Γαύριο - Γίδες - Βιτάλι

Γαύριο, Γίδες, Βιτάλι. Η Μεταξοκαλλιέργεια.

Ένα σπουδαίο έγγραφο για την μεσαιωνική Άνδρο

             Η Βενετία ήταν ο τελικός προορισμός των προϊόντων του μεταξιού.

Μία από τις παλαιότερες αναφορές σε ένα χώρο της βόρειας Άνδρου μάς έρχεται από τον 13^ο αιώνα και βεβαιώνει αφενός την ύπαρξη προϋπαρχόντων βυζαντινών οικισμών, δηλαδή τής προ του 1207 περιόδου, αλλά και την διοικητική υποδιαίρεση και την μορφή της πολιτικής Εξουσίας που έδωσαν οι Λατίνοι, εφαρμόζοντας το Φεουδαρχικό πολιτικοκοινωνικό σύστημα στην Άνδρο. Προκύπτει αυτό που και ο Πολέμης υποστήριζε για την δημιουργία 12 μάλλον φέουδων στο νησί, φέουδων σημαντικών σε έκταση άρα και εν δυνάμει σε παραγωγικό πλούτο. Διαγράφεται δηλαδή η σύλληψη και ο σχεδιασμός με τον οποίο ο πρώτος Ηγεμόνας, Μαρίνο Δάνδολο, ήθελε να καταστήσει την Άνδρο ισχυρή πολιτική οντότητα μέσα στις Κυκλάδες.

Για λόγους που δεν είναι σαφείς ο Δάνδολο έχασε το Φέουδο της Άνδρου, μάλλον το 1239, ενώ ίσως το ίδιο έτος πέθανε. Ο Geremia Ghisi (αδελφός του Ηγεμόνα της Τήνου Andrea Ghisi) κατέλαβε την μισή Άνδρο και αμέσως μετά την υπόλοιπη. Κράτησε το νησί έως το 1251 το οποίο κατέλαβε ο Άγγελος Σανούδος της Νάξου, ενώ το 1252 η κατάληψη είχε ολοκληρωθεί. (Πάντως ο Τζερεμία Γκίζι είχε καταλάβει και κατείχε την Άνδρο μόνον για εκμετάλλευση (a titre viager) και όχι ως φεουδαλική απόδοση γης). Για τούτο και κανείς συγγενής του μετά τον θάνατό του (το 1252) δεν διεκδίκησε το νησί, ενώ ο επιφανής ιστορικός David Jakoby σημειώνει ότι αυτή η κατάληψη είχε γίνει εν γνώσει ίσως και με παρότρυνση του Δούκα της Νάξου Σανούδου, προς τον οποίο ο Δάνδολο είχε μεγάλες οικονομικές οφειλές). Σημ.1. Μέσα σ΄αυτό το ταραγμένο χρονικό διάστημα 1251-1252 μαθαίνουμε ότι ένας Αμαλφινός ευπατρίδης είχε στην κατοχή του ένα τμήμα της Άνδρου που άρχιζε από το Γαύριο, προχωρούσε στον εξαφανισμένο Απελλάτη, στις Γίδες και τον πιθανά νεοπαγή οικισμό με το λατινικό όνομα Βιτάλι. Ήταν ο ser Matheo ή Mafeo Comite di Maurone. Η οικογένειά του είχε μέγαρο στην Κωνσταν/πολη ήδη από τα μέσα του 12^ου αι., η δε ενασχόλησή τους, αποκαλυπτικής σημασίας εμπορευόταν το μετάξι! Ο Maurone είχε αποκτήσει το φέουδο που άλλοτε κατείχαν οι Nadal. Ο Matheo βλέποντας την αναταραχή που είχε προκληθεί από την πιθανή αποπομπή του Geremia Ghisi (με την ενεργό συμμετοχή της Βενετίας), έσπευσε με πολιτική οξυδέρκεια να δηλώσει υποτέλεια εκ νέου στον Άγγελο Σανούδο, που φαινόταν ως ο δικαιωματικά αδιαμφισβήτητος νέος Ηγεμόνας της Άνδρου, υποτέλεια προς τον οποίο δηλώνουν τώρα και τα δύο αδέλφια του, Sergio και Maio αντί στρατιωτικών υποχρεώσεων. Σημ.2

     

   Το ανατολικό επίνειο του φέουδου με τις παραλίας των Γιδών αριστερά και του    Βιταλίου δεξιά. 

 

    Το Βιτάλι σήμερα. 

    Η περιοχή του Άνω Γαυρίου.

  

Όπως εύστοχα παρατηρεί o G.Saint-Guillain τα ακίνητα που αναφέρονται ως φέουδο φαίνονται να εκτείνονται σε διάφορους οικισμούς, αποτελούν όμως ένα σύνολο  γεωγραφικά συμπαγές (un ensemble geographiquement coherent). Σύνολο στο οποίο όταν αναφέρεται πιο κάτω το ονομάζει φέουδο. Και προσθέτω ότι πρόκειται για ένα χώρο που ξεκινά από την δυτική ακτή με το Γαύριο και καταλήγει στην ανατολική με το Βιτάλι και την συνέχεια των Γιδών. Έτσι αποκαλύπτεται μία ευρεία λωρίδα ανδριακού τμήματος που αντιστοιχεί σε κυριολεκτική “φέτα” εδάφους περιοριζόμενη όμως σ΄αυτήν. Δεν περιλαμβάνει ούτε οικισμούς της βορειότερης περιοχής Φελλού-Αμολόχου-Ζόρκου, ούτε φαίνεται να προχωρά νοτιώτερα στον χώρο της περιφέρειας από Αγ.Κυπριανό-Καψορράχη έως Πλούσκα. Άξιο παρατηρήσεως είναι ότι η έκταση αυτή των Μαουρόνε περιλαμβάνει οικισμούς των οποίων τα ονόματα παραπέμπουν σε βυζαντινά οικιστικά συγκροτήματα, Γαύριο, Απελλάτης, Γίδες (Egides δηλ. Αιγίδες!! στο πρωτότυπο) και μόνον το Βιτάλι παραπέμπει σε ενδεχόμενη Λατινική οικιστική πρωτοβουλία. Σημ.3

Η οικογένεια di Maurone έχει αφενός αποκτήσει την βενετική υπηκοότητα και αφετέρου φαίνεται να ασκεί μεγάλη εμπορική δραστηριότητα με τελικό οικονομικό προορισμό την Βενετία προς την οποία φθάνει να χορηγήσει δάνειο επισκευών του Βενετικού Κάστρου του Νεγκροπόντε/Χαλκίδας, με πολύ επιδέξιο τρόπο χρησιμοποιώντας πάντα δικό της άνθρωπο στην Εύβοια και στην Βενετία. Αρχικά τον φερέγγυο κάτοικο της Χαλκίδας  Da Niola  και κατόπιν τον Giorgio ανηψιό ενός των τριών Maurone. Μεταξύ των άλλων προϊόντων κύριο ρόλο μάλλον παίζει το μετάξι και κάποια μικρά υφαντά, εξάμιτα, σανδάλια και capelleti (καπελάκια;). Δεν μπορεί να γίνει σαφές εάν η ύφανση πραγματοποιείται στο φέουδό τους στην Άνδρο ή στην περιοχή της Μονής του Οσίου Λουκά Ευβοίας, περιοχή που έχουν νοικιάσει από τον Λατίνο Πατριάρχη της Κωνστ/πολης. Η δραστηριότητά τους συνεχίζεται ενώ ο Giorgio υπογράφει, όπως οι θείοι και o πατέρας του, ως Giorgio de Andra (της Άνδρου). Θέλοντας μάλιστα να επιβεβαιώσουν το ανήκειν του Φέουδου Γιδών-Γαυρίου ζήτησαν το 1274 αντίγραφo της αποδόσεως της γης αυτής στους 3 αδελφούς που είχε γίνει το 1251, το οποίο και διασώθηκε. Σημ.4

Εν τούτοις η ύφανση φαίνεται να διακόπτεται στην Άνδρο, η δε παρουσία της οικογένειας Comite di Maurone είναι επίσης άγνωστο πότε διακόπτεται.. Σημ.5 

 Μεταμεσαιωνικά βοηθητικά κτίσματα στον χώρο που αναφερόμαστε.  

Πάντως το δεύτερο ήμισυ του 13^ου αιώνα σημαδεύεται από απανωτούς πολέμους και πειρατεία και παρά την ειρήνη μεταξύ Βενετίας και Βυζαντίου του 1268, η καθοδηγούμενη πειρατεία συνεχίζεται στον νησιωτικό χώρο, με προφανή καταστρεπτικά αποτελέσματα.

Το πρωτότυπο της αποδόσεως, με ημερομηνία 19 Αυγούστου 1251 συντεταγμένο στο Νεγκροπόντε/Χαλκίδα, έχει χαθεί. Σώθηκε το αντίγραφό του, σε περγαμηνή, γραμμένο από τον Νοτάριο Raphael Paganus στις 6 Αυγούστου 1274 πάλι στο Νεγκροπόντε. Φυλάσσεται στα Αρχεία του Βατικανού όπου το εντόπισε και δημοσίευσε μεταξύ άλλων ο μεγάλος ερευνητής Guillaume Saint-Guillain.

Τι έχει απομείνει από την «αναπτυξιακή» αυτή απόπειρα;           

Φαινομενικά τίποτα. Από τα ιστορικά συμβάντα αλλά και την μελέτη και την εξέλιξη των λατρευτικών και άλλων κτισμάτων προκύπτουν εν τούτοις τέσσερα στοιχεία :

1^ον Μετά την αναγνώριση της Τουρκικής επικυριαρχίας, επί της Άνδρου, το 1538 αλλά με τους Σομμαρίπα για μικρό διάστημα ακόμη Ηγεμόνες, η λατινική εξουσία διασαλεύεται σε μεγάλο βαθμό ενώ διαφαίνεται η εγκατάλειψη ολόκληρης της Βόρειας Άνδρου από τους Λατίνους άρχοντες που καταφεύγουν στο Κάτω Κάστρο. Δεν πρέπει επίσης να αποκλείεται η προηγηθείσα μεγάλη καταστροφή του 1468 και η αιχμαλωσία των περισσοτέρων Ανδριωτών που πραγματοποίησαν οι Τούρκοι το 1470 η οποία επέφερε και την πλήρη ερήμωση πολλών οικισμών του νησιού μεταξύ των οποίων και οι ανωτέρω. Σημ.6                                                                                             

2^ον σε ωρισμένους οικισμούς οι οποίοι αφανίστηκαν το 1470 δεν παρατηρείται ανέγερση μεγάλων, εκκλησιών δίκλιτων δίκογχων διπλής λατρείας, καθολικών – ορθοδόξων. Έτσι ούτε στο Μακροτάνταλο εντοπίζονται τέτοιοι ναοί, ούτε στο Φέουδο που αναφερόμαστε, ούτε και σ΄αυτό που ανεγέρθηκε η Μονή Αγίας : Αγ.Κυπριανός-Καψορράχη-Πλούσκα. Απαντώνται μικρές μονόχωρες εκκλησίες με δύο κόγχες για τα δύο δόγματα, όχι δίκλιτες. Σημ.7                                                                        

 3^ον Στις Γίδες ο παλαιότερος ενοριακός ναός , αυτός που ονομάζεται Αγ. Αντώνιος ήταν κάποτε καθολικός ναός και ήταν αφιερωμένος στον Σαν Πέρρο (πληροφ. κ. Ευγενίας Μέξη –Μαυρογιάννη; από την γιαγιά της ). 

Ο ανατολικός τοίχος εξωτερικά έχει έκκεντρα ένα μεγάλο ιερό. Στο εσωτερικό το μεγάλο αυτό ιερό αντιστοιχεί σε μεγάλη κόγχη χωρίς τοιχοθυρίδα για πρόθεση (καθολικοί) και αριστερά μία μικρή κόγχη με την απαραίτητη πρόθεση στον βόρειο τοίχο (ορθόδοξοι). Στις Κάτω Γίδες εντόπισα παρόμοια εκκλησία με έκκεντρο ιερό, παρόμοιας δηλ. λατρείας, την οποία όμως δεν κατώρθωσα να επισκεφθώ. Σημ.8   

            

Άνω φωτο, ο παλαιότερος ενοριακός ναός του Αγίου Αντωνίου στις Γίδες. Ήταν αφιερωμένος στον Σαν Πέρρο (San Perro). Κάτω ο ανατολικός τοίχος με ευδιάκριτο το ιερό έκκεντρα προς τα αριστερά. Δίπλα υπάρχουν λιθοσωροί γεγονός μάλλον δυσεξήγητο.
          

 

 Δεξιά φωτό το μεγάλο ιερό των καθολικών με μεγάλη Αγ. Τράπεζα και παράθυρο. Αριστερή φωτό επίσης στον ανατολικό τοίχο(δυστυχώς η φωτογραφία είναι κακή) το ιερό των ορθοδόξων με μαρμάρινο στοιχείο διακοσμημένο. Διαθέτει επίσης παράθυρο. Στον βόρειο τοίχο η τοιχοθυρίδα για την προσκομιδή που τελούν οι ορθόδοξοι. Μεταξύ ιερού και τοιχοθυρίδας ακριβώς στην γωνία χαμηλότερα η απαραίτητη υποδοχή -το χωνευτήρι- για το ζέον.  

 Στις Γίδες δεν μπόρεσα να εντοπίσω πύργο. Πολύ κοντά στον ναό υπάρχουν λιθοσωροί και υπολείμματα τοίχων χωρίς όμως αυτό να μπορεί να αποτελέσει οποιοδήποτε διαφωτιστικό στοιχείο. Αντίθετα στον νεοδιανοιχθέντα χωματόδρομο υπήρχαν στο ανασκαμμένο έδαφος πλήθος κεραμικών θραυσμάτων διαφόρων τύπων και εποχών μερικά από τα οποία και περισυνέλλεξα.          

 Ο πύργος που το 1841 απαθανάτισε ο Tower με τον χαρακτηρισμό του tower near Gavrion. 

 Ο πύργος σήμερα χαμηλότερος κατά μία στάθμη αριστερά. Δεξιά του κτιρίου έχει γίνει σε νεώτερη εποχή προσθήκη ώστε να μεγαλώσει το ισόγειο. 

 

  Αριστερά ο πύργος του Tower. Με στικτή γραμμή, άνω της οποίας, το τμήμα που δεν υπάρχει σήμερα. Άξια παρατηρήσεως είναι τα δύο άνω παράθυρα που έμειναν παρόμοια σε διαστάσεις το ένα έναντι του άλλου. Κάτω διαπιστώνουμε από τον Τάουερ αποτυπωμένες δύο λοξίκες (τοξοθυρίδες) ανισοϋψείς μεταξύ τους. Σήμερα βρίσκονται στην ίδια ανισοϋψή θέση με την διαφορά ότι η δεξιά έχει διανοιχθεί περαιτέρω ώστε να δημιουργηθεί ένα απαραίτητο μικρό παράθυρο. 

 Ανω : μετά την απομάκρυνση του στηθαίου ίσως και την ανακατασκευή του δώματος παρέμεινε ακέραιο το κάτω μέρος (κόκκινο βέλος) της ζεματίστρας πάνω από την παλαιά είσοδο. 

4^ον Όταν ο Άγγλος αξιωματικός Α. Tower πέρασε από την Άνδρο το 1841, στα πλαίσια της διερευνητικής αποστολής, αποτύπωσε θέσεις και αξιόλογα κατά την γνώμη του στοιχεία της Άνδρου με τον χρωστήρα του. Έτσι μας άφησε έναν πύργο με την ένδειξη Tower near Gavrion. Στην περιοχή λοιπόν του όμορφου χωριού του Άνω Γαυρίου σώζεται μέχρι σήμερα ο συγκεκριμένος πύργος «αποστερημένος» από τον ανώτερο όροφό του. Ο σημερινός ιδιοκτήτης με μεγάλη φροντίδα επιμελήθηκε την ανακαίνισή του χωρίς αξιόλογες αλλαγές. Γνωρίζοντας από τον Πολέμη αλλά και από την διάρθρωση της αρβανίτικης κοινωνίας, που κατοίκησε πολύ αργότερα την βόρεια Άνδρο (πέραν του Αμολόχου και της Άρνης) ότι οι Αρβανίτες δεν είχαν άρχοντες και δεν έχτιζαν πύργους, μπορούμε με απόλυτη βεβαιότητα να πούμε ότι βρισκόμαστε όχι μόνον ενώπιον του πύργου του παρατηρητικού Τάουερ (γεγονός αυταπόδεικτο) αλλά και σε φράγκικο πύργο της περιόδου της Λατινοκρατίας του 14^ου(;) αιώνα. Βορειότερα υπάρχει ο μικρός ναός του Αγ. Ιωάννη Θεολόγου. Σημ.9 Θολωτός, με το ιερό του (κόγχη) έκκεντρο, αφήνοντας  μεγαλύτερο χώρο αριστερά του. Εκεί, στην γωνία με τον βόρειο τοίχο, υπάρχει μεγάλη πέτρα, που δημιουργεί εν είδει πάγκου, τριγωνικό χώρο ενώ ακόμη αριστερώτερα -στον βόρειο τοίχο- υπάρχει μικρή τοιχοθυρίδα. Η μεγάλη κόγχη προοριζόταν για τον καθολικό ιερέα, ο τριγωνικός χώρος για τον ορθόδοξο και η μικρή θυρίδα επίσης. Σημ.10

Το κύριο συμπέρασμα που προκύπτει είναι το εξής : Την Άνδρο χώρισε ο Δάνδολο σε 12(;) όπως θεωρούσε ο Δ. Πολέμης και πιστεύει επίσης ο γράφων φέουδα. Η διαίρεση αυτή δημιουργούσε ισχυρά φέουδα και φεουδάρχες και ισχυρή εξουσία στο νησί. Τα φέουδα κομμένα σε "φέτες" συνέδεαν αναγκαστικά τους 12 φεουδάρχες τον καθένα έναντι του άλλου και όλους πίσω από τον Ηγεμόνα. Η πλούσια φύση και η γεωμορφολογία της Άνδρου απαιτούσε την ύπαρξη και άλλων δεύτερων τη τάξει Λατίνων αρχόντων ώστε με την ύπαρξη πύργων να εξασφαλίζεται η ζωή των κολλήγων στις πολλές κοιλάδες της Άνδρου από τους επίδοξους εισβολείς.Σημ.11 Έτσι εξηγείται το γεγονός της υπάρξεως αρκετών πύργων της λατινικής περιόδου στην Άνδρο γεγονός μοναδικό στις Κυκλάδες.  Η οργάνωση αυτή ήταν πλησιέστερη στα δυτικά πρότυπα και για τούτο εύκολη να αντιγραφεί. Οι Λατίνοι αυτοί άρχοντες δεν χρειαζόταν πολλούς Λατίνους βοηθούς για την άσκηση αυτής της διοικήσεως και η συνεπακόλουθη πειθαρχία και αλληλεγγύη θα λειτουργήσει ως περίκλειστο πολιτικοκοινωνικό καθεστώς για αιώνες σφραγίζοντας ανεξίτηλα την κοινωνική εξελιξη της Άνδρου. 

Τέλος παραθέτω απόσπασμα της αποδόσεως του Φέουδου από τον Άγγελο Σανούδο Δούκα της Νάξου και Ηγεμόνα της Άνδρου στους αδελφούς Μαουρόνε γραμμένο σε μεσαιωνικά λατινικά στις 19 Αυγούστου 1251 αντιγεγραμμένο το 1274:

Nos Angelus Sanudus, ducatus Nikisee et Andre dominator….. concessimus et donavimus dilectis nostris Matheo et Sergio atque Maio fratribus de Comite Maurone et eorum heredibus totum feudum et totam terram et omnia que Gueterius et Marinus Natalis habuere et tenuere in casalibus Apellatis, Egides et in lo Gavrio et in lo Vitali et in tota insula Andre a domino quondam Marino Dandolo et omnia que idem Matheus in dicta insula Andre a predicto quondam domino Marino tenuit et posidit, de quo feudo et terra et omnibus predictis dictus Matheus fuit in sasina et possessione…. cum vilanis, iuribus et pertinentiis dicto feudo et ……(οι υπογραμμίσεις του γράφοντος). Σημ.12.

Ο πύργος από μακρινή λήψη. Το δεξιό τμήμα ειναι η μεταγενέστερη προσθήκη. 

Σημειώσεις

Σημ.1. LA FEODALITE EN GRECE MEDIEVALE Les "Assises de Romanie" Mouton et Co Paris La Haye 1971 p.273-275  

Σημ.2. Guillaume Saint Guillain "Deux iles grecques, au temps de l' Empire Latin. Andros et Lemnos au XIII siècle ».MEΓM  t.113 - 2001-1 p.591.

Σημ.3. Ως άνω Guillaume Saint Guillain - Γκιγιώμ Σαιν-Γκιγαίν: Ο Δ. Πολέμης απαντώντας σε ερώτηση του Γάλλου ιστορικού υποθέτει ότι ο Απελλάτης συσχετίζεται με το τοπωνύμιο της ίδιας περιοχής Απελάρχου. Σελ. 588 σε σημείωση.

Σημ.4.  Γκιγιώμ Σαιν-Γκιγαίν ως άνω σελ. 595-599

Σημ.5.  Όταν οι Νορμανδοί εισέβαλαν στον ελλαδικό χώρο, το 1147 απήγαγαν τους ειδικευμένους εργάτες της μεταξοπαραγωγικής Θήβας (ακολούθησε και δεύτερη κατά της Εύβοιας το 1152). Ο D.Jakoby εικάζει ότι για την επανεκκίνηση της παραγωγής χρειάστηκαν νέα χέρια γεγονός που αυτομάτως επέφερε την πλήρη συρρίκνωση της παραγωγής των μεταξωτών στην Άνδρο. D. Jakoby “Silk in Western Byzantium” p. 462 & 468 σε σημ. στο έργο του Σαιν-Γκιγαίν ως ανωτέρω σελ.600  

Σημ.6.  Επί κυμαινόμενου  πληθυσμού 6000-8000 κατοίκων απέμειναν κατά δύο βενετικές πηγές μόνον 2000 ψυχές!!!

Σημ.7.  Νικ. Βασιλόπουλος «οι 41 δίκλιτοι δίκογχοι ναοί της Άνδρου» ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΚΥΚΛΑΔΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ Πρακτικά του Γ΄Διεθνούς Kυκλαδολογικού Συνεδρίου. Τόμος ΚΒ΄ 2015-2017 Αθήνα 2021 σελ.561-578                                                               

 Σημ.8.  Νικ. Βασιλόπουλος «Λατινοκρατία στην Άνδρο – Κάστρα, πύργοι, εκκλησίες φέουδα» εκδ. Σ.Γαρυφάλλου 2015 σελ.109,110)  

Σημ.9. Νίκος Βασιλόπουλος ως άνω σελ.112

Σημ.10. Δημ. Βασιλειάδης «Αι επιπεδόστεγοι μεταβυζαντιναί βασιλικαί των Κυκλάδων» Προέλευσις του τύπου μετά δύο κογχών σελ. 121-124 και Π. Βοκοτόπουλος «Συμβολή εις την μελέτην των μονόχωρων ναών μετά δύο κογχών ιερού» Σ.σ. όπου επισημαίνει ότι στις βενετοκρατούμενες περιοχές χρησιμοποιήθηκαν για την λειτουργία ξεχωριστές τράπεζες για τα δύο δόγματα Ολγας Γκράτζιου ομοίως σελ.167 και Νίκος Βασιλόπουλος ως άνω σελ. 40, 41                                                                                                 

Σημ.11  Στην Νάξο υπάρχουν μόνον 2 πύργοι της Λατινικής περιόδου, οι οποίοι ανήκαν στον εκάστοτε Δούκα του νησιού. Οι υπόλοιποι πύργοι είναι έργα του 17ου ή και 18ου αι. Στα μικρά νησιά δεν υπάρχουν τέτοιοι πύργοι της Λατινοκρατίας. Μόνον τα απαραίτητα κάστρα. Στην Άνδρο οι περισσότεροι πύργοι κτίσθηκαν αργότερα επί Τουρκοκρατίας, τέλη 17ου και κατά τον 18ο αιώνα στην Μεσσαριά, στα Αποίκια, στα Πατούρια και στα Αηδονια-Κόρθι. Οι πύργοι της Λατινοκρατίας που εντοπίζονται κατά τον γράφοντα είναι περίπου 12 αριθμός που δεν συμπίπτει αναγκαστικά με τον αριθμό των μεγάλων φεουδαρχών. 

Σημ.12. Guillaume Saint-Guillain/Γκιγιώμ Σαιν-Γκιγαίν «DEUX ILES GRECQUES AU TEMPS DE L’ EMPIRE LATIN – Andros et Lemnos au XIII siècle ».MEFRM  t.113 - 2001-1. p.618