Το Μαντράκι

 

Το Μαντράκι στη Χώρα

Είναι γνωστό ότι σε όλη την Νησιωτική Ελλάδα, όπου επικράτησαν  κυρίως οι Βενετοί αλλά και άλλοι Λατίνοι, Φράγκοι κ.λπ., υπάρχουν θέσεις κατά το δυνατόν υπήνεμες, φυσικές ή τεχνητές χρησιμοποιούμενες ως μικρά λιμάνια, για στρατιωτικούς (αρχικά;) σκοπούς, αναλόγως των ανέμων και των αναγκών με την ονομασία Μαντράκι, η οποία και απαντάται σε πολλά νησιά. 

Στην Άνδρο το Μαντράκι βρίσκεται στα βόρεια του Κάτω Κάστρου, κάτω απ’ αυτό, στον κόλπο του Νημπορειού, σε μικρή απόσταση δεξιά (κοιτώντας την θάλασσα), ακριβώς κάτω από την ανατολική πύλη του Κάτω Κάστρου. 

Το Μαντράκι σήμερα, πιο πίσω ο βράχος με την Αγ. Θαλασσινή και τον μικρό μόλο δεξιά της.  

Εκεί υπήρχε εκτεταμένος βράχος, που εξείχε αρκετά τότε από την επιφάνεια της θάλασσας -διαστάσεων περίπου 60 επί 25 μέτρων- ο οποίος έχει λαξευθεί, χωρίς τη χρήση πυρίτιδας-δηλ. θεωρητικά αρκετά προ του 1500-στο κεντρικό του τμήμα. Επίσης και στο νοτιοδυτικό (Ν.Δ.Δ.) φαίνεται όρυγμα, ώστε να δημιουργηθεί είσοδος, από τα δυτικά, προστατευμένη από τους βόρειους και βορειοανατολικούς ανέμους, αλλά ακόμα και από τα δυτικά από τον φυσικό τότε μόλο της Αγ. Θαλασσινής. Δημιουργήθηκε μία μπούκα θα λέγαμε με ναυτικούς όρους. Εντύπωση προκαλεί το μέγεθος του εκβραχισμού, που πρέπει να υπερέβη κατά πολύ τα 1.500 κυβ.μ. Δημιουργήθηκε λοιπόν έτσι ένας μικρός χώρος ελλιμενισμού περίπου τετράγωνος, σαν μεγάλη γούρνα γύρω-γύρω προστατευμένος από φυσικό βράχο, με μπούκα μεγέθους διελεύσεως μαούνας.

 

Άνω με το αριστερό βέλος η μπούκα από τα δυτικά, το κεντρικό βέλος δείχνει την γωνία του μεσαίου εκβραχισμού που αποτελούσε την γωνία του σε σχήμα γούρνας μικρού λιμανιού. Το δεξιό-μαύρο-βέλος δείχνει το βραχώδες αλλοτινό τμήμα που μάλλον είχε μείνει άσκαφο, αλλά σήμερα έχει εξαφανισθεί από την θάλασσα και τα αλύπητα κύματά της. Κάτω η θέση της εισόδου (μπούκας) για την είσοδο μικρών σκαφών όπως οι μαούνες. Η είσοδος προστατεύεται ικανοποιητικά από τον μόλο της Αγ. Θαλασσινής.

Εδώ είναι απαραίτητο να ληφθεί υπ’ όψιν ότι η στάθμη της θάλασσας παρουσίαζε κατά καιρούς μεγάλες διακυμάνσεις. Συγκεκριμένα όμως μετά το 1300 άρχισε μία νέα περίοδος παγετώνων με σοβαρώτατες συνέπειες. Σημ.1 Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την κάθοδο της στάθμης των θαλασσών σε παγκόσμια κλίμακα. Η κατάσταση αυτή παγιώθηκε για αιώνες. Κατόπιν πολύ αργά άρχισε η τήξη των παγετώνων. Ακόμη κατά τον 19^ο αιώνα η στάθμη ήταν πολύ χαμηλή. 

 Άνω η κοντινή Πλακούρα γύρω στα 1900 : Παρατηρούμε πόσο χαμηλότερη είναι η στάθμη της θάλασσας έναντι της σημερινής. 

Για τούτο άλλωστε όταν ο ιστορικός Μηλιαράκης επισκέφθηκε την Άνδρο, κατά το 1878 περιπλέοντας την Χώρα, έγραψε για το Μέσα Κάστρο (την νησίδα με το φρούριο) ότι «αυτός ο βράχος κάποτε θα αποτελούσε νησίδα», βλέποντας βέβαια ότι κανείς μπορούσε να διεκπεραιωθεί στην νησίδα χωρίς να μεσολαβεί θάλασσα όπως συμβαίνει στις μέρες μας. Εξ άλλου στην γνωστή φωτογραφία της Πλακούρας -περίπου 1900- φαίνεται η στάθμη της θάλασσας άνω του 1,00 μ χαμηλότερα από την σημερινή.

Πάντως ο  πυθμένας της λαξευμένης εισόδου του Μαντρακιού (εν είδει μικρού καναλιού), την εποχή της διανοίξεώς του εκτιμάται ότι είχε φθάσει αρκετά άνω του μέτρου κάτω από την τότε επιφάνεια της θάλασσας. (Το βάθος της λαξεύσεως του βράχου στην πλευρά της εισόδου καταδεικνύει την τότε στάθμη των υδάτων). Πρέπει επιπλέον να ληφθεί υπ’ όψιν ότι ο βράχος που προεξέχει σήμερα της θάλασσας, ήταν στο σύνολό του ογκωδέστερος προ αιώνων.  

Συγκεκριμένα η διόρυξη για την είσοδο -από τα δυτικά- στην λεκάνη που είχε δημιουργηθεί, ήταν καμπυλωτή (φαίνεται και σήμερα) δεξιά και αριστερά έτσι να περνά άνετα μία μαούνα κάτι που σήμερα θα ήταν αδύνατον επειδή τα νερά είναι αβαθή. Μία φορτωμένη μαούνα θα «εύρισκε» στις παρειές των βράχων δεξιά και αριστερά. Η στάθμη της θάλασσας σήμερα είναι ακόμη πολύ χαμηλή και δεν επιτρέπει την διέλευση τέτοιου σκάφους στην λεκάνη του Μαντρακιού.  

 

 Η διόρυξη είχε σχήμα ελλειπτικό (εν είδει καναλιού) ούτως ώστε να διέρχονται ακώλυτα οι μαούνες, χωρίς να εμποδίζονται από τις σχηματισμένες κοίλες παρειές του μικρού αυτού τεχνητού καναλιού.  Σήμερα έχει εξαφανιστεί το κεντρικό τμήμα του πυθμένα της διορύξεως καταφαγωμένο από την θάλασσα, ο οποίος βρίσκεται πλέον σε κάπως μικρότερο βάθος ως προς τον πυθμένα της σκαμμένης "γούρνας". Η θάλασσα έχει συνεχίσει το έργο της εξαφανίζοντας τον βράχο κάτω από κάθε παρειά της εισόδου της αλλοτινής διώρυγας.   

 

Τα ανωτέρω λοιπόν τοποθετούν την διάνοιξη-διόρυξη πιθανώτατα προ του 1300, όταν η στάθμη των υδάτων ήταν αρκετά υψηλότερη απ’ ότι σήμερα.

Δυστυχώς δεν έχει βρεθεί προς το παρόν καμμία αναφορά σε σχέση με την ιστορία του και την χρήση του στη διάρκεια των χρόνων, μολονότι αυτή μάς είναι προφανής.

Υποχρεωτικά λοιπόν ο χρόνος μας οδηγεί στην πλέον εύλογη υπόθεση ότι το έργο ανάγεται στις απαρχές της Λατινοκρατίας και πιθανώτερα στον Μ. Δάνδολο. 

Επίσης πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι είχε κατασκευασθεί κατάλληλο τοιχίο περιμετρικά του Μαντρακιού για λόγους περαιτέρω διευθετήσεως των πλέον υποτυπωδών έργων ελλιμενισμού.

Εκτιμάται ότι το όλο έργο αυτής της εγκαταστάσεως πρέπει να εγκαταλείφθηκε σύντομα, το τοιχίο αφανίστηκε από τους φρενήρεις ανέμους ενώ τα κύματα μείωσαν τον όλο βράχο και κυρίως εξαφάνισαν την βορειοανατολική πλευρά του βράχου ενώνοντας πλέον την λεκάνη (γούρνα) του Μαντρακιού, με την θάλασσα, έτσι που τα κύματα που έρχονται από τους βορειοανατολικούς ανέμους να βγαίνουν από την δυτική παλιά «μπούκα» του μεσαιωνικού μικρού χώρου ελλιμενισμού. 

  Σήμερα η θάλασσα συνεχίζει κανονικά το έργο της μέχρι να εξαφανίσει πλήρως το πάλαι ποτέ Μαντράκι. 

Η κλίμακα ανόδου

Ο λαξευμένος, στο βράχο δρομίσκος ανόδου από το Μαντράκι μέχρι την ανατολική πύλη είναι άγνωστο πότε δημιουργήθηκε, θεωρείται όμως αλληλένδετος μ΄αυτό και η σχέση του πρόδηλη. Παλαιότερα δε, το τελευταίο τμήμα ανόδου του, δεν γινόταν σε επαφή με την οικία Ανδρέου αλλά σε επαφή με την απέναντί της, οδηγώντας τον ανερχόμενο έξω από την πύλη και ακριβώς απέναντί της, μπροστά από την θεωρητική θέση της συρόμενης ξύλινης γέφυρας. Είναι επίσης γνωστό, ότι για ελλιμενισμό χρησιμοποιείτο ο πολύ πιο εκτεταμένος, την εποχή εκείνη, κόλπος του Παραπορτιού (η ακτογραμμή σχηματιζόταν κατά 80 περίπου μ. δυτικώτερα απ' ότι σήμερα αλλά η παραλία προχώρησε ανατολικώτερα (μολώνοντας την παραλία) σε χρόνους πολύ νεώτερους μετά από τρομερές πλημμύρες).

Φαίνεται λοιπόν ότι όταν ο καιρός ήταν πολύ καλός μπορούσε να χρησιμοποιηθεί το Μαντράκι για εκφόρτωση από μικρά σκάφη ή μαούνες. Τα ποικίλα προϊόντα, εφόδια κ.λπ. ανέβαιναν πολύ σύντομα από τον λαξευμένο δρομίσκο μέχρι την ανατολική πύλη του Κάστρου.

 Άνω σε παλαιά φωτογραφία με την κλίμακα ανόδου σκαμμένη στον βράχο διερχόταν στρίβοντας ψηλά σε επαφή προς το σπίτι με το "μπουντί". Κατά την δεκαετία του 1980 η άνοδος στο σημείο αυτό άλλαξε και γίνεται από την απέναντι πλευρά οικιών σε επαφή με το σπίτι Ανδρέου (φωτό κάτω). Όταν η στάθμη της θάλασσας ήταν χαμηλότερη παρατηρούμε ότι το Μαντράκι φαινόταν σχετικά ογκωδέστερο στην άνω φωτογραφία. 

 Αριστερή φωτό : Η σκάλα ανόδου. Άξιο παρατηρήσεως είναι αφενός η προφανής λάξευση του βράχου που έγινε με εργαλείο (πικούνι) μέχρι το ύψος περίπου τού απέναντί του στηθαίου και αφετέρου το μικρό πλάτος που δεν επέτρεπε την άνοδο φορτωμένου υποζυγίου. Δηλαδή η φορτοεκφόρτωση πραγματοποιόταν από ανθρώπους. Δεξιά φωτό : Στην άμεση προς την θάλασσα παράκτια θέση πρέπει να είχαν λαξευθεί κατάλληλα βαθμίδες προκυμαίας, όπως μας δείχνει ο σκαμμένος για τούτο βράχος. Σημ.2

Αντιθέτως η ανάλογη άνοδος προς το Κάστρο από την παραλία του Παραπορτιού προς την δυτική Πύλη ήταν πολύ δυσμενέστερη, λόγω της μεγάλης υψομετρικής διαφοράς. Αργότερα δημιουργήθηκε στην νότια πλευρά του Κάστρου μία πύλη, το Παραπόρτι, για λόγους φορτοεκφορτώσεως, στον μυχό του Παραπορτιού (εξ’ ου το όνομά του), η δε διάνοιξή της  πραγματοποιήθηκε πιθανώτατα στις αρχές του 15^ου αι. Σημ.3. Μετά απ΄αυτό το Μαντράκι εγκαταλείφθηκε ως εντελώς ακατάλληλο λόγω της απαιτούμενης σχεδόν απόλυτης νηνεμίας για φορτοεκφόρτωση, σε βαθμό που να ξεχασθεί εντελώς η λειτουργία που είχε προσφέρει στους παρωχημένους εκείνους χρόνους. 

Είναι γνωστό ότι κατά τα τέλη του 19^ου και αρχές του 20^ου αιώνα το Μαντράκι, λόγω της θαλάσσιας λεκάνης του, χρησιμοποιήθηκε ανεπιτυχώς ως «ταμπάκικα» (κατεργασία δερμάτων) και χώρος λουομένων γυναικών, μακριά από τα αδιάκριτα βλέμματα….. Κατόπιν χρησιμοποιήθηκε ως αραξοβόλι για βάρκες, όταν ο καιρός το επέτρεπε με μόνιμη βάρκα, έξω από τη θάλασσα, όπως ακόμη τα δύο καπόνια μέχρι πρόσφατα μαρτυρούσαν.

 Η κλίμακα όταν ακόμη δεν είχε στηθαίο. Τα καπόνια είχε πακτώσει ο γέροΡάλλιας (Νικολός Ράλλιας;) και η βάρκα ήταν του "Μπαφίλα"- Λιανή, η "Φανερωμένη". Πληροφορία από τον άριστο γνώστη της περιοχής Βαγγέλη Κοντογιώργη, τον οποίο και ευχαριστώ.

 

                                                                              Νίκος Βασιλόπουλος

                                                                            αρχιτέκτων - ερευνητής

Σημειώσεις

Σημ.1   Το πλέον κορυφαίο παράδειγμα των επιπτώσεων από την εποχή των παγετώνων είναι της Γροιλανδίας, η οποία καλύφθηκε  με πάγους, ενώ προηγούμενα ήταν μία σχεδόν πράσινη χώρα όπως σημαίνει και το όνομά της (Groenland).

Σημ.2  Πικούνι, το μυτερό μέρος της αξίνας. Λέξη του σικελικού ιδιώματος picùni. (Ιταλικά piccό).  

Σημ.3 Νίκου Βασιλόπουλου "ΤΑ ΤΡΙΑ ΚΑΣΤΡΑ ΤΟΥ ΚΑΤΩ ΚΑΣΤΡΟΥ" εκδ. Οσελότος 2022 σελ. 45-48