Οι Κρήνες της Πόλεως της Άνδρου

 

                                             ΟΙ ΚΡΗΝΕΣ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ
 

H υδροδότηση της Πόλεως της Άνδρου αποτελούσε ανέκαθεν ένα μεγάλο δυσεπίλυτο πρόβλημα. Πρίν το 1815 έγινε η πρώτη απόπειρα για την ύδρευση των κατοίκων του Κάστρο οπότε ο δραστήριος κοτζάμπασης Νικόλαος Μπίστης (από τα Αηδόνια) κατάφερε να φέρει πόσιμο νερό στην γνωστή κρήνη της πλατείας διοχετεύοντας νερό με φυσική ροή μέσω της παλαιότατης υδροφόρου γέφυρας των Λουριών από τις Εβρουσές. Το νερό δεν ήταν αρκετό και η προσπάθεια δεν μακροημέρευσε. Για χρόνια μεταφερόταν νερό στο κάστρο με βάρκες σύμφωνα με τον Πασχάλη.

Έπρεπε να φθάσουμε στον Δήμαρχο Γεώργιο Κ. Εμπειρίκο (1898) για να επιχειρηθεί η πρώτη σοβαρή προσπάθεια ενός σύγχρονου Υδραγωγείου. Το έργο εκτελέσθηκε από τον Άγγλο μηχανικό V.W. Del Brouchton και τον αρχιτέκτονα Γ. Παυλάκη της δεξαμενής που βρίσκεται ακόμη σήμερα, αν και δυσδιάκριτη στα Πευκάκια στην είσοδο της Χώρας. Βλέπε " Το πρώτο Υδραγωγείο της Χώρας"

 Το πρώτο υδραγωγείο της Πόλεως της Άνδρου. Έτος κατασκευής 1901. 

Έτσι δρομολογήθηκε η κατασκευή σε πρώτη φάση μαρμάρινων κρηνών σε διάφορα σημεία της Χώρας. Ο θάνατος του Γ. Εμπειρίκου έφερε στην δημαρχία τον Κωνστ. Γ. Εμπειρίκο, ο οποίος συνέχισε το έργο. Αλλά και άλλοι Εμπειρίκοι εμφανίζονται ως δωρητές κατόπιν. Εν συνεχεία ο Δήμαρχος (1909;) Ιωάννης Α. Καρυστινάκης συνέχισε το έργο.

Α. Οι μαρμάρινες κρήνες

Οι μαρμάρινες κρήνες είχαν την μορφή αρχαιοπρεπών στηλών με παραστάδες, συχνά μετόπη με αέτωμα και διακοσμητικά στοιχεία στις απολήξεις του, ανθέμια, σαν ακροκέραμα. Συνήθως, η έξοδος του νερού γινόταν από βρύση στο κέντρο ροζέτας σχεδόν στο μέσον της στήλης. Κάτω υπήρχε πάντοτε γούρνα διαφορετικής συχνά τεχνοτροπίας αλλά αρχαιοελληνικής εμπνεύσεως.

Διαπιστώσαμε την τοποθέτηση 10 μαρμάρινων κρηνών στην Χώρα. Μόνον οι 8 βρίσκονται σε δημόσιο χώρο...  Να προσθέσουμε εδώ και δύο ακόμη κρήνες από γκρίζο μάρμαρο, εντελώς απλοϊκής μορφής.

Συγκεκριμένα στις θέσεις: Πευκάκια, Κήπος Παναγίας, Άγ. Γεώργιος, Καμάρα (Ρίβα), Νημπορειό (πριν το γεφύρι), επάνω από την Πλακούρα (κάτω από το Μουσείο) και άλλη που βρισκόταν πριν το 1959 πάνω από τα «Μπειρικαίικα, και άλλη στον χώρο όπου κτίσθηκε το Ξενία. Επίσης πιο ψηλά από τα άλλοτε Χασαπιά και μία στο Δημοτικό Σχολείο. Τέλος μία πολύ απλή μαρμάρινη τοποθετήθηκε κοντά στον Αγ. Νικόλαο Παραπορτιού.   

Πευκάκια: Η κρήνη μπροστά ακριβώς από το Υδραγωγείο. Έτος 1899 δηλ. παραδόξως 2 χρόνια προ της λειτουργίας του Υδραγωγείου. Γεώργιος Κ. Εμπειρίκος.

Κήπος Παναγίας: Εφάπτεται στον τοίχο του κήπου της Παναγίας. Αλκιβιάδης Κ. Εμπειρίκος 1903. Φαίνονται τα αρχικά του δωρητή στο αέτωμα. 

Άγιος Γεώργιος: Κήπος Αγίου Γεωργίου. Νικόλαος Μ. Εμπειρίκος Δήμαρχος 1903. Τα αρχικά του δωρητή στο αέτωμα.

Καμάρα: Η κρήνη βρισκόταν μέχρι το 1959; στο προαύλιο της Αγ. Βαρβάρας. Κατόπιν μετακινήθηκε στον νότιο τοίχο (επί της οδού) της Αγ Βαρβάρας. Δωρήτρια, Μαρία Νικ. Μ. Εμπειρίκου Έτος 1903. Ίσως πρόκειται για δωρεά της χήρας του Ν. Μ. Εμπειρίκου. (Η φωτογραφία άνω αριστερά προέρχεται από το Αρχείο του φωτ. Μάκη Σπυριδωνόπουλου. Η εικονιζόμενη είναι η Αθηνά Ξένου). Εντύπωση προκαλεί η απουσία αετώματος αλλά και της ράχης της στήλης.  

Νημπορειό: Κρήνη στον δρόμο του Νημπορειού, πριν το γεφύρι. Νικόλαος Κ. Εμπειρίκος 1905. Τα αρχικά του δωρητή φαίνονται στο αέτωμα.

Πάνω από την Πλακούρα: Τη Πόλει της Άνδρου. Δωρητής: Επαμεινώνδας Κ. Εμπειρίκος 1905. Από την αρχική κρήνη υπάρχει μόνον η μετόπη με τα απαραίτητα στοιχεία. Η κατασκευή ίσως σχετίζεται με το παρακείμενο αλλοτινό Μακαρονοποιείο. 

Μπειρικαίικα Πλακούρας. Πάνω από τα Μπειρικαίικα Πλακούρας. Μάλλον εξυπηρετούσε (και) τα Μπειρικαίικα από την πάνω -νοτιοδυτική- πλευρά τους. Δεξιά διακρίνεται το ξύλινο μπουντί οικίας Νόνα. Αριστερά από την κρήνη προχωρούσε ο δρόμος για το Νημπορειό. Κατόπιν το 1959 το Ξενία κτίσθηκε πάνω στον δρόμο τον οποίο και έφραξε τελεσίδικα. Είναι συγκινητική η φράση άνω δεξιά "η βρύση πούπερνα νερό". Η χρονολογία 1900 ίσως να φωτίζει τα πράγματα. Ενδέχεται να ήταν και το έτος της κατασκευής της, οπότε θα επρόκειτο για την δεύτερη χρονολογικά κρήνη μετά απ΄αυτήν στα Πευκάκια.  .

Άνω : Στο Ξενία είχε τοποθετηθεί η κρήνη που βλέπουμε στην κάτω φωτογραφία, με το βέλος φαίνονται τα ίχνη της θέσης της. Το Ξενία έγινε ένα θλιβερό ερείπιο, αλλά η κρήνη παρέμενε για πολλά χρόνια στην θέση της. Κάτω η κρήνη όταν ήταν ακόμη στον χώρο του Ξενία. Ακατανόητο παρέμενε το άνω μαρμάρινο τμήμα και ως προς το άσχετο μέγεθος και ως προς την επιγραφή. Στο αέτωμα τα αρχικά Ε.Ε.. 

 

Από τον χώρο του Ξενία αποσπάσθηκε σχετικά πρόσφατα και βρίσκεται κάπου στα Λάμυρα (κάτω φωτογραφία).  Το αέτωμα δεν τοποθετήθηκε  κατά την επανασναρμολόγηση. 

 

 

Πάνω από τα Χασαπιά. Πολύ όμορφη κρήνη, με αρμονικές αναλογίες. Το κεντρικό ανθέμιο μεγαλύτερο, τα δύο άλλα στις γωνίες έχουν καταστραφεί. Στο στόμα μιας  όμορφης λεοντοκεφαλής λειτουργούσε βρύση. Επιγραφή: Δαπάνη Δήμου Ανδρίων. Επί δημαρχίας Ιωα. Α. Καρυστινάκη. Το παρακείμενο εντυπωσιακό κτίριο κτίσθηκε από Καμπάνη. Εν συνεχεία ο όροφος λειτούργησε ως ξενοδοχείο; και το ισόγειο στέγασε κατά τα τελευταία έτη την (πρώτη) Λέσχη "η Άνδρος" μέχρι την διάλυσή της το 1890. Φαίνεται ότι σύζυγος της Καμπάνη έγινε ο Ιωάννης Α. Καρυστινάκης. Στον δρόμο αυτό, που μόλις είχε διαμορφωθεί και είχε ονομασθεί Νέα Αγορά, ο Καρυστινάκης, ως δήμαρχος τοποθέτησε την κρήνη αυτή το 1909. 

Δημοτικό Σχολείο: Παρόμοια με την προηγούμενη επί δημαρχίας Καρυστινάκη. Δωρητής το Κληροδότημα Ιεραπόλεως Καμπάνη. 1911. Χρήζει προστασίας και επισκευής. Τα αυτοκίνητα που σταθμεύουν θα την καταστρέψουν χωρίς αμφιβολία. Θα έπρεπε επίσης να κατασκευασθούν και τα πολύ όμορφα κατεστραμμένα ανθέμια των γωνιών. (Κληροδότημα σχετιζόμενο με τον μητροπολίτη Ιεραπόλεως Νεόφυτο Καμπάνη +1848) .

Αγ. Νικόλαος Παραπορτιού: Απλή μαρμάρινη στήλη επί Δημαρχίας Ι. Καρυστινάκη. 1912. Κάλυψε τις ανάγκες της συνοικίας Παραπορτιού. Δίπλα ακριβώς για μη εξακριβωμένους λόγους τοποθετήθηκε αργότερα και μαντεμένιος κρουνός. 

 

Απλή μαρμάρινη στήλη πίσω από τον Δημοτικό Θέατρο/Κινηματογράφο. Στερείται στοιχείων. Λόγω της ομοιότητας με την προαναφερθείσα εικάζουμε ότι τοποθετήθηκε την ίδια χρονική περίοδο, Μάλιστα την εποχή εκείνη στο κτίριο στεγαζόταν το Παρθεναγωγείο Άνδρου. Εξυπηρετούσε θεωρητικά την γειτονιά ανατολικώτερα του Ταξιάρχη.
 

Κάτω ακριβώς από την οικία Σταμάτη Εμπειρίκου υπήρχε άλλη μία κρήνη άγνωστης δυστυχώς κάθε άλλης πληροφορίας...
 

Επίσης υπήρχε και μία βρύση με πλάτη, απλή μαρμάρινη (ή μαντεμένια;), ίσως παραπλήσια των ανωτέρω, στην Στροφή Καϊρη, αλλά μετά την διάνοιξη για χώρο παρκαρίσματος στο οικόπεδο, εξαφανίστηκε ολόκληρη η (κοφτή) γωνία του μαζί με την βρύση. (Ευχαριστώ τον Άγγ. Γιαννίση για την ξεχασμένη αυτή πληροφορία, ο οποίος θυμάται μαρμάρινη πλάτη και σχάρα απορροής. Κάτι εκεί δεν λειτουργούσε σωστά και όντως σχηματιζόταν διαρκής λιμνούλα όπου λέρωνε κανείς εύκολα τα παπούτσια του. Τουλάχιστον.) 

Η μαντεμένια κρήνη

Στην παλιά πόλη, υπάρχει μία μικρή μαντεμένια κρήνη. Η αφιερωτική πινακίδα, κατασκευασμένη και συγκολλημένη στο σώμα, αποκολλήθηκε ίσως κατά την δεκαετία του 70. Είχε πάντοτε πόσιμο νερό και μία κοινή βρύση. Στην αφιερωτική πλάκα διαβάζουμε:  Δήμω Ανδρίων Γ.Κ. Εμπειρίκος 1892 και κάτω:  C^ie G^le DES CONDUITES D' EAU   LIEGE (COMPAGNIE GENERALE) δηλ. ΓΕΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΑΓΩΓΩΝ ΥΔΑΤΟΣ. ΛΙΕΓΗ. Πρόκειται για βελγική Εταιρεία που ιδρύθηκε το 1853. Από το 1998 άλλαξε δύο φορές ονομασία λειτουργώντας έως σήμερα.

Η κρήνη κατασκευάσθηκε το 1892 πολύ πριν το Πρώτο Υδραγωγείο που ολοκληρώθηκε το 1901. Δηλαδή έχουμε μία κρήνη, την πρώτη μέσα στην Χώρα που φέρνει νερό από άγνωστη προέλευση. Αυτό εγείρει μία σειρά ερωτημάτων. Γιατί κατασκευάσθηκε στο συγκεκριμένο σημείο και όχι αλλού; Μήπως άλλοτε ήταν σε άλλο σημείο και μετά τις μαρμάρινες κρήνες άλλαξε θέση; Μήπως ήταν μία εντυπωσιακή κίνηση του φιλοπρόοδου Γ. Εμπειρίκου πριν καν εκλεγεί Δήμαρχος; Από πού εξασφαλιζόταν η ύδρευσή της; Γιατί δεν έγιναν και άλλες τέτοιες κρήνες; 

 

 Γωνία οδού Αγ. Νικολάου και δρόμου καθέτου στον δρόμο της Αγοράς. Εξυπηρετούσε τμήμα μεταξύ Θεοσκεπάστου και Παραπορτιού. Δωρητής ο Γ.Μ.Εμπειρίκος. 1892. Από πού ερχόταν το νερό αφού το Υδραγωγείο δεν είχε ακόμη κατασκευασθεί; Η μαντεμένια πινακίδα με την αφιέρωση ήταν κολλημένη στην κενή πλάτη τής επίσης μαντεμένιας στήλης. Βρέθηκε γύρω στο 2000, σπασμένη σε παρακείμενο οικόπεδο.  

 

Η πινακίδα. Άνω ο δωρητής. Κάτω το όνομα της εταιρείας. COMPAGNIE GENERALE DES CONDUITES D' EAU. LIEGE.

Το περίπτερο της Εταιρείας COMPAGNIE GENERALE DES CONDUITES D' EAU. στην Παγκόσμια Έκθεση Βρυξελλών το 1910. Κάτω μία από τις έντυπες εκδόσεις μετοχών της Εταιρείας αυτής. Μετοχή 500 χρυσών φράγκων (δηλ. περ. 20 χρυσών λιρών Αγγλίας).

 

 

Οι μαντεμένιοι κρουνοί (αντλίες ή τρόμπες). 

Εκτός από τις μαρμάρινες κρήνες υπάρχουν και μαντεμένιοι κρουνοί, με λειτουργία κατακόρυφου κρουνού αντλίας. Οι λεγόμενοι μονής πιέσεως. Λειτουργούσαν με κατακόρυφο έμβολο που ανέβαζε το νερό μέχρι σχεδόν το ανώτερο σημείο και χυνόταν από καμπυλωτό σωλήνα, όπως της βρύσης. Εγκαταστάθηκαν το 1936 μετά από επιδημία τύφου του 1935. (Για την εγκατάσταση πληροφορία του υδρ. Νίκ. Γιαννίση και Μαν. Μακρογκίκα). Ίσως έγιναν με νέο δίκτυο ως συμπληρωματικοί των μαρμαρίνων κρηνών. Ερώτημα προκαλεί το γεγονός ότι στον Άγ. Νικόλαο Παραπορτιού υπάρχει και η απλή μαρμάρινη κρήνη και ακριβώς δίπλα της η μαντεμένια. Η μαρμάρινη τοποθετήθηκε επί Δημαρχίας Ι. Καρυστινάκη. Ο γράφων θυμάται την τελευταία να φέρνει νερό μέχρι την δεκαετία του 60. Διεπίστωσα την εγκατάσταση 5 τέτοιων κρουνών : Πίσω από τον Αγ. Ανδρέα, στον Αγ. Νικόλαο, στον Άγ. Αθανάσιο, στο Παραπόρτι και από παλαιά φωτογραφία στην Πλακούρα ο οποίος δεν σώζεται.

 Αγ. Ανδρέας:  Πίσω από τον ναό. Διατηρείται σχεδόν ακέραιος. Είχε εφαρμοσθεί αυτοσχέδια τριγωνική κεφαλή στο άκρο του εμβόλου. Τα στοιχεία της εταιρείας σε μπρούτζινη ροζέτα που ξεχωρίζει.   

Αγ. Νικόλαος:  Απέναντι από τον ναό. Σώζεται σχεδόν ακέραιος, χωρίς το στόμιο εξόδου του νερού. Δίπλα του, εν λειτουργία, η βρύση του Δημάρχου Ι.Α. Καρυστινάκη που προαναφέραμε. 

 Άγιος Αθανάσιος: Στον χώρο του προαυλίου του ναού. Ο κρουνός εγκιβωτισμένος με βρύση ίσως άσχετη μ' αυτόν. 

Παραπόρτι: Δεν σχετίζεται με τους υπόλοιπους. Δεν λειτουργούσε με έμβολο. Είχε εγκατασταθεί, αρχικά απέναντι, στον τοίχο του οικοπέδου της Θεοσκεπάστου. Με τον καιρό αχρηστεύθηκε, αποσπάσθηκε και πακτώθηκε στο σημερινό σημείο ως δέστρα. (Πληροφορία Μαν.Μακρογκίκα που θυμήθηκε και ο γράφων). 

Πλακούρα:  Στην στροφή της Πλακούρας, υπήρχε ο συγκεκριμένος κρουνός. Αφαιρέθηκε και χάθηκε... Φαινόταν ακέραιος με την βάση του κλπ. Η φωτογραφία  προέρχεται από το Αρχείο του φωτ. Μ.Σπυριδωνόπουλου.

Οι μαντεμένιοι είναι όλοι γερμανικής κατασκευής. Είχαν κατασκευασθεί στο εργοστάσιο Bopp & Reuther (Μποπ & Ρώυτερ) στο Mannheim. (Την εποχή που παραγγέλθηκαν το Μάνχαϊμ βρισκόταν στην επικράτεια του Μεγ. Δουκάτου της Βάδης). Το εργοστάσιο υπάρχει και σήμερα και δραστηριοποιείται σε υδραυλικές κατασκευές όχι μόνο συμβατικές αλλά και υψηλής τεχνολογίας. Όλοι οι κρουνοί είναι μεταξύ τους όμοιοι εκτός απ΄αυτόν του Παραπορτιού, ο οποίος ίσως όμως ενδέχεται να μην είναι αναγνωρίσιμος λόγω της εκτεταμένης οξυδώσεώς του. 

Φωτογραφία άνω: Διαφημιστική τομή παρόμοιου κρουνού της Εταιρείας. Φωτογραφία κάτω: Διαφημιστική αφίσα της Εταιρείας για τα 25 χρόνια της σε στυλ Art nouveau.  

Οι χαμένες κρήνες του Συνοικισμού: Μου αναφέρθηκαν δύο βρύσες με μεταλλικό{;} πλαίσιο. Μία μπροστά στον δρόμο, μεταξύ του ακινήτου Τατάκη και του ομόρου κτιρίου. Ακόμη άλλη μία πίσω μάλλον νοτιοδυτικά του συμπλέγματος του Συνοικισμού.  

Δεν εντόπισα άλλους κρουνούς, ωστόσο θεωρώ σχεδόν βέβαιο ότι πρέπει να υπήρξαν και άλλοι οι οποίοι μετά την νεώτερη κατ΄ οίκον υδροδότηση κατέστησαν άχρηστοι ενώ λόγω της γνωστής νεοελληνικής απαξίωσης των παλαιοτέρων υλικών πάσης φύσεως  αφαιρέθηκαν και χάθηκαν… .      

                                                                                  Νίκος Βασιλόπουλος

                                                                                 αρχιτέκτων-ερευνητής

                                                                                         Οκτ. 2023

Ευχαριστώ όσους με βοήθησαν για την καταγραφή και τις εν γένει πληροφορίες και για τον Συνοικισμό τον κ. Λεωνίδα Πανταζή. Εάν υπάρχει άλλη κρήνη, κρουνός που δεν αναφέρω, παρακαλώ ας μου επισημανθεί και θα τα προσθέσω με χαρά μου.