Βιτάλι

Βιτάλι. Το πέτρινο γεφύρι  

Ένα ακόμη γεφύρι έρχεται να προστεθεί στον κατάλογο των παλαιότατων γεφυριών για διερεύνηση.

Το γεφύρι έχει καταγραφεί στο έργο της καθ. κ. Αικ. Ρεβιθιάδου «Λίθινες τοξωτές γέφυρες της Άνδρου» σελ. 136-137. Έχει ημικυλινδρικό τόξο με άνοιγμα 6,00μ πλάτος 2,76μ. και συνολικό ύψος 6,5μ. Στην δεξιά πλευρά, από τα κατάντη του ρέμματος υπάρχει, σε υψηλότερο επίπεδο, ανακουφιστικό(;) άνοιγμα, το οποίο είχε κατασκευασθεί για την διοχέτευση νερού. Είχε γίνει δηλαδή πρόβλεψη για εξυπηρέτηση υποκείμενου υδρόμυλου, ο οποίος βέβαια προϋπήρχε του γεφυριού. Αλλά και στην απέναντι πλευρά του γεφυριού είχαν κατασκευασθεί άλλα δύο ανακουφιστικά(;) ανοίγματα για την πιθανή διέλευση του νερού προς εξυπηρέτηση άλλων υδρόμυλων σε κατώτερη στάθμη. Το μεγαλύτερο αυτών των δύο έχει ήδη σφραγισθεί και από τις δύο πλευρές. Το άλλο παραδόξως μόνον από την μία.  (Ωστόσο τα 3 αυτά ανοίγματα δεν είναι βέβαιο ότι δημιουργήθηκαν εξαρχής για την διοχέτευση νερού και την εξυπηρέτηση προϋφισταμένων νερόμυλων. Μπορούσαν να έχουν κατασκευασθεί και μεταγενέστερα αφού μια τέτοια διάνοιξη δεν θα επηρέαζε τα κύρια δομικά στοιχεία του γεφυριού.) Η κατασκευή του έργου έγινε με χρήση συνεκτικού υλικού που δεν παραπέμπει στην γνωστή υπόλευκη μπουρσελάνα (pozzolana). Εδώ λοιπόν πρόκειται για την, κατώτερης ποιότητας, κόκκινη μπουρσελάνα ή για κάτι πιο πρόχειρο όπως το κουρασάνι. Το υλικό αυτό έχει, κάτω από την τεράστια και πολύχρονη ταλαιπωρία φθοράς, σχεδόν απομακρυνθεί από την επιφάνεια του γεφυριού και διατηρείται μόνον στα ανώτερα τμήματά του. Στην δεξιά πλευρά, ο βράχος -επί του οποίου εδράζεται ο αντίστοιχος πεσσός- έχει επικίνδυνα υποσκαφεί από τα νερά του χειμάρρου. Χρειάζεται άμεση στερέωση. 

Τέλος το κατάστρωμα έχει στρωθεί με τεράστιες σχιστόπλακες, επιμελημένα τοποθετημένες και εντελώς ακινητοποιημένες μεταξύ τους, οι οποίες  κάτω από το βάρος των στηθαίων (θωρακίων) συνιστούν κυριολεκτική πλάκα που σφραγίζει το όλο έργο στο ανώτερο σημείο του εξασφαλίζοντας αδράνεια στις ακραίες πιέσεις του ρέμματος, όταν γίνεται επικίνδυνος χείμαρρος. (Το τελευταίο αυτό δομικό στοιχείο, με τις πλάκες εντοπίζεται στα γεφύρια της Μελίδας, του Βαριδιού -ποταμού Άχλα, Στοιχειωμένης και Αποικίων.)    

Εν κατακλείδι πρόκειται για ρωμαλέο γεφύρι, κτισμένο σε μελετημένο σημείο, στιβαρής κατασκευής με άρτια τεχνική γνώση, με αρχική(;) πρόβλεψη άλλων ανοιγμάτων, αλλά και καταλλήλων οπών διαφυγής των ομβρίων στο κατάστρωμα.  

Άνω: Το γεφύρι με την γνωστή αδρή κατασκευή και την αποκαλυπτική έδρασή του σε ικανούς βράχους. Κάτω: αριστερά υπάρχει άνοιγμα για την παροχέτευση νερού προωρισμένου σε λειτουργία νερόμυλου. Οι λήψεις έχουν γίνει από τα κατάντη. 

Εδώ οι λήψεις από τα κατάντη. Άνω: Φαίνεται το μεγάλο μέγεθος του έργου που κατατάσσει το γεφύρι στα μεγάλης σημασίας γεφύρια της Άνδρου. Αριστερά διακρίνεται παλαιό άνοιγμα με πρόβλεψη για διέλευση νερού. Κάτω φαίνεται εύκολα ενισχυτικός τοίχος (σαν αιμασιά) που έγινε μεταγενέστερα, για την προστασία του γεφυριού από τα ορμητικά νερά που έφθαναν απειλητικά ψηλά. Κάτω: στην οπίσθια πλευρά φαίνονται δύο παλαιότερα ανοίγματα σήμερα σφραγισμένα, όπου το ένα αντιστοιχεί στο άνοιγμα της άνω φωτογραφίας. Έχει μάλλον χτισθεί, αφενός επειδή το πρέκι είχε σπάσει (αριστερό κόκκινο βέλος) αφετέρου επειδή τα νερά έπαψαν να είναι τόσο άφθονα και δεν έφθαναν αυτό το ύψος. Με το δεξιό βέλος παλαιότερο άνοιγμα το οποίο επίσης σφραγίσθηκε για άγνωστο λόγο. 

 Άνω το "κατάστρωμα" του γεφυριού. Αριστερά το στηθαίο (θωράκια) έχει αρκετά απομειωθεί. Κάτω: Το κατάστρωμα είναι στρωμένο με πελώριες πλάκες συνεκτικά τοποθετημένες που μαζί με τα εκατέρωθεν στηθαία δίνουν με το βάρος τους αδράνεια , συνιστώντας μία συμπαγή πλάκα επικαλύψεως του έργου, με ενιαία στατική συμπεριφορά (μαζί με την υποκείμενη καμάρα). Κάτω: διακρίνονται οι πελώριες πλάκες που εντοπίζονται σε όλα τα γεφύρια της εποχής (14ου - 16ου αιώνα) και χρησιμοποιούν την ίδια τεχνογνωσία. 

Το γεφύρι βρίσκεται στον δρόμο (στενή; ή Κουμούνα Στράτα;) που εξυπηρετούσε την σύνδεση Βιταλίου(Άνω) - Γιδών. Το Βιτάλι αναφέρεται σε απόδοση φεουδαλικών δικαιωμάτων το 1252 από τον νέο Ηγεμόνα της Άνδρου Άγγελο Σανούδο προς τους αδελφούς Sergio, Matheo και Maio Comite di Maurone. Οι τελευταίοι ήταν Αμαλφινοί ασχολούμενοι με την μεταξοκαλλιέργεια και εμπόριο μεταξιού. ( «Γαύριο, Γίδες, Βιτάλι Μεταξοκαλλιέργεια» ) Το Βιτάλι, ονομασία προφανώς αποδιδόμενη σε Λατίνους, αναφέρεται το 1252 με τον χαρακτηρισμό casal δηλ. οικισμός. Άξιο παρατηρήσεως είναι ότι ο δρόμος, όταν έρχεται κανείς από το Βιτάλι, απομακρύνεται κατευθυνόμενος ανατολικά από το Βιτάλι ώστε να φθάσει στο γεφύρι. Από κεί στρέφεται δυτικά ώστε ανερχόμενος να φθάσει στις Γίδες. Διαγράφει δηλαδή ένα αρκετά μεγάλο γύρο προκειμένου να περάσει από το γεφύρι που είχε κατασκευασθεί στην πλέον πρόσφορη θέση κατασκευής. Να ληφθεί δε υπόψιν ότι το ρέμμα είναι εντυπωσιακά βαθύ κάτι που δείχνει ότι ή θέση επιλογής ήταν υποχρεωτική στο σημείο που τελικώς είχε επιλεγεί. Η πολύ σημαντική διάβρωση που έχουν οι βράχοι εδράσεως δείχνει την τεράστια ορμή των υδάτων του χειμάρρου, ορμή που αυξανόταν λόγω της στενότητας του ρέμματος και κατέτρωγε την βραχώδη κοίτη του. Σημ.1.

 Φωτό από το Google-earth, με την κοιλάδα του Βιταλίου - Γιδών. Με το βέλος η θέση του γεφυριού. 

Στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας το Βιτάλι «ανήκει» εκκλησιαστικά στον Αμόλοχο, μέσα στα πλαίσια φορολογικής οργάνωσης των Οθωμανών κατά ενορίες. Πολύ κοντά στο Βιτάλι υπάρχει μεγάλο ακίνητο με το τοπωνύμιο στου Τζώρτζη. Οι Τζώρτζη (Zorzi/Giorgi) υπήρξαν αφενός τριτημόριοι της Εύβοιας (15^ος αι) και αφετέρου αρχοντική οικογένεια της Άνδρου. Το επίθετό τους άλλαξε τον 18^ο αι. υιοθετώντας το παρατσούκλι Αγαδάκης. Σημ.2.

Πίσω από το Βιτάλι βρίσκεται ο Αμόλοχος. Εκεί υπήρχε φεουδαλική εγκατάσταση τουλάχιστον από τις αρχές του 15^ου αι. Στο φέουδο του Αμολόχου τον 16^ο αιώνα υπάρχει ακόμα ισχυρότατη φεουδαλική παρουσία όπου οι Φεουδάρχες Μόροι (Dominium Mororum) με μεγάλη αυστηρότητα προσπαθούσαν να συγκρατήσουν τους Αρβανίτες κολλήγες εκεί, παρά τις επιδρομές των Τούρκων πειρατών. Σημ.3. (Η σχέση Αμολόχου – Βιταλίου δεν είναι γνωστή και μέσα στα πλαίσια της Φεουδαρχικού καθεστώτος πιθανώτατα ανύπαρκτων μεγεθών, ενώ ανήκουν σε διακριτά φέουδα. Στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας επανακατοικούνται ή δημιουργούνται πολύ μικροί οικισμοί με συνθήκες κλειστής οικονομίας και τέτοιων μεγεθών που αποκλείουν αξιόλογου μεγέθους εμπορικές ανταλλαγές σε θέσεις μάλιστα της ενδοχώρας της Άνδρου, τέτοιες και τόσες που να καθιστούν αναγκαία την κατασκευή ενός έργου σαν αυτό. Είναι δε γνωστά τα ελάχιστα εκείνα προϊόντα που εξάγονται.) 

Εικάζω με βεβαιότητα ότι το γεφύρι είναι παλαιότατο και ανάγεται σε αντίστοιχης εποχής δραστηριότητες με επίκεντρο την μεταξοκαλλιέργεια (13^ος αι.). 

Το έργο χρειάζεται άμεσες εργασίες συντήρησης και επισκευής, πρωτίστως στην στερέωση των πεσσών, εκεί όπου οι βράχοι έχουν ιδιαίτερα διαβρωθεί, αλλά και συμπλήρωση των θολιτών οι οποίοι έχουν φθαρεί και αδυνατίσει. 

Αλλά ας μην γελιόμαστε μέριμνα δεν υπάρχει καμμία και η προσωπική φροντίδα είναι η μόνη που θα μπορούσε να εμποδίσει την προδιαγεγραμμένη κατάρρευση των σπουδαίων αυτών έργων... 

Άνω: το εσωτερικό της καμάρας με εμφανή σημεία αποσαθρώσεως των θολιτών αλλά και του συνεκτικού υλικού. Κάτω:  Δεξιά ο προσερχόμενος δρόμος, όπου διαγράφει γωνία περίπου 90^ο  ως προς το γεφύρι, προερχόμενος από το Βιτάλι. Στο κέντρο περίπου το κατάστρωμα του γεφυριού. 

Σημ.1 Guillaume Saint Guillain Γκιγιώμ Σαιν Γκιγαίν. “Deux Iles Grecques au temps de l’ Empire Latin. Andros et Lemnos au XIII siècle ».MEΓM  t.113 - 2001-1 p.595 – 599 και Νικ. Βασιλόπουλου «Γαύριο, Γίδες, Βιτάλι Μεταξοκαλλιέργεια» androshistoria.blogspot.com Νοέμβριος 2022 κα..

Σημ. 2. Νίκ. Βασιλόπουλου «ο Πύργος του Τζώρτζη -Αγαδάκη στα Πατούρια» και «Λατινοκρατία στην Άνδρο» Οι πύργοι του Αμολόχου κι οι εκκλησίες τους. εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ. 77  .  

Σημ.3 Το 1509 ο Τούρκος πειρατής Κούρτογλου επέδραμε στον Αμόλοχο, όπου σκότωσε 4 κατοίκους, τραυμάτισε 12 και απήγαγε 88!! (Σ. σ. Η καταγραφή του συμβάντος οφείλεται στο γεγονός ότι το διάστημα 1507-1514 η Άνδρος διατελούσε υπό βενετική διοίκηση λόγω δυναστικών διαμαχών. Οι προσωρινοί Βενετοί κυβερνήτες του νησιού κατέγραφαν όλα τα περιστατικά στις εκθέσεις-αναφορές, προς την Βενετική Δημοκρατία, όπου βρίσκονται αρχειοθετημένα!). Αλεξάνδρα Κονταρέλλη «Ιστορία της Πειρατείας στους πρώτους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1390-1538» Εκδ. Εστία 2015 σελ. 402. 

Σ.σ. Μεταξύ των Αρβανιτών αναφέρονται με τα ονόματα τους αυτοί, που ζήτησαν καταφύγιο για θέση κολλήγα στο φέουδο του βαρώνου Alfonso Peralta στην Σικελία το 1521. Τ. Γιοχάλα «Άνδρος. Αρβανίτες κι αρβανίτικα» εκδ. Πατάκη 2000 σελ.20-21 και εκδ. Τυπωθήτω σελ. 489-496 και Νίκ. Βασιλόπουλου ως ανωτέρω σελ. 77-82 

                                                                                  Νίκος Βασιλόπουλος

                                                                       αρχιτέκτων ερευνητής 2023