Τα Μπειρικαίϊκα της Πλακούρας

...όχι μακρυά απο τις Πλακούρες, την συνοικία του λιμένος, όπου, ...στέκουν σιωπηλά, σαν άγρυπνοι φρουροί της μυθικώς γοητευτικής για μάς πατρίδος μας, το ένα κοντά στο άλλο, τα Εμπειρικαίικα...    Ανδρέας Εμπειρίκος,  από την "Μανταλένια"

Δεν χωράει καμμία αμφιβολία ότι η οικονομική ατμομηχανή της Άνδρου ήταν η οικογένεια των Εμπειρίκων, η οποία με τις χωρίς προηγούμενο εφοπλιστικές της δραστηριότητες παρέσυρε μεγάλο μέρος του ανδριακού πληθυσμού στην ναυτιλία και στην ευμάρεια που προέκυψε απ΄αυτήν. Έργα ευποιίας και μία προνοιακή άποψη-των Εμπειρίκων-για την κοινωνία αποτυπώθηκε αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά στην Πόλη της Άνδρου. Σημ.1

Οι γιοί του Λεονάρδου Εμπειρίκου σκορπίστηκαν μετά τον οικοδομικό κορεσμό της Καμάρας- Ρίβας ο οποίος συντελέστηκε από τις οικογένειες τους. Τελευταίος γιός του υπήρξε ο Κωνσταντίνος ο οποίος προέβη σε  πολλές δωρεές ενώ επί Δημαρχίας του πραγματοποιήθηκε μέρος του αποχετευτικού δικτύου. Με κληροδότημά του και με την συνδρομή των γιών του ανεγέρθηκε το Εμπειρίκειο Γηροκομείο και Νοσοκομείο το 1894. Ο ίδιος επίσης υπήρξε ιδρυτής και ιδιοκτήτης του υδρατμόμυλου, της γνωστής Φάμπρικας των Στενιών!

Ο Κωνσταντίνος επέλεξε να οικοδομήσει στην Πλακούρα. Η επιλογή του αυτή ίσως σχετιζόταν με την προγενέστερη ανέγερση της βιοτεχνίας επεξεργασίας του μεταξιού στο βόρειο άκρο του Νημπορειού. (Το μεγάλο τριώροφο αυτό κτίριο σώζεται ακέραιο και σήμερα.) Δεν αποκλείεται η επιλογή να συνδέεται με την διαφαινόμενη κιόλας τότε κατασκευή λιμανιού στον ίδιο κόλπο. 

 Άποψη της Χώρας από το λιμάνι το 1903. Ξεχωρίζει το επιβλητικό συγκρότημα που θα μείνει γνωστό ως Μπειρικαίικα. Η φωτογραφία προέρχεται από το Γερμανικό Ινστιτούτο και μου παραχωρήθηκε από τον κ. Παντζόπουλο.

Έτσι ο Κωνσταντίνος μάλλον μετά το 1865 έκτισε ένα ευρυμέτωπο οικοδομικό συγκρότημα στην Πλακούρα πέντε ή έξη ανεξαρτήτων κατοικιών στον όροφο και καταστημάτων-αποθηκών στο ισόγειο, για τους αντίστοιχους πέντε γιούς του και υποθέτω μία για τον ίδιο. Το όλο έργο ήταν εμπνευσμένο από τα αντίστοιχα οικοδομήματα της Ερμουπόλεως της Σύρου, στον παραλιακό της δρόμο. Το συγκρότημα είχε σχήμα αντεστραμμένου Π, με κοντά τα πόδια τού Π προς το εσωτερικό της Χώρας. Έτσι στο πίσω μέρος του συγκροτήματος (λόγω ανισοσταθμίας) υπήρχε μεγάλος ακάλυπτος χώρος, σαν μικρή πλατεία με καμάρες. Αρκετά ελκυστική αρχιτεκτονική επιλογή που «έδενε» τον ιδιωτικό χώρο των πέντε κατοικιών και δημιουργούσε αίσθηση ενότητας και οικειότητας. Στην κύρια (εξωτερική) όψη διακρίνουμε στις φωτογραφίες πέντε μπαλκόνια στον όροφο, που αναμφίβολα αντιστοιχούσαν στις οικίες των πέντε γιών του Κωνσταντίνου. Πιθανώτερο είναι πάντως το συγκρότημα να έγινε σε διαφορετικές φάσεις, αν κρίνει κανείς από την κύρια όψη.

 Επάνω ο εσωτερικός χώρος του Μπειρικαίικων με την αυλή και τις καμάρες περιμετρικά. Η φωτογραφία προέρχεται από το βιβλίο του Αυγ. Εμπειρίκου "Η ιστορία της οικογένειας των Εμπειρίκων" με την σημείωση ότι ανήκε στην Ειρήνη Ι. Ζαφειροπούλου.

Κάτω η Πλακούρα προπολεμικά με τις βάρκες να πλησιάζουν για να παραλάβουν επιβάτες απο το πλοίο της γραμμής.

Βέβαιο και αναμφισβήτητο παραμένει ότι ένα τόσο μεγάλο κτίσμα προσαρμόσθηκε άρτια, ενσωματώθηκε από άποψη όγκου στον οικισμό και λόγω του κυριαρχούντος στην Χώρα, αισθητικού ρεύματος του νεοκλασικισμού όχι μόνον επιβλήθηκε ήπια μπροστά στην κυριαρχούσα θάλασσα αλλά και εναρμονίσθηκε πλήρως με τα αρχιτεκτονικά δεδομένα του όλου οικισμού ως αναμενόμενο αναπόσπαστο κτιριακό κομμάτι του. Εν ολίγοις τα Μπειρικαίικα της Πλακούρας απετέλεσαν θελκτική και εντυπωσιακή «σάρκα εκ της σαρκός» της Χώρας για σχεδόν ένα αιώνα.  

Η όλη παρουσία των Εμπειρίκων στην περιοχή συνδυάστηκε και με ανέγερση φούρνου λόγω της εμπορικής δραστηριότητας τους στα σιτηρά. Ο φούρνος βρισκόταν πίσω περίπου από τον σωζόμενο περιστεριώνα και ελάχιστα βορειότερα. (Πολύ αργότερα μετά(;) την κατεδάφισή του ανεγέρθηκε  πολύ κοντά ο φούρνος του Παντελή Βρεττού). Ο περιστεριώνας εικάζω ότι αποτελεί άλλο ένα δείγμα της «νοικοκυρεμένης» πολυποίκιλης  εκμεταλλεύσεως όλων των Εμπειρίκων. Το μικρό αυτό κτίσμα στεγάστηκε με μία ιδιαίτερη οκτάρριχτη σκεπή κεραμιδιών(;) που θύμιζε έντονα τα γαλλικά kiosques της πρώϊμης art nouveau.

 Στην φωτογραφία με το κάθετο βέλος ο φούρνος. Με το οριζόντιο βέλος ο περιστεριώνας. Το συγκρότημα αν και μεγάλο δεν ξενίζει, θυμίζει την Ερμούπολη και εντάσσεται πλήρως στην αρχιτεκτονική ατμόσφαιρα της Χώρας.

Πλην του οικιστικού συγκροτήματος διαμορφώθηκε και ο εμπρόσθιος, προς την θάλασσα χώρος με την κατασκευή υψηλής, έναντι της θαλάσσης, προκυμαίας εν είδει αδιέξοδου δρόμου. Αυτή η προκυμαία-δρόμος δεν επικοινωνούσε με τον Νημπορειό και σταματούσε ως αδιέξοδο αρκετά πριν τον περιστεριώνα. (Ο δημοτικός δρόμος για τον Νημπορειό περνούσε πίσω, δυτικά, από το συγκρότημα και επάνω του κτίσθηκε εν μέρει το Ξενία, το οποίο και τον έφραξε οριστικά). Σημ. 2  

Στον κατακόρυφο τοίχο της προκυμαίας  κατασκευάσθηκε μεγάλη καμάρα και μπροστά απ΄ αυτην μικρών διαστάσεων προκυμαία λίγο πάνω από την στάθμη της θάλασσας και αμέσως μετά κλίμακα ανόδου μέχρι το ύψος του αδιέξοδου δρόμου. Η κλίμακα σήμερα μόλις που διακρίνεται.

   Επάνω με το βέλος, η καμάρα και μπροστά η μικρή προκυμαία.

Η καμάρα σήμερα μετά την κάθοδο της στάθμης της θάλασσας, έχει μπαζωθεί. Δεξιά της, στην γωνία, διακρίνονται τα τελευταία ίχνη της σκάλας ανόδου.

Δεν γνωρίζω αν το σύνολο των ισογείων χρησιμοποιήθηκε ως καταστήματα. Από πριν το 1940 ο Δημήτρης Μπόνης χρησιμοποιούσε ένα(;) απ΄αυτά ως αποθήκη, έχοντας πλην των άλλων συσσωρευμένο θειάφι. Σημ.3


Στον βομβαρδισμό που ακολούθησε το 1943, των Γερμανών κατά των Ιταλών, το συγκρότημα δέχτηκε βολές από τα πλοία των Γερμανών με αποτέλεσμα να ξεσπάσει πυρκαϊά που κατέκαψε ολόκληρο το συγκρότημα.

     Θλιβερώτατη εικόνα μετά την καταστροφή του πολέμου.  Η φωτογραφία ευγενώς παραχωρήθηκε από τον κ. Αριστείδη Μανταδέλη.

 Εντυπωσιακή φωτογραφία. Αν και μετά την πυρκαγιά πάντα θελκτική για περίπατο και ελκυστική εικόνα που μαγνητίζει. Μία ατμόσφαιρα που χάθηκε ανεπιστρεπτί.

  

Κατόπιν μεταπολεμικά σε μέρος του χώρου αυτού και εν μέρει επάνω στον δυτικό δημοτικό δρόμο ανεγέρθηκε το γνωστό Ξενία του Άρη Κωνσταντινίδη.σημ.4   

 

Μαζί με τα Μπειρικαίικα χάθηκε και το κυρίαρχο εμβληματικό κτίριο της Πλακούρας που "κατέγραψε" ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ως τμήμα αναπόσπαστο του πατρώου χώρου και της μητρώας γης όπως είχε από χρόνια εκεί αποτυπωθεί. 

Η λήψη της φωτογραφίας έγινε από κότερο από τον ίδιο τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Η ματιά του, γεμάτη συμβολισμούς, περνάει ανάμεσα από το διπλωμένο πανί του ιστίου και το ανοικτό παράθυρο της μηχανής (ανάμεσα από τα καράβια και τα βαπόρια) και εστιάζεται στην Πλακούρα με το εμβληματικό κτίριο των Εμπειρίκων. Η μισή και σημαντικώτερη πλευρά της Πλακούρας χάθηκε από την ιστορία της Άνδρου και έμεινε μόνο στους στίχους του Ποιητή. (Η φωτογραφία μού είχε παραχωρηθεί από την κ. Βιβίκα Εμπειρίκου).

                                                                      Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                    αρχιτέκτων - ερευνητής

Σημ. 1. Βλέπε Νίκ. Βασιλόπουλου «Κτίζοντας με το βλέμμα στην Θάλασσα – Πολεοδομική εξέλιξη και αρχιτεκτονικά πρότυπα» έκδοση Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών 2013

Σημ. 2. Επειδή το Ξενία έφραξε τον δρόμο πραγματοποιήθηκε επέκταση της «προκυμαίας» με στήριξη σε φέροντα οργανισμό από μπετόν με κυκλική πορεία που περνάει σήμερα δίπλα ακριβώς από τον περιστεριώνα, δυσδιάκριτη στον περαστικό αφού πρέπει να σκύψει για να καταλάβει ότι ο δρόμος-προκυμαία βρίσκεται στον «αέρα».

Σημ. 3. Ο Δ. Μπόνης είχε το κατάστημα που αργότερα αγόρασε ο Αντώνης Αμωράτης στην ίδια θέση, καθώς και πρατήριο βενζίνης περίπου στο άκρο του σημερινού Κέντρου Υγείας προς τον δρόμο.

Σημ.4.  βλ. παλαιότερη ανάρτηση στο blog Androshistoria.blogspot.com άρθρο για το Ξενία της Άνδρου του Νίκ. Βασιλόπουλου.