Μεσαθούρι - Στραπουργιές

Ο πύργος του Φολερού και οι Μπρούτοι

  Τα χωριά Μεσαθούρι, Στραπουργιές αλλά και Λάμυρα έχουν σχεδόν δυσδιάκριτα μεταξύ τους όρια, τα οποία επεκτάθηκαν στην διάρκεια του 19ου-20ου αι. Στο  μέσον της φωτογραφίας με κόκκινο βέλος εντοπίζεται ο Πύργος του Φολερού.



  Σε θέση περίοπτη μεταξύ των χωριών Μεσαθούρι και Στραπουργιές βρίσκεται ένας  εντυπωσιακός πύργος σε ημιερειπωμένη κατάσταση. 

 Ο πύργος του Φολερού. Βορειανατολική πλευρά, όπως είναι σήμερα, διαχωρισμένος σε τρεις ιδιοκτησίες. Στην φωτογραφία, το δεξιό τμήμα έχει ανοικοδομηθεί έως και τον τρίτο όροφο με υποδειγματικό τρόπο, σε χαμηλότερο αναμφίβολα ύψος, έναντι του αρχικού. 

Ο Ευάγγελος Δερτούζος, ένας λόγιος Δήμαρχος της Άνδρου (1961-1965), τέκνο των ανωτέρω χωριών, έγραψε για τον πύργο, τους Φολερούς και τις πέριξ εκκλησίες (εν συντομία) τα εξής: Σημ. 1

«Ο πύργος αυτός, κτίσμα της Φραγκοκρατίας, ήταν άλλοτε τριώροφος, είχε πολεμίστρες, τουφεκοθυρίδες, είσοδο στον όροφο, ζεματίστρες. Ανήκε στους Φολερούς όπως και μεγάλες τριγύρω εκτάσεις. Επιπλέον οι γειτονικές εκκλησίες, Αγ. Ιουλιανή, Άη-Γιάννης ο Καμαριανός και Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, ήταν κατά την παράδοση άλλοτε καθολικές και ευκτήριοι οίκοι του πύργου. Επίσης (ότι) οι Φολεροί ήταν καθολικοί το θρήσκευμα, είχαν καθολικό ιερέα, είχαν ιπποφορβείο, πήγαιναν έφιπποι στην εκκλησία και ήταν εξαιρετικά υπερόπτες. Καταστράφηκαν οικονομικά, (πιστεύει), τον 18ο αιώνα, έχοντας καταθέσει τα χρήματά τους σε βενετική Τράπεζα, η οποία τότε επτώχευσε. (Το τελευταίο είναι απολύτως εξακριβωμένο, μάλλον όμως οφείλεται και σε κακή διαχείριση.) Το ακίνητο αγόρασε ακολούθως ο Ν. Καμπάνης της γνωστής -άλλοτε καθολικής- αρχοντικής οικογενείας, η οποία φαίνεται να βοηθά τους καταρρέοντες άρχοντες, (όπως επανειλημμένα έπραξε με τους Δελλαγραμάτικα).»

  Άνω: Ο Άη-Γιάννης ο Καμαριανός με τις παράδοξες καμάρες στο προαύλιό του. Κάτω: Ο Άγιος Ιωάννης, ο οποίος διετέλεσε και ενοριακός ναός. Δίκλιτος δίκογχος για τα δύο δόγματα, με δύο εισόδους στην δυτική πλευρά του. Το αριστερό κλίτος έχει καταρρεύσει. Στο σωζόμενο δεξιό κλίτος υπάρχει θύρα και στον νότιο τοίχο. Υπολογίζεται ότι κτίσθηκε στο πρώτο ήμισυ του 16ου αιώνα.

Ωστόσο τα αναφερθέντα από τον Δερτούζο, ως προς την πορεία των Φολερών, είναι μεν απολύτως ακριβή, όμως αρκετά σημαντικά στοιχεία δεν συμβαδίζουν χρονικά με την ιστορική πραγματικότητα. Γι΄αυτό ας δούμε τα συμβάντα της εποχής που προηγήθηκε.

Η Άνδρος γνώρισε μεγάλες καταστροφές από την πρώτη εισβολή των Οθωμανών το 1468 κατά την οποία μάλιστα φονεύθηκε σε μάχη ο Ηγεμόνας Ιωάννης Σομμαρίπας μαζί με 12 ανθρώπους του. Παράλληλα με την κατάληψη της Εύβοιας οι Οθωμανοί εισέβαλαν, ξανά στην Άνδρο,το 1470 και έφυγαν παίρνοντας αιχμαλώτους τους περισσότερους κατοίκους αφήνοντας στο νησί μόνον 2.000 ανθρώπους. Χωρίς να γνωρίζουμε περισσότερα πράγματα, η καταστροφή πρέπει να ήταν αδιανόητη και να άφησε ανεπούλωτα τραύματα με ρημαγμένο τόπο και έρημα χωριά. Σημ. 2

Μετά την αποδοχή το 1538, εκ μέρους των Λατίνων ιθυνόντων, της Τουρκικής Επικυριαρχίας στην Άνδρο, (και με νωπή την φρίκη του 1468-1470) φαίνεται πως τα γεγονότα που ακολούθησαν ήταν καταλυτικά. Σημ. 3 Περί τα μέσα του 16^ου αι. συντελέσθηκε μία εκτεταμένη μεταστροφή των Λατίνων του Κάτω Κάστρου, από το καθολικό στο ορθόδοξο Δόγμα (κατά πάσαν πιθανότητα εκ μέρους των δευτέρων τη τάξει ευγενών).Σημ. 4 
Δεν είναι τυχαίο ότι το 1550 κτίσθηκε ο Αγ. Αθανάσιος, πρώτη ορθόδοξη εκκλησία μέσα στο Κάστρο, ενώ στα μέσα του ίδιου αιώνα, κάποια μικρή εκκλησία τετραπλασιάστηκε σε μέγεθος και κτίσθηκε δίκλιτη, δίκογχη για τα δύο δόγματα, μέσα στο Κάστρο (κατοπινός ναός των Αγ. Βερναρδίνου και Νικολάου σημερινός Ταξιάρχης) αλλά και η Θεοσκέπαστη, επίσης ορθόδοξη, τότε μικρή, βυζαντινού ρυθμού, εκκλησία, πολύ κοντά, έξω από το Κάστρο (1555). Σημ.5

   Ο Ναός του Ταξιάρχη Χώρας. Δίκλιτος δίκογχος ναός. Ανεγέρθηκε στα μέσα του 16ου αι. Έχει μελετηθεί από τον καθ. Δ. Κωνσταντινίδη. Στην αριστερή φωτογραφία , ο δυτικός τοίχος με δύο εισόδους, η αριστερή έχει μετατραπεί σε παράθυρο. Το 1639 αποδόθηκε σε Γάλλους Καπουτσίνους οι οποίοι δημιούργησαν το Μοναστήρι των Αγ. Νικολάου και Βερναρδίνου (Φραγκομονάστηρο). 

Έτσι λοιπόν φθάνουμε στα 1624 οπότε ο Καθ. Επίσκοπος Πέτρος Ντε Μάρκις ερχόμενος στην Άνδρο καταγράφει τους Καθολικούς (κατά την γνώμη μου μόνον της ευρύτερης περιοχής του Κάστρου) και αναφέρει τις οικογένειες των De Camila, Della Gramatica, Brutti, Sommaripa, Gugliarmi και Fonte όλες οικογένειες αρχόντων, πλην της τελευταίας. Οι Λατίνοι άρχοντες που ήθελαν να παραμείνουν καθολικοί είχαν εγκαταλείψει (υπό εκβιαστική πίεση) την Άνδρο, προς ασφαλέστερα γι αυτούς νησιά (όπως οι Γκριμάλντι, ωρισμένοι Σομμαρίπα για Νάξο, οι Τζεραρντίν και Ντα Ραγκούσα για Πάρο, Καόπενα για Τήνο, αλλά και ενδεχομένως ωρισμένοι Δαπόντε και Δελλαγραμάτικα για αλλού). Σημ. 6

Το 1670 στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα αναφέρονται οι Φολεροί, όλοι ήδη, όπως είναι αναμενόμενο, ορθόδοξοι, κάτοικοι του Κάτω Κάστρου. (Συγκεκριμένα εντοπίζονται οι Νικολός Φολερός του Αντώνη ενορίτης Αγ. Αθανασίου και Γιαννάκης Φολερός του Νικολού καθώς και οι Μιχάλης και Αντώνης του Νικολού όλοι ενορίτες του Ταξιάρχη). Σημ. 7

Το 1672 το Κάτω Κάστρο αλώνεται και δηώνεται από τον διαβόητο πειρατή Hugues de Crevelier (Υγκ ντε Κρεβελιέ). Η καταστροφή θα επαναληφθεί το 1674. Οι άρχοντες εγκαταλείπουν το Κάστρο και καταφεύγουν στην ενδοχώρα, όπου αρκετά σύντομα, κτίζουν πύργους ή επισκευάζουν παλαιότερους. Σημ. 8

Τα αμέσως επόμενα χρόνια εντοπίζονται οι Φολεροί (εγνωσμένα ορθόδοξοι) στην περιοχή που προαναφέρεται, εγκατεστημένοι στον μεγαλόπρεπο πύργο, ο οποίος παρουσιάζει διαδοχικές φάσεις κατασκευής.

Όσα καταγράφει ο Δερτούζος σχετικά με την καθολική ταυτότητα των Φολερών ανταποκρίνονται σε παλαιότερη εποχή και μάλιστα σε προγενέστερους άρχοντες του πύργου, οι δε τοπικές αναμνήσεις -περί καθολικού άρχοντα, καθολικού ιερέα της οικογενείας κ.λπ- αφορούν σε παλαιότερο ένοικο του πύργου, καταφανώς καθολικό Λατίνο. Μάλιστα στην μετά το 1690(;) περίοδο όπου εγκαθίσταται ο Φολερός στην περιοχή είναι γνωστό ότι στην Άνδρο, πλην του Καθολικού Επισκόπου, δεν υπάρχει παρά μόνον ένας Λατίνος ιερέας, ο Πρε Ζάννε Μακρονίτι, ιερέας της οικογενείας Νικολού Δελλαγραμμάτικα. Σημ. 9

Αλλά απαραίτητο είναι να σταθούμε και στον ίδιο τον Πύργο. Είναι ο μεγαλύτερος πλην -των ερειπίων- του πύργου του Φιλιππίνο Ντε Γκριμάλντι. Περίπου 15 Χ 15. Ήταν άλλοτε τριώροφος με ζεματίστρες. Έχει είσοδο στο ισόγειο, όπως οι πύργοι που κτίσθηκαν κατά την Φραγκοκρατία, ενώ αυτοί που κτίσθηκαν σε μεγάλο αριθμό, μετά το 1690, είχαν αποκλειστική είσοδο στον όροφο. (Μεταγενέστερα , σε χρόνους ειρηνικώτερους, διανοίχθηκαν σε όλους τους πύργους είσοδοι στο ισόγειο, συχνά  παραλληλόγραμμοι-όχι με βόλτο).  Σημ. 10 
Παρουσιάζει επιπλέον τα κύρια χαρακτηριστικά των φράγκικων πύργων, βρίσκεται σε περίοπτη θέση, ασκεί έλεγχο σε πολύ μεγάλη υποκείμενη καλλιεργήσιμη έκταση της κοιλάδας κάτω Υψηλού, Λαμύρων, Λουριών έως την παραλία από όπου είναι απολύτως ορατός, ακόμα και από την μακρινή ακτή του Νημπορειού. (Αντιθέτως οι πύργοι που ανεγείρονται μετά το 1680 είναι σχεδόν κρυμμένοι και άνοπτοι από την θάλασσα). 

 Άνω αριστερά: Το ερειπωμένο νότιο τμήμα του Πύργου. Δεξιά η αρχική είσοδος στο ισόγειο. Σφραγίστηκε στην μεγάλη ανακαίνιση στα τέλη του 17ου αιώνα από τον Φολερό ενώ δεν αποκλείεται να καταργήθηκε οριστικά αλλά ασφαλώς επαναδιανοίχθηκε κατά τον 18ο αι. Κάτω τουφεκοθυρίδα από την εξωτερική πλευρά του τοίχου και αντιστοίχως συντηρημένη στο επισκευασμένο τμήμα του πύργου με χρήση σημερινού παραθύρου, στο ισόγειο.

 Η υποκείμενη πλαγιά με το βόρειο τμήμα της κοιλάδας του Νημπορειού της Χώρας (Κάτω Κάστρο). 

Ο μοναδικός μεγάλος άρχοντας και γαιοκτήμονας με ισχυρότατη παρουσία στην ευρεία -βορειοδυτική- του Κάτω Κάστρου περιοχή κατά τα σωζόμενα έγγραφα του 16^ου αι είναι οι Brutti. Αυτοί όπως φαίνεται εκποιούν επιλεκτικά την τεράστια περιουσία τους αλλά υπενθυμίζουν έντονα την παρουσία τους στον τουρκικό παράγοντα/Εξουσία.

Μολονότι οι Brutti εξαφανίζονται από την Άνδρο μετά το 1634, διασώζονται ακόμη σήμερα: 
Α' αρκετά χαμηλότερα του Πύργου αξιόλογο ακίνητο, γνωστό ως χτήμα του Μπρούτου, αλλά και στην Μεσσαριά, χαμηλά, υπάρχει ακίνητο βόρεια του ποταμού με την ίδια προσωνυμία 
Β' πολύ κοντά στον Πύργο κρήνη με την επωνυμία βρύση του Μπρούτου και 
Γ' ναός επίσης πολύ κοντά στον πύργο, με το όνομα Αη-Γιάννης του Μπρούτου. Επιπλέον ο Δερτούζος αναφέρει άλλους τρεις πλησίον ναούς ως αλλοτινούς καθολικούς. Ο ένας διετέλεσε ενοριακός και είναι δίκλιτος δίκογχος για τα δύο δόγματα, ενώ στον άλλο διασωζόταν, επί των ημερών του Δερτούζου, καθολικό αγιασματοδοχείο, σήμερα εξαφανισμένο… Σημ. 11  

 Η εκκλησία του Άη-Γιάννη του Μπρούτου. Ναός μονόχωρος δίκογχος με είσοδο αποκλειστικά από τον Νότο κατά τα καθολικά ήθη στην Άνδρο. Κάτω αριστερά η είσοδος. Δεξιά το ιερό βήμα (φωτογραφημένο από το παράθυρο) έχει δύο κόγχες μία μεγάλη δεξιά (των καθολικών), μία μικρότερη αριστερά και απέναντι μία παραλληλόγραμμη τοιχοθυρίδα για την τέλεση της προσκομιδής για το ορθόδοξο τελετουργικό.

  Η εμβληματική "βρύση του Μπρούτου" ανακαινισμένη τον 19ο αι. Η κρήνη και ο ναός βρίσκονται πολύ κοντά στον Πύργο. 

 Το χωριό της Μεσσαριάς αριστερά. Απέναντι, κάτω από το κόκκινο βέλος υποδεικνύεται η θέση όπου βρίσκεται το "χτήμα του Μπρούτου". Σημειώνεται ότι  όλα τα ακίνητα του Μπρούτου βρισκόταν στην βόρεια πλαγιά, πάνω από τον διερχόμενο ποταμό.

Η οικογένεια των Μπρούτων εντοπίζεται σε αρκετά νοταριακά έγγραφα και αναφέρονται οι ser Berto Brutto το 1566, ο ser Nicolo Brutto το 1567, ο Nicolo Brutto κτίζει εκκλησία αφιερωμένη στην Θεοτόκο, ο ser Batesto Brutto το 1574, ο ser Pulimeno Brutto του ser Crusino το 1580, ο ser Crusino του misser Νικολού στην Φυρόη το 1590, οι Petecano και Crusino Brutti το 1624 στην έκθεση του Λατίνου Επισκόπου Πιέτρο Ντε Μάρκις. Ο τελευταίος καταγράφει τους Λατίνους άρχοντες που προαναφέραμε δηλ. τους De Camilla (4 άρρενα μέλη), Brutti (2 άρρενα μέλη), Sommaripa (2 άρρενα μέλη), Dellagramatica (4 άρρενα μέλη) και Gugliarmi (1). Αυτοί είναι οι Λατίνοι οι οποίοι επιμένουν σε πείσμα των ανυπόφορων πιέσεων (εκ μέρους των Τουρκικών Αρχών) να παραμένουν καθολικοί στην Άνδρο. Οι ισχυρότεροι απ΄αυτούς είναι μακράν οι De Camilla,  Brutti και Dellagramatica. (Ο Νικολό Ντε Καμίλλα είχε διατελέσει επιτηρητής-γοβερναδόρος του Ιωσήφ Νάσι στην Άνδρο από το 1566(;) έως το 1579). Σημ.12  

Το 1634 οι Οθωμανοί θα κατηγορήσουν μέσα σε 6 μήνες 6 από τα ανώτατα μέλη των Λατίνων αρχόντων και αφού τα καλέσουν στο σπίτι του Καδή θα τα εκτελέσουν με στραγγαλισμό. Έκτοτε εξαφανίζονται οι οικογένειες Ντε Καμίλα και Μπρούτου από την Άνδρο. Σημ. 13              

Οι Δελλαγραμμάτικα δηλωμένοι γαλλόφιλοι είναι οι μόνοι οι οποίοι θα επιζήσουν φυσικά, οικονομικά και κοινωνικά , οι δε Γουλιαρμή θα εξαφανιστούν από το προσκήνιο αφομοιούμενοι σε χωριά της νότιας Άνδρου όπου το επίθετο επιζεί στις μέρες μας (Γουλιερμής).                                                                  

Αυτός είναι και ο επίλογος των Καθολικών της Άνδρου. Σημ. 14

Τα τοπωνύμια και οι ονομασίες δίπλα στον μεγάλο πύργο, επιμένουν να υπάρχουν και να επιδεικνύουν τον αρχικό ένοικο…

Τα αντίστοιχα οικόσημα εντόπισα στις Ιταλικές Χρυσές Βίβλους. Δεν εντοπίζονται στην Άνδρο (των απεινώς καταδιωχθέντων από τους Οθωμανούς Λατίνων αρχόντων), όπου ούτως ή άλλως και σε αντίθεση με άλλα κυκλαδονήσια, τα οικόσημα σ΄εμάς είναι σπανιώτατα. 

                                                                                              Νίκος Βασιλόπουλος                                                                                    αρχιτέκτων ερευνητής

Σημειώσεις :

Σημ.1 Το αρχείο του Δερτούζου διέσωσε ο Δ. Πολέμης. Αλλά παραμένει μέχρι σήμερα αδημοσίευτο στην Καϊρειο Βιβλιοθήκη.

Σημ. 2 Δημ. Πασχάλη «Η Άνδρος Ιστορία της νήσου από των αρχαιοτάτων χρόνων» Τ. Β΄ Εστία 1927 σ.87-91

Σημ. 3 για την αφόρητη κατάσταση των κατοίκων από τις επιδρομές, μεταξύ των οποίων αυτή του 1510 Τ. Γιοχάλα "Άνδρος Αρβανίτες και αρβανίτικα" Εκδ Πατάκη 2000 σ. 20-21 και του ιδίου "Άνδρος -Αρβανίτες και αρβανίτικα" Εκδ. Τυπωθείτω  2005 σ. 489-496 και Νικ. Βασιλόπουλου "Λατινοκρατία στην Άνδρο -Κάστρα, πύργοι, εκκλησίες, φέουδα" Εκδ. Σοφίας Τηνιακού Β' έκδ. 2015 σ.75-77

Σημ. 4 Η Άνδρος ευρισκόμενη απομονωμένη αλλά κυρίως πλησίον της Βενετικού Κράτους στην γειτονική Τήνο, αποτελούσε εύκολη λεία για επιδρομή ή και κατάκτηση εκ μέρους των Βενετών, ταυτόχρονα δε μόνιμη πιθανόν σκέψη συνωμοσίας εκ μέρους των βενετόφιλων Λατίνων της Άνδρου για εκδίωξη των Τούρκων από το νησί. Για την μεταστροφή των Λατίνων αρχόντων και κυρίως την δεύτερη κοινωνικά μερίδα τους βλ.Guillaume Saint Guillain «Ιππότες, φεουδάρχες, αστοί και άλλοι υποτελείς» Το Δουκάτο του Αιγαίου – Πρακτικά επιστημονικής Συνάντησης 2007 Ε.Ι.Ε.Ι.Β.Ε. ΕΕΚ/12. 2009 σ.135

Σημ. 5 Ο Ταξιάρχης (Αγ. Βερναρδίνος και Νικόλαος) έχει μελετηθεί εξονυχιστικά για όλες τις φάσεις του από τον καθ. του Πολυτεχνείου Δημ. Κωνσταντινίδη το 1960. Δ. Κωνσταντινίδη «ο Μέγας Ταξιάρχης στο Κάστρο Χώρας Άνδρου» Ανδριακά Χρονικά τ. 2 1962

Σημ. 6 Δημ. Πολέμη «Έκθεσις περί της εν Άνδρω Λατινικής Εκκλησίας -1624» Ανάτυπον της Ε.ΕΚ.Μ. τομ. Ζ΄ 1968 σ. 744 

Σημ. 7 Ηλ. Κολοβού «Όπου ην κήπος – Η νησιωτική οικονομία της Άνδρου με το οθωμανικό κτηματολόγιο του 1670»  εκδ. Π.Ε.Κ. -Καϊρειος Βιβλιοθήκη 2017 σ.62,66 

Σημ. 8 Έχει αβασάνιστα μερικές φορές αναφερθεί ως έτος καταστροφής του Κάστρου το 1674. Οι δημοσιευμένες επιστολές-αναφορές του Ανδριώτη Γάσπαρου Κοντόσταυλου, Προξένου της Βενετίας στην Κρήτη, προς τον Βενετό Βάϊλο στην Κωνσταντινούπολη, όπου αναφέρουν τα της καταστροφής του Κάστρου από τον Ντε Κρεβελιέ έχουν ημερομηνία 14/24 Οκτ. 1672 και 1 Νοε. 1672. Σ. Συμεωνίδη «Ανδριακά ιστορικά έγγραφα από ιταλικές αρχειακές πηγές» Ανδριακά Χρονικά 22 Καϊρειος 1994. Υποθέτουμε ότι η άλωση έλαβε χώραν κατά τον Σεπτ. του 1672.

Σημ. 9 Βλ. Δημ. Πολέμη «μια επιγραφή του έτους 1679 και η οικογένεια Δελλαγραμμάτικα» Πέταλον 6 1995 και Ν. Βασιλόπουλου «Ένας άγνωστος καθολικό ναός» Νήσος Άνδρος εκδ. Τυπωθήτω 2009/3 σ. 62-83 

Σημ. 10 Ο Πύργος του Μπίστη (Μουβελά) στις Στενιές Άνδρου παρουσιάζει και τις δύο κύριες ευκρινείς φάσεις, με τις αντίστοιχες εσωτερικές λειτουργίες. Έχει είσοδο στον όροφο αλλά και στο ισόγειο. Διατηρεί εσωτερικά μία ευρύχωρη παλαιότερη σκάλα προς τον όροφο της φράγκικης περιόδου αλλά και μία μικρή της μετά το 1690 ανακαινίσεως, οπότε το -χωρίς ανοίγματα πλέον και με σφραγισμένη την είσοδο- ισόγειο είχε μετατραπεί σε κατώϊ-αποθηκευτικό χώρο. Δημ. Φιλιππίδη «Ο πύργος του Μπίστη-Μουβελά στις Στενιές Άνδρου» εκδ. Gutemberg 2016 

Σημ. 11 Πρόκειται για την Αγ. Ιουλιανή και τον Άη-Γιάννη τον Καμαριανό. Για τον τελευταίο ο Δερτούζος γράφει ότι ήταν ευκτήριος ναός των Φολερών.

Σημ. 12 Ως προς τις συστηματικές ταλαιπωρίες που υφίσταντο οι Λατίνοι εκ μέρους των Τούρκων βλ. Δ. Πολέμη στο εξαιρετικό πόνημά του «από την εποχήν της παρακμής της Δυτικής Επισκοπής Άνδρου» Ανάτυπο από τα Θησαυρίσματα Τ. 20 Βενετία 1990 σ.σ. 253-299

Σημ. 13 για τον στραγγαλισμό των Λατίνων από τους Οθωμανούς: Σίμου Συμεωνίδη «Ανδριακά Έγγραφα από ιταλικές αρχειακές πηγές 1629-1723» Ανδριακά Χρονικά 22 1994 εκδ. Καϊρείου σελ. 15. Πρόκειται για την δημοσίευση επιστολής του Ανδριώτη Λατίνου Επισκόπου Φρ. Δελλαγραμάτικα, προς την Προπαγάνδα του Βατικανού, με ημερομηνία 24 Σεπτ. 1634

Σημ. 14 Ο τρόμος που θα καταλάβει τους εναπομείναντες Λατίνους, πριν αλλά προπαντός μετά τον στραγγαλισμό μελών της Λατινικής Καθολικής τάξης αρχόντων, αποτυπώνεται στους εξισλαμισμούς στους οποίους εξαναγκάσθηκαν οι τελευταίοι. Εντοπίζονται ένας Δελλαγραμάτικας, ένας Αλή Δαπόντες και ένας Ιουσούφης Φυρίγος του ποτέ σερ Μιχελή Φυρίγου. Οι δύο πρώτοι θα ξαναλλάξουν θρησκεία το 1660 βλ. Σίμου Συμεωνίδη «οι εκχριστιανισμοί Μωαμεθανών αίτιο κατηγορίας στις διαμάχες των καθολικών» Ε.Ε.Κ.Μ. 12 ανάτυπο  τ. ΙΒ΄1995  σελ.183-185. Στο κατά τα άλλα αξιόλογο άρθρο του ο Συμεωνίδης θεωρεί ότι η διασάλευση προέρχεται από τους μουσουλμάνους (sic) Αλή Δαπόντε και Δελλαγραμάτικα επειδή οι τελευταίοι θέλουν να επιστρέψουν στην αρχική θρησκεία τους … 
Για το ίδιο θέμα Ν. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο –Κάστρα, πύργοι, εκκλησίες φέουδα» Β΄ Έκδ. Σοφίας Γαρυφάλλου 2015 σ.298