Το Εμπειρίκειο Γηροκομείο – Νοσοκομείο Άνδρου και η πλατεία

Το πιο εμβληματικό κτίριο της Χώρας 

Στην διάρκεια του 19^ου αιώνα συνέβη μία κοσμοϊστορική αλλαγή στην κοινωνία της Άνδρου. Μέσα από την βαθύτατα αγροτική Άνδρο ανέτειλε ένας νέος κόσμος. Η ναυτιλία. Με ιστιοφόρα καταρχάς και με ατμοκίνητα κατόπιν, αρκετοί Ανδριώτες δοκίμασαν με μεγάλη επιτυχία τον κλάδο, σε πρώτη φάση του ναυτεμπόρου και κατόπιν του ωργανωμένου εφοπλιστή. Τα βαπόρια με τις μηχανές τους άνοιξαν νέες οδούς πλουτισμού, που παρέσυρε σταδιακά ένα αυξανόμενο τμήμα της ανδριακής κοινωνίας, σε κοινωνική και οικονομική ευμάρεια. Αποφασιστικό ανθρώπινο συστατικό απετέλεσε η συμπαγής δυναμικώτατη οικογένεια των Εμπειρίκων. Αφού έκτισε σε πρώτη φάση αρκετά οικήματα στην Ρίβα ξεδιπλώθηκε μετά το 1840 αρκετά δυτικώτερα του Κάστρου (Παλιά Χώρα) έξω από τον Οξώπορτα. Σημ. 1                                 

Αγόρασε ακίνητα (από τους παλαιούς γαιοκτήμονες ή τους νέους εμπορευόμενους, καθώς και ακίνητα ιδιοκτησίας του Δήμου) και με δυναμισμό άρχισε να «καθοδηγεί». Πολεοδόμησε και ρυμοτόμησε. Απέκτησε τον χώρο γύρω από την σημερινή πλατεία Γηροκομείου, νότια, από την πλατεία ΚΤΕΛ έως και τον κινηματογράφο. Σημ. 2

Έτσι στο Σχέδιο Πόλεως του 1865 ελήφθη υπόψιν, η χάραξη παραλλήλων δρόμων και μελλοντικών οικοδομικών τετραγώνων κυρίως όμως η κατασκευή μεγάλης πλατείας στο πλαίσιο δημιουργίας Πόλεως. Πάνω στην πλατεία είχε προβλεφθεί η ανέγερση μιάς εντυπωσιακής εκκλησίας 25μ Χ 12,5μ., η οποία θα υποκαθιστούσε την μικρή Παναγία την Εξωκαστριανή, που βρισκόταν στον σημερινό κήπο της Παναγίας. (Η σημερινή Παναγία κτίσθηκε το 1902-1904.) 

 Απόσπασμα του Σχεδίου Πόλεως του 1865, με την σχεδιαζόμενη εκκλησία στην πλατεία που θα δημιουργόταν.

Τα χρόνια πέρασαν και η ατμοκίνητη ναυτιλία απέδωσε πολλά χρήματα έτσι που η ανάπτυξη Πόλεως έγινε επιτακτική ταξική ανάγκη. Οι Εμπειρίκοι δεν σκόπευαν να δωρίσουν τον χώρο αυτό για να δημιουργηθεί πλατεία με μία εκκλησία στο κέντρο, σαν να πρόκειται για χωριό. Δημιουργούσαν άστυ. Πόλη. Εκεί γύρω λοιπόν έκτισαν οι ολοένα πλουτιζόμενοι ανδριώτες αστοί.

Οι Εμπειρίκοι μέσα σε ένα κλίμα διαρκούς ανελίξεως πρωταγωνιστούν και ξεπερνούν τα προσωπικά τους όρια αποφασίζοντας να ανεγείρουν ένα μεγάλο κτίριο, το Εμπειρίκειο Γηροκομείο και Νοσοκομείο. Να υπογραμμισθεί πως ό,τι θα ακολουθήσει πρέπει να υπολογισθεί ως τεράστιας σημασίας έργο, συγκρινόμενο με το μικρό μέγεθος της Χώρας.

Να σημειωθεί ότι ο εμπνευστής Κωνστ. Λ. Εμπειρίκος , δυναμικός άνθρωπος, είχε ήδη κτίσει τον μεγάλο υδρατμόμυλο, την Φάμπρικα, στις Στενιές. Λίγο πρωτύτερα είχε ανεγείρει με τους γιούς του το μέγα εμποροοικιστικό συγκρότημα στην Πλακούρα, (γνωστό ως Μπειρικαίικα). Σημ. 3 .

Το 1899 ολοκληρώθηκε το κτίριο του Γηροκομείου και Νοσοκομείου από τον (γιό του) Επαμεινώνδα  Κωνσ. Εμπειρίκο. Την αποπεράτωση και διαμόρφωση της πλατείας ανέλαβε ο Γεώργιος Κωνσ. Εμπειρίκος Δήμαρχος Άνδρου το 1899, ο οποίος όμως πέθανε το επόμενο έτος, οπότε τον διαδέχτηκε ο αδελφός του Νικόλαος. Σημ. 4 Για την οικονομική αυτάρκεια του Γηροκομείου συστήθηκε η απαραίτητη προικοδότηση, που αυξήθηκε συν τω χρόνω. Στην προικοδότηση συνεισέφερε αποτελεσματικά και η οικογένεια Καϊρη (κλάδος "Κουσκουρή"). Να προσθέσουμε ότι το κτίριο και συγκεκριμένα στην δυτική πτέρυγα, λειτούργησε μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια και Νοσοκομείο, με χειρουργείο και οδοντιατρείο.

  Η Πλατεία ακόμα με χώμα το 1936. 

  
 Άνω. Προπολεμική άποψη της Πλατείας. Κάτω. Μάλλον εορτή των Γυμναστικών Επιδείξεων το 1937. Σημειώστε ότι όλα τα παιδιά χαιρετούν με τον φασιστικό χαιρετισμό που είχε υιοθετήσει το καθεστώς της 4ης Αυγούστου του πρωθυπουργού Ιωάννη Μεταξά.

Αρχιτεκτονικά στοιχεία

Το κτίριο, άγνωστου αρχιτέκτονα, ανήκει στο ρεύμα του νεοκλασικισμού. Αποτελεί γνήσιο παράδειγμα με αρκετά λιτή εμφάνιση. Με την μεγάλη μαρμάρινη σκάλα που προηγείται ανυψώνει τον εισερχόμενο στο επίπεδο του κτιρίου και της υψηλής χρήσεώς του… Κατόπιν με πλήρη ακολουθία συμμετρίας ξεδιπλώνονται δεξιά και αριστερά οι δύο πτέρυγες με τα αντίστοιχα δωμάτια. Το ημιϋπόγειο αποτελεί ένα αξιόλογο χώρο, που περιλαμβάνει εκτός από χώρους φιλοξενίας και βοηθητικούς χώρους. Μεταξύ της υποκείμενης πλατείας και του κτιρίου παρεμβάλλεται κήπος, ο οποίος περιβάλλεται με ωραίο χαμηλό μανδρότοιχο με κάγκελα και υψηλούς λαμπάδες με πυραμιδοειδή απόληξη. Αποφεύχθηκε ασφαλώς το κτίσιμο υψηλού μανδρότοιχου που θα απέκλειε το Γηροκομείο από την Χώρα, ενώ με την λύση αυτή άφησε εσκεμμένα ανοιχτή οπτικά την επικοινωνία με την πλατεία, την επικοινωνία των τροφίμων με το κοινωνικό γίγνεσθαι. 

 'Ανω. Κοντινή άποψη του Γηροκομείου έξω από τα κάγκελα. Κάτω. Η ακώλυτη θέα της πλατείας και των διερχομένων, χάρις στον πολύ χαμηλό τοιχίσκο και τα κάγκελα. Το Γηροκομείο δεν είναι αποκλεισμένο, οπτικά και κυριολεκτικά, από υψηλό μανδρότοιχο... Η υπερυψωμένη, μαρμαροστρωμένη αυλή εμπεριέχει μεγάλη υδατοδεξαμενή, ούτως ώστε να εξασφαλίζεται το αναγκαίο νερό στο Γηροκομείο. Στο δάπεδό του φαίνεται η απαραίτητη ανθρωποθυρίδα για τον καθαρισμό της δεξαμενής. 

 

Το ισόγειο είχε αρχικά εμβαδόν 776 τ.μ. και δημιουργήθηκαν 11 δωμάτια μπάνιο και τουαλέτες το δε ημιυπόγειο 520 τ.μ. με δωμάτια που λόγω νομοθεσίας μετατράπηκαν υποχρεωτικά σε αποθήκες. (Κατά την προσθήκη που έγινε στο ισόγειο την δεκαετία του 80 τα δωμάτια αυξήθηκαν κατά 6). 

Περιλαμβάνεται επίσης μαγειρείο, γραφεία κ.λπ.Ως κλασική περίπτωση νεοκλασικού το κτίσμα στεγάζεται από ξύλινη κεραμοσκεπή. Αινιγματικό παραμένει το τμήμα εκείνο της όψεως, που αντιστοιχεί στον εσωτερικό φαρδύτατο διάδρομο, όπου μπαίνει κανείς  από δύο εισόδους με μεγάλες δίφυλλες πόρτες. Αυτό μάλλον εξηγείται από το γεγονός ότι το οίκημα προωριζόταν για διπλή χρήση, Γηροκομείου και Νοσοκομείου, οπότε, ενδεχομένως, να χρειαζόταν και δύο θύρες. Το μεταξύ των δύο θυρών -«αμήχανο»- εξωτερικά διάστημα, διασκεδάστηκε με την τοποθέτηση στήλης με την προτομή του Κων. Εμπειρίκου, η οποία συμπληρώνει την μνημειακότητα που αποπνέει το μεγάλο αυτό έργο.

Τελευταίο συμπλήρωμα το ρολόϊ, που μετράει τον χρόνο, τοποθετημένο (λίγο αργότερα) στο αέτωμα, υποκαθιστά κάθε είδους κλασική παράσταση και αποσπά τον ρόλο αυτό, που σίγουρα μάλλον θα έπαιζε το ένα καμπαναριό της εκκλησίας που δεν ανεγέρθηκε ποτέ στην πλατεία. 

 Εξαιρετική φωτογραφία γύρω στα 1900. Γυμναστικές επιδείξεις. Σημειώστε ότι δεν έχει ακόμα τοποθετηθεί το περίφημο ρολόϊ στο αέτωμα...

Η συμβολική σημασία του αρχιτεκτονήματος

Πώς όμως εξηγείται η ανέγερση ενός κτιρίου με αυτή την χρήση σε ένα τέτοιο σημείο;

Οι Εμπειρίκοι αφενός είναι πεπεισμένοι ότι διαρκώς θα ανελίσσονται οικονομικά και θα προχωρούν. Ότι θα συμπαρασύρουν ολόκληρη την  κοινωνία σε μία πορεία (ουτοπικής) αέναης προόδου, στην οποία θα πρωτοστατούν “κρατώντας το πηδάλιο”. Έτσι θέλουν να προστατεύσουν και να φροντίσουν όχι μόνον για την υγεία αλλά και τα γηρατειά της κοινωνίας που έχει «επιβιβαστεί» στο σκάφος της Άνδρου. Αναλαμβάνουν και την φροντίδα της τελευτής του βίου των ανθρώπων τους σαν να είναι δική τους η έγνοια για τούτο… Επιφορτίζονται να διεκπεραιώσουν αξιοπρεπώς τα δύσκολα χρόνια των Ανδριωτών, σαν να είναι υπεύθυνοι γι΄αυτό. Για τον λόγο λοιπόν αυτό θα χτίσουν ένα κορυφαίο, εμβληματικό κτίριο σαν το απόλυτο κτίριο στην κυριότερη -επί τούτου- πλατεία που θα αποτελέσει τον πλέον κομβικό τόπο της Χώρας. Ο Ναός της Πρόνοιας… Ξεπερνώντας εδώ ιδιοτέλεια και εγωισμό μεταβλήθηκαν σε κτήτορες Κοινής Ωφέλειας ολκής, πέρα από τα στενά ταξικά τους συμφέροντα. Δημιούργησαν ένα ακραίο καθρέφτη του εαυτού τους και της Χώρας που οραματίζονταν… Το κτίριο αυτό δεν κτιζόταν μόνο για το Παρόν, κυριολεκτικά ακοντιζόταν στο Μέλλον.

Στο εσωτερικό ο εγκιβωτισμένος μηχανισμός του ρολογιού και δεξιά ο ίδιος ο κυρίως μηχανισμός. 

Κατόπιν η πλατεία ακολούθησε την πορεία της. Απέκτησε την κατασκευή ενός αντάξιου, κατά τα ειωθότα, εθνικού μνημείου των πεσόντων. Έργο που φαίνεται να ακολουθεί τον ρυθμό Art Nouveau, που αποτυπώνεται έντονα στην στήλη, χαμηλά με την Δόξα να στεφανώνει του νεκρούς στην επιδέξια σμιλεμένη παράσταση. Παρέμεινε για πολλά χρόνια με χωματένιο δάπεδο. 

 Το γνωστό μνημείο των πεσόντων. Στην κορυφή, η παρουσία του αετού, δυσανάγνωστη. Στο κάτω μέρος της στήλης υπάρχει η πλάκα με την εξαίρετη ανάγλυφη -διακριτική- παράσταση. 

Επί δημαρχίας του φαρμακοποιού Λορέντζου Κασιμάτη και με την δική του παρότρυνση η πλατεία μαρμαροστρώθηκε μεταπολεμικά και ωνομάσθηκε πλατεία Βασ. Γουλανδρή προς τιμήν του χορηγού, γεγονός που, όπως λέγεται, ενώχλησε τους Εμπειρίκους που ακόμα και το γήπεδο της πλατείας είχαν προσφέρει…

       

                                                                                                      Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                                                     αρχιτέκτων-ερευνητής

Σημειώσεις

Σημ. 1. Ν. Βασιλόπουλου «Χώρα – Ρίβα» androshistoria.blogspot 19/5/2018

Σημ. 2 Από τον κλάδο του Γεωρ. Στ. Εμπειρίκου αγοράσθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα οι υπόλοιπες εκτάσεις προς νότον μέχρι τον ποταμό που συμπεριλαμβάνει το Γυμναστήριο. Εικάζεται ότι όλες οι παραπάνω εκτάσεις ανήκαν άλλοτε στην οικογένεια των αρχόντων Καϊρη. 

Σημ. 3 Ν. Βασιλόπουλου «Τα Μπειρικαίικα της Πλακούρας» androshistoria.blogspot  12/3/2016 

Σημ. 4 Ο Γεώργιος Εμπειρίκος πάνω στον χρόνο της δημαρχίας του προσβλήθηκε από ερισύπελας (γνωστό ως "ανεμοπύρωμα"). Η νόσος ήταν θανατηφόρα αφού τότε δεν υπήρχαν αντιβιοτικά. Άλλοι οικείοι ήθελαν να απευθυνθούν σε πρακτικούς «γιατρούς» και άλλοι στον μόλις αφιχθέντα από την Γαλλία, νεαρό γιατρό Αλέξανδρο Παρόδο. Ο Δήμαρχος ήταν ο πρώτος του πελάτης, ο οποίος όπως ήταν αναμενόμενο πέθανε… Ο Παρόδος δυσκολεύτηκε στην αρχή να κάνει καριέρα…

Στο μέσον κάτω ο τότε Δήμαρχος γιατρός Παρόδος με το μαύρο κουστούμι. Στο άκρο αριστερό, ο φαρμακοποιός Λορ. Κασιμάτης. 

Σημ. 5 Το κτίριο που στέγασε τον Δήμο ανήκε στην Εμπειρίκου σύζυγο Ιω. Δροσοπούλου, η οποία δώρισε το οίκημα όταν αναζητήθηκε στέγη από την δημοτική αρχή Άνδρου.

Ευχαριστώ τον διευθυντή του Γηροκομείου κ. Μανώλη Ψυχάλη για τις πολύτιμες πληροφορίες του καθώς και τον κ. Λεωνίδα Δ. Κυρτάτα.