Sommaripa. 

                                                                               Νίκος Βασιλόπουλος 
                                                                            αρχιτέκτων - ερευνητής


Η στήλη θα επανέλθει με ό.τι νεώτερο.                                                     

Σημ 1. David Jakoby "LA FEODALITE EN GRECE MEDIEVALE" Les "assises de Romanie"  Mouton et Co Paris-La Haye 1971 σελ. 273 - 274  Λεπτομερειακές αναφορές επάνω στο ζήτημα της διαδοχής της εξουσίας στην Άνδρο από τον Δάνδολο μέχρι τους Σανούδους. 


Σημ. 2. Υπάρχουν μελετητές οι οποίοι αναφερόμενοι στα νησιά τα καταγράφουν άλλοτε ως βενετικές κτήσεις άλλοτε ως βενετικές αποικίες (sic). Ως προς τις κτήσεις μάλλον μπερδεύουν τις Κυκλάδες με τα Επτάνησα. Ως προς δε την χρήση του όρου αποικία, θα πρέπει να μάθουν επιτέλους, ότι η Αποικιοκρατία σαφώς ορίζεται και περιγράφεται ως πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό φαινόμενο και αφορά κατά κανόνα τις αποικίες στην Αμερικανική και Αφρικανική Ήπειρο και ελάχιστα στον Ειρηνικό από τις γνωστές αποικιοκρατικές Δυνάμεις. 

Σημ. 3. Βλ.Ν.Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» εκδ. Σ.Γαρυφάλλου

Σημ. 4. Σε συμβόλαιο του 1487 αναφέρεται ως όμορο κάποιο terren de priorado (σημαίνει μοναστηριακό ακίνητο και όχι ακίνητο όπου βρίσκεται μοναστήρι). Δεν αναφέρεται μοναστήρι εκεί αλλά ιδιοκτησία κάποιου άλλου άλλου μοναστηριού που ούτε καν γνωρίζουμε αν βρισκόταν στην Άνδρο. Αποτελεί την μοναδική αναφορά σε ολόκληρη την διάρκεια της Λατινοκρατίας πλην αυτού των Ιησουιτών. Δημ. Πολέμη Πέταλον Καϊρειος Άνδρος 1995 σελ. 109 

 Σημ. 5.  Guillaume Saint Guillain (Σαιν Γκιγαίν) "Ιππότες, Φεουδάρχες, Αστοί και άλλοι υποτελείς -οι μορφές κοινωνικής υπεροχής στις Δεσποτείες των Κυκλάδων" Το Δουκάτο του Αιγαίου Ακαδημία ΑθηνώνΚΕΕΚ/12 Ε.Ι.Ε. Διεθνή Συμπόσια 20 2009 σελ. 123-147.  

Σημ. 6. Λέγεται μάλιστα ότι ο Franzesco Coronello έχοντας κατασκόπους στην Τήνο έφερε στον Πιαλή Πασά ένα κομμάτι άθλιου ψωμιού από το νησί, ώστε να αποδείξει ότι οι Τηνιακοί δεν είχαν καν δημητριακά, λιμοκτονούσαν και ήταν έτοιμοι να παραδοθούν...

Οι θυρεοί ανήκουν στις τρείς οικογένειες των Ηγεμόνων της Άνδρου, Dandolo, Zen  και Sommaripa.