H οικογένεια Κωτάκη και ο Αγ. Νικόλαος Μεσσαριάς

 

 

               Ο Άγιος Νικόλαος Μεσσαριάς και η οικογένεια Κωτάκη

Στη Μεσσαριά βρίσκεται η ενοριακή εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Είναι γνωστό ότι κτίσθηκε με πρωτοβουλία του Επισκόπου Διονυσίου του Α΄ Καϊρη, ο οποίος προηγουμένως  κατεδάφισε (κατά τον Πασχάλη μικρότερο βυζαντινό) ομώνυμο ναό, το 1737, κατεδάφιση που έγινε δεκτή με πυροτεχνήματα… Σημ. 1

Για την καινούργια εκκλησία ο Καϊρης έφερε Χιώτες μαρμαρογλύπτες μάστορες . Επί τούτου συγκεντρώθηκε μαρμάρινο υλικό από πολλούς παλαιούς βυζαντινούς ναούς που βρισκόταν σε κατάσταση ερειπίου(;). Τα μαρμάρινα αυτά μέλη ενσωματώθηκαν κατάλληλα ώστε να καλλωπίσουν τον καινούργιο ναό. Χάρις στην πρωτοβουλία αυτή γνωρίζουμε αρκετά ικανοποιητικά την εξέλιξη της βυζαντινής εκκλησιαστικής μαρμαρογλυπτικής, που αποτυπώθηκε στην Άνδρο, κυρίως του 11^ου  και του 12^ου αιώνα. Σημ. 2  

 

  Ο ναός του Αγ. Νικολάου κτίσθηκε με πρωτοβουλία του μετέπειτα Επισκόπου Διονυσίου Α΄ Καϊρη, ο δε πύργος των Καϊρη, βρίσκεται ακόμη εκεί δίπλα. Ο ναός αυτός αντικατέστησε άλλον το 1734, βυζαντινού ρυθμού, όπως μας πληροφορεί ο Δ. Πασχάλης. 


Στην πορτοσιά της κεντρικής εισόδου ο Καϊρης, την οποία φιλοτέχνησε ο Χιώτης μάστορας, μπορούμε να δούμε στο ανώφλι τον θυρεό των Καϊρη, με έμβλημα ένα όρθιο αριστερόστροφο λιοντάρι. Δεν είναι γνωστό εάν ο θυρεός τοποθετήθηκε εκεί επειδή ο Καϊρης φρόντισε για την χρηματοδότηση, πράγμα πολύ πιθανό, όπως βεβαιώνει ο Πασχάλης, αναφερόμενος στην γενική ναοδομική δραστηριότητα την οποία είχε αναπτύξει ως Επίσκοπος. Σημ.3 

Πάνω από την κύρια είσοδο ο Καϊρης "τοποθέτησε" τον θυρεό της οικογενείας Καϊρη, με το όρθιο λιοντάρι. Υπάρχει η υποψία ότι το ανωτέρω υπέρθυρο, λόγω του σχήματος και της ασυμφωνίας με τις μαρμάρινες παραστάδες, προέρχεται από άλλη χρήση.


Αρκετά υψηλότερα από την είσοδο υπάρχει ένας όχι πολύ μικρός παραλληλόγραμμος φεγγίτης. Το πλαίσιό του είναι μαρμάρινο, περίτεχνο με κλαδιά αμπελιού κατά τις βυζαντινές (μα και γενικά τις χριστιανικές) συνήθειες. Το ανώφλι είναι αυτοτελές τμήμα και ακουμπά στις παραστάδες σαν πρέκι. Εκεί λοιπόν αρκετά δυσδιάκριτο λόγω του ύψους, αποτυπώνεται ανάγλυφο ένα άλλο οικόσημο άλλης και καταφανώς παλαιότερης τεχνοτροπίας. Το οικόσημο αυτό περιέχει στο μετάλλιο ένα δεξί χέρι το οποίο κρατά ένα λουλούδι(;)…

 

Υψηλά στην πλευρά της κυρίας εισόδου βλέπουμε μαρμάρινο φεγγίτη. Στο κέντρο του επάνω τμήματος είναι ορατός ο θυρεός των Κωτάκη (ή Κοττάκη). Τα μαρμάρινα περιθυρώματα με τα αμπέλια και τα σταφύλια που εντοιχίσθηκαν εδώ είναι ακριβώς ίδια με αυτά που είχε εντοπίσει στο προαύλιο της εκκλησίας ο Πασχάλης και καταχώρησε στον μουσειακό -τότε- χώρο. Σήμερα βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Άνδρου 

 

Είναι αυτό της Λατινικής -άλλοτε καθολικής- αρχοντικής οικογενείας Κοττάκη. Η οικογένεια εντοπίζεται στην Κρήτη αλλά και στην Μήλο. Στην τελευταία και συγκεκριμένα στην Μονή της Αγίας Μαρίνας υπάρχει ο θυρεός του άρχοντα Μιχελή Κοττάκη. (Το όνομα Μιχελής δεν προέρχεται από το «ελληνικό» Μιχάλης-Μιχαήλ, αλλά από το ιταλικό Μικέλε (Michele) ή το βενετσιάνικο Μικέλ (Michel). Στην Άνδρο παλαιότερα ήταν διαδεδομένη η μορφή Μιχελέτος). Σημ. 4 

Ο λόγος που τοποθετήθηκε σε τόσο υψηλή θέση ο θυρεός της οικογενείας Κοττάκη, αρχίζει να γίνεται προφανής. Ο θυρεός παριστάνει ένα υψωμένο χέρι να κρατά ένα λουλούδι(;) και φέρει χαραγμένο δεξιά και αριστερά το έτος 17 και 55 (1755). Να σημειωθεί ότι ο Γιαννάκης Κοτάκης ενταφιάσθηκε (ένα χρόνο αργότερα) το 1756, τιμής ένεκεν, μέσα στον ναό του Αγ. Νικολάου, όπου βρίσκεται η ταφική πλάκα. 

  'Ανω ο θυρεός των Κωτάκη (ή Κοττάκη) στον Αγ. Νικόλαο Μεσσαριάς. Κάτω ο θυρεός του Μιχελή Κοττάκη στην Αγ. Τριάδα Μήλου. Διακρίνονται τα αρχικά Μ και Κ δεξιά και αριστερά του μεταλλίου, καθώς και η χρονολογία, 1616. Στο εσωτερικό παρίσταται χέρι που κρατά ίσως λουλούδι, με μικρό φύλλο, αγνώστου συμβολισμού. Η απόδοση του μαρμαρογλύπτη αδέξια και στις δύο περιπτώσεις. Ο θυρεός του Κοττάκη στην Μήλο μεγαλοπρεπέστερος με παραστάσεις δύο λιονταριών να φυλάσσουν τον θυρεό.  

Η πορεία της οικογενείας  

Στην μεγάλη πλούσια σε καλλιεργήσιμα εδάφη κοιλάδα του ποταμού Άχλα αλλά και στις εκατέρωθεν πλαγιές εντοπίζονται τρείς οικογένειες Λατίνων αρχόντων πριν τις αρχές του 17^ου αιώνα. Οι misser Atanasi, misser Cottachi και misser Daponte. Σημ. 5

Από την σπουδή και συνέπεια που οι τρεις οικογένειες πωλούν τα ακίνητά τους εκεί, από την αρχή και σε όλη την διάρκεια του αιώνα αυτού, είναι πιθανόν ότι και οι τρεις βρίσκονται στην περιοχή από πολύ-πολύ πρωτύτερα. Η οικογένεια των Δαπόντε εντοπίζεται να κατέχει τον γόνιμο Καρόνα και η οικογένεια των Κοττάκη να κατέχει τουλάχιστον την πλαγιά που ωνομαζόταν Σόρα αλλά και τον κάμπο της Άχλας μέχρι την αρχή του 18^ου αι.  Σημ. 6. Όντως ο μισέρ Ζάννες (Κοττάκης) είναι εκείνος που πώλησε (στο τέλος του 16^ου αι.) το 1599 στον μοναχό Λαυρέντιο "τα χωράφια ως χύνουν τα νερά έως τον ποταμόν", ώστε να ιδρυθεί η Μονή του Αγ. Νικολάου στα Σόρα. Σημ. 7. Λίγο αργότερα, στις 17 Σεπτ. του 1635, ο Κότες (Βισκόντες) Κοττάκης γιος του Ζάννε, λαμβάνει από την Μονή 3 ριάλια για τεμάχιο που είχε αφιερώσει ο πατέρας του στην Μονή, ευρισκόμενο στην κοιλάδα του Άχλα, από το οποίο είχαν την οφειλή οι μοναχοί, μάλλον ενοικιαστές καλλιεργητές ή κολλήγες. Σύντομα οι Κοττάκη θα εξαφανιστούν από την ευρύτερη περιοχή.

Το 1670, στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα, εντοπίζεται όπως το σύνολο των αρχόντων εγκατεστημένος στο Κάτω Κάστρο, ενορίτης του Αγ. Γεωργίου, ο Γιαννουλάκης Κοττάκης του Αντώνη. Ουδείς άλλος…  Ο εν λόγω Κοττάκης μολονότι άρχοντας καταγράφεται ως φτωχός ενώ έχει ακόμη ακίνητα στην κοιλάδα του Άχλα…(Τα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα παρουσιάζουν κενά στα οποία θα αναφερθούμε σε άλλο άρθρο). 

Πάντως μετά(;) την καταστροφή του Κάτω Κάστρου 1672 και 1674 ο Κοττάκης μαζί με άλλους άρχοντες θα εγκατασταθεί στην Μεσσαριά όπου θα κτίσει πύργο. Ο πύργος σωζόταν μέχρι τα σύγχρονα χρόνια. Κατεδαφίστηκε ώστε να κτισθεί νέα οικοδομή η οποία δεν ολοκληρώθηκε.  

   Στο κέντρο ο πύργος των Κοττάκη (κατόπιν Κωτάκη).

Η παρουσία των θυρεών 

Το 1737 ο Επίσκοπος Διονύσιος Καϊρης πρωτοστάτησε στην κατεδάφιση της αλλοτινής εκκλησίας του Αγ. Νικολάου της Μεσσαριάς και στην ακόλουθη ανέγερση της σημερινής. Για άγνωστο φαινομενικά λόγο, τοποθετείται το οικόσημο του Κοττάκη στον φεγγίτη, σε θέση ακόμη υψηλότερη από αυτήν που τοποθετήθηκε ο θυρεός των Καϊρη. Ποιά όμως είναι η συμβολική ερμηνεία της υψηλής θέσεως του θυρεού Κοττάκη στην καινούργια εκκλησία; Σημ. 8
Ο Πασχάλης είχε εντοπίσει στον εξωτερικό χώρο του ναού υπολείμματα από την παλαιότερη εκκλησία. Μεταξύ αυτών ανέφερε παραστάδες με ανάγλυφα φυλλώματα και ύπαρξη θυρεού. Τα μετέφερε σε ειδικό μουσειακό χώρο. Σήμερα τα μαρμάρινα αυτά τμήματα βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο και χρονολογούνται στον 17ο αιώνα. Στην Μήλο, ο θυρεός του Μ. Κοττάκη, που εντοπίζεται στην είσοδο του ναού της Αγ. Μαρίνας (αλλοτινού μοναστηριού), είναι πανομοιότυπος και ως προς την τεχνική και ως προς την παράσταση φέρει δε χαραγμένο το έτος 1616 (επίσης 17ος αι.). 
Ο θυρεός λοιπόν των παραστάδων που μετέφερε ο Πασχάλης από την Μεσσαριά στο Μουσείο, είναι όμοιος με τον θυρεό που βρίσκεται σήμερα στον φεγγίτη του ναού του Αγ. Νικολάου Μεσσαριάς και επίσης όμοιος με τον θυρεό των Κοττάκη στην Μήλο. 

 Τα περιθυρώματα που είχε περισυλλέξει ο Πασχάλης από τον χώρο του Αγ. Νικολάου και προερχόταν από τον παλαιότερο ομώνυμο ναό. Είναι παρόμοια με τα προηγούμενα, που βρίσκονται στον φεγγίτη του ναού, χρονολογούνται ορθά νομίζω στον 17ο αι., όπως και το περιθύρωμα της Μήλου (1616).  Αντιστοιχούν σε δύο εισόδους όχι φαρδύτερες των 80 εκ., γεγονός που παραπέμπει και συμφωνεί με την παρατήρηση του Πασχάλη ότι ο προηγούμενος ναός ήταν μικρότερος.  Το άλλο περιθύρωμα, επίσης εντυπωσιακό, αλλά απλούστερο (χωρίς σταφύλια) και με ίχνη κιγκλιδώματος αντιστοιχούσε σε παράθυρο.

Τα μαρμάρινα περιθυρώματα είναι πανομοιότυπα. Αποκαλύπτονται έτσι τέσσερα στοιχεία : 
1ον Ότι τα περιθυρώματα του Μουσείου αλλά και αυτά του φεγγίτη προέρχονται από τον ναό του αλλοτινού Αγ. Νικολάου γιαυτό και ο Επίσκοπος Καϊρης μερίμνησε να τοποθετηθούν ωρισμένα απ΄αυτά στην νέα εκκλησία. Ο ναός, που κατεδαφίστηκε το 1734 ήταν ενοριακός και ανήκε στον Κοττάκη (Κωτάκη). 
2ον ότι τα περιθυρώματα στόλιζαν δύο πόρτες όπου ο Κοττάκης είχε αναρτήσει το οικόσημό του (ανά ένα σε κάθε θύρα. Το περιθύρωμα της πρώτης που έφερε τον θυρεό βρίσκεται στον Αγ. Νικόλαο και το περιθύρωμα της δεύτερης -που φέρει επίσης τον ίδιο θυρεό- βρίσκεται στο Μουσείο).
3ον ότι στον αρχικό εκείνο ναό (κρίνοντας από την διαφορετικότητα δύο παραστάδων θύρας), είχαμε δύο θύρες με παραστάσεις αμπελιών και σταφυλιών και ένα παράθυρο με παραστάσεις μόνον φύλλων αμπελιών).  
4ον ότι από τα παραπάνω στοιχεία ο ναός μάλλον δεν ήταν βυζαντινού ρυθμού αλλά κάποια βασιλική με δεύτερη είσοδο από τον Νότο κατά τα έθιμα των Λατίνων αρχόντων. Είχαμε να κάνουμε δηλαδή με μία εκκλησία λατινικών προτύπων για τούτο πολύ πιθανόν ο (μετέπειτα Επίσκοπος) Καϊρης ενήργησε στην κατεδάφισή του. Πολλώ δε μάλλον που ο ναός αυτός βρισκόταν δίπλα στον πύργο του... Συμπερασματικά ο Καϊρης μη θέλοντας ή μη μπορώντας να αγνοήσει τον ισχυρό Κοττάκη (ή Κωτάκη) και την σχέση του τελευταίου με την εκκλησία εκείνη (που μάλλον ανήκε στον Κοττάκη) τοποθέτησε το οικόσημο ψηλά σε αναγνώριση και υπενθύμιση του προηγουμένου κτήτορα, του προηγηθέντος ναού και 
5ον ότι ο Κοττάκης εγκαταστάθηκε στην Μεσσαριά, πολύ νωρίς πριν το τέλος του 17ου αι., ίσως αμέσως μετά την καταστροφή του Κάτω Κάστρου (1672-1674) στην Μεσσαριά, ίσως όμως και ακόμα πρωτύτερα. Ο ναός υπάρχει το 1670, οπότε ή ο Κοττάκης τοποθετεί τους θυρεούς του μετά το 1674 στον ήδη υπάρχοντα ναό, πράγμα κάπως περίεργο αφού ο ναός θα έπρεπε να του ανήκει, ώστε να κάνει κάτι τέτοιο, ή ο ναός ήδη του ανήκε και έφερε τα σύμβολά του προ του 1670, οπότε η παρουσία των Κοττάκη στην Μεσσαριά είναι ακόμη προγενέστερη. Σημ. 9 

Ο Κοττάκης πέθανε όπως είπαμε το 1756 και ενταφιάστηκε στο εσωτερικό του ναού, ως γνήσιος άρχοντας και αλλοτινός κτήτορας. Η χρονολογία 1755 πιστεύω χαράχτηκε στο μετάλλιο του θυρεού του φεγγίτη, σε χρόνο μεταγενέστερο της κατασκευής του μαρμάρινου περιθυρώματος, σε χρόνο που δεν συμβαδίζει μάλιστα με την τεχνοτροπία του. Το περιθύρωμα είναι κατά ένα τουλάχιστον αιώνα προγενέστερο. (Εξάλλου και τα πανομοιότυπα περιθυρώματα που σώζονται στο Μουσείο φέρονται κατασκευασμένα στον 17ο αιώνα και όχι στον 18ο). 

Μεταξύ των ετών 1770-1774 μεσολαβεί η Ρωσική Κατοχή της Άνδρου, οπότε οι Τούρκοι επανερχόμενοι αναθέτουν σε επιφανείς Ρωμηούς να μεσολαβούν και να ευθύνονται για πολλά…  Έτσι λίγο αργότερα ο Νικολός Γιαν. Κωτάκης θα γίνει ο πρώτος κοτζάμπασης Άνδρου. 

Ο Νικολός είναι ανηψιός του Επισκόπου Διονυσίου Α΄ Καϊρη. Σημ. 10 

Ο Ιωάννης Κωτάκης άμεσος συγγενής των προηγουμένων, την ίδια εποχή φαίνεται ότι κατοικεί σε τμήμα του αλλοτινού παλατιού, στην μεθεπόμενη βορείως κατοικία, μετά τον Πύργο -άνω της πύλης-όπου διέμενε ο Τούρκος Αγάς (δηλ. στην σημερινή οικία Γ. Κοντού). Η διόλου τυχαία αυτή χωροταξική επιλογή υποβάλλεται από την σταθερή οικονομική και πολιτική(;) ανέλιξη των Κωτάκη και οδηγεί σε στενή (αν μη τι άλλο) επαφή με την τουρκική Εξουσία. Η οικογένεια θα γίνει πολυπληθέστερη και αρκετοί κλάδοι της εντοπίζονται στην Χώρα αλλά και Μεσσαριά. Σήμερα το επίθετο επιζεί αν και σε μη μονίμους κατοίκους της Άνδρου. Σημ.11  

Η ιστορία των Κωτάκη και η αποκαλυφθείσα πρώιμα εδραιωμένη παρουσία τους στην Μεσσαριά ανατρέπει τα δεδομένα για τους πανίσχυρους Καϊρη εκεί και ανοίγει καλύτερα την εικόνα του ούτως ή άλλως εξαιρετικά ενδιαφέροντος χωριού.

                                                                                                     Νίκος Βασιλόπουλος 
                                                                   αρχιτέκτων-ερευνητής 

Σημ. 1 Δ. Πασχάλη Διον. Καϊρης ο Α' αρχιεπίσκοπος Άνδρου 1719-1748 περιοδ. Θεολογία τ. Β'  1924 σ. 65-88 «βυζαντιναί και μεταβυζαντιναί εκκλησίαι της Άνδρου

Σημ. 2 Νίκ. Βασιλόπουλου στο andros historia blogspot «η βυζαντινή Άνδρος»

Σημ.3   Δ. Πασχάλη «Διονύσιος Καϊρης ο Α΄» εκδ. Φοίνικος 1924  

Σημ. 4 Στην Άνδρο επικράτησε τελικώς ο τύπος Κωτάκης αντί του παλαιοτέρου Κοττάκης. Στην μορφή Κοττάκης όμως συναντάται σήμερα πανελληνίως το επίθετο, που είναι και η αυθεντικώτερη.

Σημ. 5. Νίκ. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο –Κάστρα, Πύργοι , εκκλησίες και φέουδα» Έκδ. 2105 Σ. Γαρυφάλλου σ. 133-135 και Δ. Πολέμη «Τα μοναστηριακά του Αγ. Νικολάου» Ανδριακά Χρονικά 32 -2001 γενικώς. 

Σημ. 6 Δ. Πασχάλη «η Μονή του Αγ. Νικολάου στα Σόρα» Ανδριακά Χρονικά 13 Ανδρ. Όμιλος 1962 σελ. 7

Σημ. 7 Δ. Πολέμη «Τα μοναστηριακά του Αγ. Νικολάου» Ανδριακά Χρονικά 32 -2001 σελ. 98-99 «στον κάμπο εις τ΄ Αχλα και ήθελε γυρέψει ο άνωθεν Κότες δικαιώματα από το άνωθεν χωράφι…» 

Σημ. 8 Ο ναός εξετάσθηκε από τον Δ. Πασχάλη ο οποίος δεν ανέφερε τον θυρεό, πιθανόν επειδή δεν μπορούσε τότε να τον ταυτοποιήσει ή το πιθανώτερο, επειδή, λόγω της υψηλής θέσεώς του, ήταν δυσδιάκριτος. Ο Αν. Ορλάνδος εξέτασε επίσης τον ναό, χωρίς να ασχοληθεί με τον μικρό θυρεό, επικεντρώνοντας την προσοχή του, ως συνήθως στα βυζαντινά-μεταβυζαντινά  έργα μαρμαρογλυπτικής . Ενδεχομένως να μην τον πρόσεξε, πιθανόν όμως να αντιπαρήλθε ένα θέμα με φράγκικο παρελθόν, αποσιωπημένο και απαξιωταίο σε γενικές γραμμές στα μάτια της ελληνικής ακαδημαϊκής κοινότητας για πολλές-πολλές δεκαετίες, σχεδόν μέχρι τις μέρες μας. 

Σημ. 9 Παρόμοια με την πρώτη υπόθεση είναι η περίπτωση του Μπίστη (Μουβελά), ο οποίος το 1670 έχει ανίκητο στις Στενιές. Μετά την καταστροφή του Κάτω Κάστρου 1672-1674 αγοράζει και άλλα τεμάχια εκεί, καθώς και τον ενοριακό ναό του Αγ, Γεωργίου, ο οποίος αργότερα (κτηματολόγιο του 1715) θα αναφέρεται πλέον ως Αγ. Γεώργιος του Μπίστη. βλ. Νίκου Βασιλόπουλου "ο Πύργος του Μπίστη (Μουβελά) - κεφ. ο Αγ. Γεώργιος του Μπίστη" Gutemberg 2016 σελ. 187-204 

Σημ. 10 Να σημειωθεί ότι από τα μέσα του 18^ου αι. παρατηρείται μία στροφή των αρχόντων της Άνδρου προς τα βυζαντινά(;) ορθόδοξα σύμβολα. Τότε αρχίζει μία πρωτοφανής (για τα άλλα νησιά των Κυκλάδων) εγκατάλειψη των λατινικών θυρεών και υιοθέτηση δικεφάλων και μονοκεφάλων αετών. Το φαινόμενο κορυφώνεται μετά την Ρωσοκρατία (1770-1774) οπότε πολλοί άρχοντες σπεύδουν να υιοθετήσουν συγκαλυμμένο τον ρωσικό δικέφαλο στον θυρεό τους. Υπάρχουν δύο πλάκες με μονοκέφαλους αετούς του Ιωάννη Κωτάκη, ο ένας με χρονολογία 1771 και ο άλλος με χρονολογία 1753. (Μ. Καραγάτση «Κτητορικές πλάκες της Άνδρου» Ανδριακά Χρονικά 27 Καϊρειος 1997 σελ.65-66 136-137).  Όπως σχολιάζει η κ. Καραγάτση και οι δύο πλάκες παραγγέλθηκαν σε τηνιακό εργαστήρι πιστεύω μάλλον το 1771 και για λόγους ευνόητους παραγγέλθηκε η μία με χρονολογία 1771 και η άλλη με χρονολογία 1753 ώστε -πιθανόν-  να έχει αναδρομική ισχύ, διαγράφοντας το λατινικό παρελθόν…

Σημ. 11 Στην Άνδρο το επίθετο επικράτησε τελικώς στην μορφή Κωτάκης, ίσως για λόγους υπερβολικής κατά το δυνατόν ελληνοποιήσεως (μέσω του ωμέγα) ή κάποιου λογιωτατισμού…