Η Καμάρα στη Χώρα

Η Καμάρα είναι συχνό σημείο αναφοράς, σχεδόν σύμβολο της Χώρας, ένας εμβληματικός τόπος, που συχνά προσδιορίζει την πρωτεύουσα της Άνδρου. Χρησιμοποιήθηκε ως διαφημιστική εικόνα, ενώ οι επισκέπτες φωτογραφήθηκαν κατά χιλιάδες μέχρι σήμερα κοντά της. 

Η Καμάρα έδωσε το όνομά της στην Συνοικία της Ρίβας, συνοικία, η οποία δημιουργήθηκε τον 18ο αιώνα εκεί, σε χώρο μέχρι τότε αδόμητο. Σημ. 1

Λανθασμένα και αυθαίρετα η καμάρα(γέφυρα) θεωρήθηκε κτιριακό εξάρτημα μέσα σε ένα ενιαίο Κάστρο. Οι Λατίνοι έκτισαν τον 13 αι. δύο κάστρα. Το κάστρο στην νησίδα που ήταν ένα αυτοτελές μικρό φρούριο, στρατιωτικού χαρακτήρα, (και το οποίο ωνομάστηκε μεταγενέστερα Μέσα Κάστρο) και σε απόσταση το Κάτω Κάστρο που απετέλεσε την καστροπολιτεία, πρωτεύουσα της Ηγεμονίας την οποία ίδρυσαν την ίδια περίοδο.

Γενικά

Ας δούμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Ιδρυτής της (ανεξάρτητης) Ηγεμονίας της Άνδρου ήταν ο Μαρίνο Δάνδολο. Αυτός (και όχι η Βενετική Δημοκρατία) υπήρξε ο κτήτορας του Κάτω Κάστρου το 1207. Σημ. 2 Tο Κάστρο αυτό, άρχιζε από την σημερινή πλατεία Καϊρη και έφθανε περ. 30 μ ανατολικώτερα του Θεάτρου-Κινηματογράφου. Κατόπιν μεσολαβούσε άκτιστος χώρος (όπου η σημερινή συνοικία Ρίβα), ο οποίος έφθανε μέχρι το τέλος του ακρωτηρίου όπου βρίσκεται σήμερα η Καμάρα-γέφυρα. 

  Το Κάτω Κάστρο δεξιά, πρωτεύουσα της Ηγεμονίας της Άνδρου και αριστερά το μικρό φρούριο που κτίσθηκε στην νησίδα, το οποίο ωνομάσθηκε Μέσα Κάστρο.

Ταυτόχρονα ο Δάνδολο ωχύρωσε την νησίδα δημιουργώντας ένα μικρό φρούριο, το Μέσα Κάστρο. (Με τον τρόπο αυτό μετέτρεψε το μειονέκτημα της μικρής του ομάδας σε πλεονέκτημα, τριχοτομώντας τους επίδοξους εχθρούς, σε μία δύναμη που θα πολιορκούσε δυτικά, μπροστά από την Κύρια Πύλη (πλατεία Καϊρη), μία δεύτερη δύναμη που θα πολιορκούσε την ανατολική πύλη (στο τέλος του Κάστρου) και αρκετά κοντά -στην στεριά- μία τρίτη απέναντι από την νησίδα.)

Πρέπει να σημειωθεί λοιπόν ότι το φρούριο στην νησίδα δεν αποτελεί τελευταίο προμαχώνα μέσα σε ένα ενιαίο Κάστρο αλλά απλό συμπληρωματικό αμυντικό έργο. Αυτονόητο λοιπόν είναι ότι το Μέσα Κάστρο δεν κτίσθηκε για να αποτελέσει οικία του Ηγεμόνα της Άνδρου, ούτε και ένα ύστατο καταφύγιο, σε περίπτωση αλώσεως του Κάτω Κάστρου. Ήταν ένα αυτοτελές μικρό φρούριο αντιπερισπασμού και μόνον. Σε κανένα (λοιπόν αυτής της κατηγορίας) κάστρο δεν κτίσθηκε τοξωτή γέφυρα με ελεύθερη και ακώλυτη πρόσβαση σ΄αυτήν σαν να πρόκειται για γέφυρα περιπάτου.     


   Ο αδόμητος χώρος μεταξύ του Κάτω Κάστρου και Μέσα Κάστρου κατοικήθηκε μόλις στα μέσα του 18ου αιώνα.

Η νησίδα, σχήματος ακανόνιστου ρόμβου, ωχυρώθηκε με τείχος και τέσσερις γωνιακούς πύργους. Η οχύρωση του φρουρίου της νησίδας επέβαλε την αντίστοιχη επιμελημένη αμυντικά πρόσβασή της. Ασφαλώς δεν κτίσθηκε μία γέφυρα προσβάσιμη στους πιθανούς εχθρούς πολιορκητές. Κτίσθηκε μια κλιμακωτή κατασκευή για συρόμενη ξύλινη γέφυρα γνωστή ως «pont-levis» (πον-λεβί). Επρόκειτο δηλ για κατασκευή με ανασυρόμενη ή απλά τοποθετούμενη ελαφριά ξύλινη γέφυρα από την πλευρά του κάστρου και κτιστή μισή ημικυκλική κατασκευή ή απλή κτιστή ανερχόμενη κλίμακα από την απέναντι πλευρά, την πλευρά της στεριάς. 

  Σχηματική αναπαράσταση ανασυρόμενης γέφυρας. Εικάζεται ότι από το Μέσα Κάστρο οι στρατιώτες τοποθετούσαν ελαφράς κατασκευής ξύλινη γέφυρα μέχρι την απέναντι πλευρά της στεριάς.  

Στην εποχή της Τουρκοκρατίας που ακολούθησε, το Μέσα Κάστρο (φρούριο νησίδας) εγκαταλείφθηκε πλήρως, όπως συνέβη με το Πάνω Κάστρο και με το Κάστρο του Μακροταντάλου (Πύργος). Γιαυτό το Μέσα Κάστρο πήρε διαδοχικές ονομασίες Castello Vecchio (Παλαιό Κάστρο), Messa Castro, Ancien Fort. Οι Τούρκοι επικέντρωσαν την φροντίδα τους στο Κάτω Κάστρο, στο οποίο ωρισμένοι απ΄αυτούς κατοίκησαν.

Η Γέφυρα  

Ο ιστορικός Alexandre Buchon διερχόμενος από την Άνδρο το 1841, περιέπλευσε την νησίδα και έλεγξε εξονυχιστικά το ερειπωμένο φρούριο, όπου διεπίστωσε, ότι η γέφυρα (όμοια με την σημερινή) ήταν πολύ σύγχρονη (fort moderne), ότι τα πεσμένα στον βυθό τμήματα του νότιου πύργου ήταν κτισμένα με μπουρσελάνα (την αναφέρει ως ciment), καθώς και ότι τα τελευταία δυσκόλευαν πολύ την βάρκα να περάσει κάτω από την καμάρα και το σπουδαιότερο, ότι διέκρινε στην βάση της καμάρας την βάση της αλλοτινής γέφυρας, που αντιστοιχούσε σε κλιμακωτή κατασκευή (για κινητό ξύλινο τμήμα -pont levis-). Η αρχική εκείνη γέφυρα είχε κτισθεί μόνον από την πλευρά της στεριάς, ενώ από κει και πέρα τοποθετούνταν ξύλινη συρόμενη γέφυρα, από την πλευρά του φρουρίου, ώστε να περάσει στην νησίδα μόνον ο επιτρεπόμενος. Επρόκειτο για κατασκευή που συμβάδιζε και αντιστοιχούσε στα φρουριακά δεδομένα της εποχής, αφού το φρούριο της νησίδας ήταν αποκομμένο και αυτοτελές συγκρότημα. Να σημειωθεί ότι προκειμένου να φθάσει κανείς στο επιθυμητό ύψος της εισόδου του Μέσα Κάστρου, έπρεπε η κτιστή άνοδος να έχει αρκετά σκαλοπάτια.  Σημ. 3

  Στην φωτογραφία βλέπουμε μία περίπου παρόμοιας τεχνικής γέφυρα όπως ήταν η γέφυρα που ένωνε το Μέσα Κάστρο με την στεριά, όπου υπήρχε κτισμένη κλίμακα ανόδου. Δεν υπήρχαν βέβαια προστατευτικά (ξύλινα) κιγκλιδώματα όπως αυτά που βλέπουμε. 

Οι πηγές για το Μέσα Κάστρο:

Οι ναυτιλόμενοι περιηγητές που περιήλθαν από θαλάσσης την Άνδρο, αναφέρουν τι βλέπουν ως ναυτιλόμενοι από την Δύση και από την Ανατολή του νησιού, ξεχωριστά, επισημαίνοντας πέτρινη γέφυρα:

Να επισημάνουμε εδώ λοιπόν ότι στην δυτική πλευρά (ακτογραμμή) της Άνδρου το Κάστρο, που κτίσθηκε,  συμπεριελάμβανε νησίδα η οποία επικοινωνούσε με την απέναντι στεριά με πέτρινη γέφυρα. Οι περιηγητές, μόνον όταν περιγράφουν την δυτική πλευρά της Άνδρου, μιλούν για νησίδα με γέφυρα, αναφερόμενοι στο Κάστρο του Μακροταντάλου. Αυτό ήταν ενιαίο συγκρότημα, με την νησίδα να αποτελεί συνέχειά του και τμήμα του, η δε επικοινωνία του, μέσω της γέφυρας ήταν μέρος του εσωτερικού οδικού δικτύου του ενιαίου αυτού κάστρου.

Ο μικρός στενός πορθμός έχει σήμερα μολωθεί (μπαζωθεί) με το πέρασμα του χρόνου, ενώ η περιγραφόμενη γέφυρα είχε καταστραφεί πριν το τέλος του 17^ου αιώνα. 

  Άνω το Κάστρο του Μακροταντάλου στην δυτική πλευρά της Άνδρου. Στην στεριά, απέναντι, υπήρχε η συνέχεια του Κάστρου, από το οποίο δεν σώζεται το παραμικρό ίχνος. Σώζονται τα υπολείμματα δύο μικρών πύργων στην αλλοτινή νησίδα. Μέσα σε κύκλο οι εκατέρωθεν βαραθρώδεις όχθες. Η γέφυρα κατέρρευσε πριν τα τέλη του 17ου αι. και ο στενός πορθμός μολώθηκε από βράχια και χώματα στην διάρκεια των αιώνων. 

Το 1419 ο Cr Buondelmonti γράφει «Η μεν πόλις, προς Έω, άνευ λιμένος οικείται, προς Δύσιν δε  μικρά νήσος μετά παλαιού καταφαίνεται φρουρίου, ες ην δια γεφύρας τινός ήρχοντο οι βουλόμενοι, λιθίνης, πολυτελώς ωκοδομημένης».
Ο B. Bordone αναφέρει (έκδοση 1528): et ha da Levante la citta senza porto, da Ponente ha una isola piccola, con un castello di sopra posto, molto anticho, con un ponte di pietra, mirabilmente fabbricato, per il quale, da luogo a luogo se passa, «και έχει από την Ανατολή την πόλη χωρίς λιμάνι, από την Δύση έχει ένα μικρό νησί, με ένα καστράκι επάνω, πολύ παλιό, με γέφυρα λίθινη, θαυμάσια κατασκευασμένη, μέσω της οποίας περνάς από την μια στην άλλη (πλευρά)…»
Στα μέσα του 16ου αι. ο Alonso de Santa Cruz γράφει: y la ciudad aunque esta la mar carece de Puerto, esta al Lebante de l’ isla y al Poniente tiene una isleta y en ella un Castillo muy antiguo con una puente muy bien fabricada por la qual se pasa de la una a la otra. «και η Πόλη αν και είναι στην θάλασσα, υπολείπεται Λιμανιού, είναι στην Ανατολή της νήσου και στην Δύση υπάρχει μία νησίδα και σ΄αυτήν ένα Καστράκι πολύ παλαιό με μία γέφυρα πολύ καλά κατασκευασμένη από την οποία περνάς από την μία στην άλλη πλευρά»
O Vincenzo Coronelli (Εκδοση1696) γράφεi: Anche  la Citta e deturpata dalla rozzezza delle fabbriche disordinate ed abiette; onde benche sia collocate nella sponde Meridionale su le ripe d’ un ottimo Porto.. (και περιπλέοντας δυτικά την Άνδρο σημειώνει) nell’ ultimo angolo meridionale verso Ponente e una isoletta, a piu tosto dirupato scolglio, sopra di quale si vede un antichissimo castello da… poiche ivi non si poteva traghettare, che con mezzo  d’ un magnifico Ponte di pietre vive, che lo congiugneva coll’ isola ma al presente il Ponte e rovinato e΄l castello abandonato. (πριν το 1696 λοιπόν η γέφυρα του Κάστρου του Μακροταντάλου έχει καταρρεύσει και το κάστρο έχει εγκαταλειφθεί).

 Η χαλκογραφία του Cornelis de Bruyns ( Κορνέλις Ντε Μπρόϊνς 1714). Σε κύκλο σημειώνεται η φρουριακή εγκατάσταση στο Μακροτάνταλο), δηλ. νησίδα και η συνέχειά της απέναντι. Η γέφυρα έχει καταρρεύσει. Τα πλοία έχουν ρότα προς τον Κάβο Ντόρο. 

Στην ανατολική πλευρά (ακτογραμμή) του νησιού Κάστρο (Κάτω Κάστρο) σύμφωνα με τις περιγραφές, υπάρχει πολιτεία, αλίμενη και πουθενά δεν μνημονεύεται ύπαρξη λίθινης γέφυρας, από τους περιπλέοντες. Σημ. 4

Τέλος το 1700 διέρχεται από την Άνδρο ο Γάλλος Pitton de Tournefort ο οποίος μας αφήνει την σχολαστικά λεπτομερειακή απεικόνιση του Κάτω Κάστρου. Στην γκραβούρα αυτή, δεν αποτυπώνεται γέφυρα, σημειώνεται δε η κλιμακωτή άνοδος της γέφυρας (pont levis), από την στεριά, ενώ καταγράφεται εμφατικά το Μέσα Κάστρο ως Παλιό Φρούριο-Κάστρο (Ancien Fort). Γέφυρα λίθινη τοξωτή δεν υπήρχε ακόμη.  

   Με το βέλος επιδεικνύεται η κτιστή κλιμακωτή άνοδος (σαν πυραμίδα) στην άκρη της στεριάς, στην κορυφή της οποίας ακουμπούσαν, από την πλευρά του Μέσα Κάστρου, ξύλινη ελαφριά "γέφυρα". Ο Τουρνεφόρ δεν παρέλειψε τίποτα μέσω του μικρογράφου Cl. Audriet, που τον συνώδευε. 

Συμπέρασμα

Η γέφυρα κτισμένη με την καμάρα ολόκληρη, όπως την βλέπουμε σήμερα, είναι νεώτερο κτίσμα του τέλους της Τουρκοκρατίας, οπότε όταν τα πρώτα μετεπαναστατικά  χρόνια χρειάστηκε να βρεθεί χώρος φυλακής, τότε χρησιμοποιήθηκε το εναπομείναν ισόγειο του αλλοτινού πολυώροφου πύργου του Μέσα Κάστρου, ως τέτοιος. Σημ. 5

Ο επίλογος της τοξωτής γέφυρας.

Η ταλαιπωρημένη και πιθανά πρόχειρα κτισμένη γέφυρα καταστράφηκε το 1949 κατά την διάρκεια τρομερής θαλασσοταραχής. Μέσα στην δεκαετία του 50 ξανακατασκευάσθηκε από τον αείμνηστο αρχιτέκτονα Αντώνη Κριεζή.

Αυτήν βλέπουμε σήμερα. Την ανεβήκαμε παιδιά, τότε που η περιέργεια και η φαντασία μας έτρεχε. Λυπάμαι εάν διέψευσα ρομαντικές εκδοχές για την Καμάρα του Κάστρου, η οποία δάνεισε (εναλλακτικά) τα όνομά της στην Συνοικία της Ρίβας.

     Νίκος Βασιλόπουλος

           αρχιτέκτων – ερευνητής

Υ.Γ. Σήμερα αρκετοί χρησιμοποιούν την ονομασία Καμάρα για ολόκληρη την Παλιά Πόλη λόγω του τόξου της Οξώπορτας, της παλαιάς Πύλης εισόδου. Η άγνοια αλλοιώνει καταιγιστικά πολλά γύρω μας.

Σημ.1 Για την δημιουργία της Συνοικίας της Ρίβας (ή Καμάρας) βλ. άρθρο Νίκου Βασιλόπουλου androshistoria.blospot.gr  «ΑΝΔΡΟΣ - ΡΙΒΑ  Ένα άγνωστο μέχρι σήμερα οικόσημο και η Συνοικία της Ρίβας»  19/5/2018

Σημ.2  Η Άνδρος όπως και τα άλλα νησιά των Κυκλάδων υπήρξαν Λατινικές Ηγεμονίες. Στην Βενετική Δημοκρατία θα περιέλθουν μετά το 1400, μόνον η Τήνος και η Μύκονος. Ο όρος Βενετικό Κάστρο είναι ανυπόστατος. Η Άνδρος επιζήτησε την βενετική Επικυριαρχία μετά το 1400, απέδιδε ετήσιο φόρο και είχε δικαίωμα σε περίπτωση κινδύνου να υψώνει την βενετική σημαία, ένδειξη ότι προστατεύεται από τους Βενετούς.

Σημ. 3 Νίκου Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο –Κάστρα Πύργοι, εκκλησίες, Φέουδα» 2η Έκδοση 2015 σελ.210-211 και Δημ. Πολέμη «Το Κάτω Κάστρο» Ανδριακά Χρονικά 34 Καϊρειος 2003 σελ.38-39

Σημ. 4 Ο Δ. Πολέμης δεν πρόσεξε(;) ότι στο Κάστρο του Μακροταντάλου ο στενός πορθμός έχει μπαζωθεί με το πέρασμα του χρόνου ενώ δεν παρατήρησε τις γενέσεις της παλαιάς γέφυρας (που όμως εντόπισε η κ. Δωρή). Ετσι μη βλέποντας νησίδα δεν κατανοούσε τις περιγραφές των περιηγητών, νομίζοντας ότι όλοι τους μιλούσαν για την νησίδα του Μέσα Κάστρου, οπότε δεν έβγαζε νόημα από τις περιγραφές τους. Επί πλέον ως γνωστός τοπικιστής νόμιζε ότι όλοι οι θαλασσοπόροι, αν και περιέπλεαν το νησί, έγραφαν μόνον για το Κάστρο της Χώρας(sic). Έτσι προσπαθούσε να κατανοήσει ότι οι τελευταίοι έβλεπαν το Κάστρο της νησίδας πότε από την Ανατολή και πότε από την Δύση και βέβαια έβλεπαν γέφυρα από την μια μεριά ενώ δεν την έβλεπαν από την άλλη, μη μπορώντας ο ίδιος να βγάλει έτσι συμπέρασμα. Κατέληγε λοιπόν να τους χαρακτηρίζει όλους αναξιόπιστους (αφού μάλιστα ήταν και Φράγκοι που σφόδρα αντιπαθούσε...). Δ. Πολέμη «Το Κάτω Κάστρο» Ανδριακά Χρονικά 34 Καϊρειος 2003 σελ. 23-29 και για την γέφυρα του Μακροταντάλου, τα ίχνη της οποίας εντόπισε η κ. Δωρή, στο ίδιο έργο σελ. 203.

Σημ. 5 Το 1828 φυλακίστηκε εκεί ο Σταματέλος Μπίστης (Μουβελάς), ο οποίος έγραφε : «Συλλαμβάνομαι και καταδικάζομαι εις τον πύργον της βούβας, εις την φυλακήν των καταδίκων, συγκαταριθμούμαι δηλαδή με τους φονείς, με τους ιεροσύλους, με τους αιμομίκτας…». Από το αρχείο της Ορτανσίας Βασιλοπούλου (Μπίστη), που η τελευταία είχε εμπιστευθεί στον Δ. Πολέμη, ο οποίος δημοσίευσε το σχετικό απόσπασμα. Εξ όσων  --εκ των εξαδέλφων μου- γνωρίζω, ολόκληρο το αρχείο του Νικ. Μπίστη βρίσκεται στην Καϊρειο Δημ. Πολέμη ως προηγουμένως  σελ. 38