Λειβάδια «Η Κουμανταριά»

Ένα τοπωνύμιο με ιδιαίτερη ιστορία…

  Η ευρύτερη περιοχή της Χώρας με την κοιλάδα του Παραπορτιού. Με το κόκκινο βέλος υποδεικνύεται το χωριό των Λειβαδίων, αριστερά του οποίου εντοπίζεται "η Κουμανταριά", νότια του διερχομένου ποταμού. 

«Ως προς τα εισοδήματα της Λατινικής Επισκοπής…..επιπροσθέτως  διετηρούντο έξη κληροδοτήματα (μπενεφίτσια)… αποφέροντα ωρισμένα εισοδήματα προς την Επισκοπήν. Η λεγομένη Κουμανταριά εις τον κάμπον των Λιβαδίων ήτο το αξιολογώτερον». (Δημ. Πολέμη «Πέτρου Ντε Μάρκις : Έκθεσις  περί της εν Άνδρω Δυτικής Εκκλησίας – έτος 1624) Το συγκεκριμένο ακίνητο απέφερε στην Λατινική Επισκοπή 20 δουκάτα ετησίως. Σημ. 1

«Ακίνητα εις τόπον λεγόμενον «στην Κομενταρία», αγροί με οπωροφόρα δένδρα και οικίας». (“Από την έκθεσιν της επισκέψεως της Εκκλησίας Άνδρου”, η οποία έγινε το 1700 από τον Καθολικό Επίσκοπο Σύρου Antonio Justiniani (Αντόνιο Τζιουστινιάνι) και αφορούσε στην απογραφή των ακινήτων της Καθολικής Επισκοπής Άνδρου, εγκατεστημένης κυρίως στην περιοχή των Λειβαδίων). Σημ. 2

Αλλά από πού προέρχεται αυτή η "περίεργη" λέξη που απετέλεσε τοπωνύμιο, σε θέση ανατολικά του χωριού των Λειβαδίων;

Ας πάμε λοιπόν και σε άλλες περιοχές με παρόμοια τοπωνύμια…

Στην Κύπρο υπάρχει ένα ονομαστό γλυκό κρασί, σαν την Μαυροδάφνη, που ονομάζεται Κουμανταρία γνωστό από πολύ παλαιά. Το όνομά του οφείλεται στην περιοχή, όπου φύονταν οι επί τούτου αμπελώνες. Η περιοχή ήταν η λεγόμενη Grande Commanderie με επίκεντρο Κάστρο (σημερινός πύργος Κολόσσι) και είχε αποδωθεί ως φέουδο στους Ιππότες του Αγίου Ιωάννου από τους βασιλείς της Κύπρου Λουζινιάν (Lousignan).

Άνω. Κύπρος, το Κάστρο Κολόσσι με τον Πύργο που (ξανα)έκτισαν οι Ιωαννίτες Ιππότες. Κάτω Στον ίδιο χώρο το κτίριο που στέγαζε ένα πρώϊμο εργοστάσιο παραγωγής ζάχαρης (από ζαχαροκάλαμο), κατασκευασμένο από τους Ιωαννίτες. 

Επίσης στην Κύπρο η περιοχή της παλαιάς Μαθικολώνης περιλαμβανόταν στον κατάλογο των χωριών που ανήκαν στην Μεγάλη Κομμανταρία. Αρχικά ανήκε στους Ναϊτες και κατόπιν στους Ιωαννίτες Ιππότες. Υπενθυμίζεται ότι οι Ιωαννίτες αποτελούσαν Τάγμα καθολικών μοναχών, αρχικά για την περίθαλψη των Σταυροφόρων και ακολούθως Σταυροφόρων και των ίδιων, (προερχομένων από τις χώρες των Σταυροφόρων) με στρατιωτική δομή.

Στην Ρόδο την οποία κατείχαν οι Ιππότες του Αγ. Ιωάννου βασική διοικητική μονάδα ήταν η Κομενταρία με επικεφαλής τον Μεγάλο Κομεντόρη.

Στην Γαλλία, στην Ιταλία αλλά και στην Αγγλία, Γερμανία, Πολωνία, υπήρχαν οι Commanderies ecclesiastiques οι οποίες καταγράφονται ως ακίνητα του μοναστικού στρατιωτικού Τάγματος του Αγίου Ιωάννου. Τα ακίνητα δεν είχαν απαραιτήτως κτίρια, ήταν όμως πάντοτε ακίνητα προς εκμετάλλευση. Ακόμη και ιπποφορβεία. Σημ. 3

Οι Ιωαννίτες Ιππότες, που κατείχαν το σύνολο των Δωδεκανήσων, ήταν μία υπολογίσιμη αξιόμαχη δύναμη στο Αιγαίο, την οποία οι Τούρκοι προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να εξαφανίσουν. Οι Ιωαννίτες μάλιστα είχαν εξελιχθεί σε δεινούς κουρσάρους κατά των Τούρκων. Οι Οθωμανοί ύστερα από αλλεπάλληλες πολιορκίες της Ρόδου κατάφεραν, το 1522, να καταλάβουν τα Δωδεκάνησα. 
Μέχρι τότε αρκετά χριστιανικά κράτη και κρατίδια, είχαν επιδιώξει με κατάλληλες κινήσεις την συμμαχία και αρωγή των Ιπποτών υπό τον φόβο του Τουρκικού κινδύνου. Έτσι λοιπόν η Δούκισσα της Νάξου Φραντζέσκα Κρίσπο είχε δωρίσει το 1451(;) στους Ιωαννίτες το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου του Ερμίτου (ή του Αββά), τότε παράλιο. Οι τελευταίοι για την εκμετάλλευση αυτή, δημιούργησαν μία ιδιαίτερη διοίκηση, μία Κουμανταρία. Επίσης είχε εκχωρηθεί κατάλληλη περιοχή ώστε να λειτουργεί νεώριο για δύο-τρία πλοία των Ιωαννιτών ώστε η ναυτική παρουσία τους να δρα αποτρεπτικά στις βλέψεις των Τούρκων. (Σήμερα σώζεται μόνον η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου στην Χώρα αλλά πιο εσωτερικά, λόγω αλλαγής της ακτογραμμής). 

 Παλαιότερη και νεώτερη φωτογραφία του Αγίου Αντωνίου στην Νάξο. 
Η εκκλησία παραμένει καθολική. (Άξιο παρατηρήσεως: το ιερό δεν εξέχει του κτίσματος).

Μπορούμε να υποθέσουμε ότι την ίδια περίπου εποχή και ίσως λίγο αργότερα η Άνδρος ακολούθησε (μιμούμενη όπως ήταν αναμενόμενο) την Νάξο και παραχώρησε ένα πολύ καλό ακίνητο στους Ιωαννίτες Ιππότες, οι οποίοι με την σειρά τους ωργάνωσαν μία Κουμανταρία.  Φαίνεται ότι οι Ιωαννίτες σε άγνωστη στιγμή, μετά την εκδίωξή τους από την Ρόδο το 1522, το αργότερο δε, μετά την απαρχή της Τουρκοκρατίας στο νησί το 1579, παραχώρησαν το ακίνητο στην Καθολική Επισκοπή Άνδρου. Πάντως η Κουμανταριά φέρεται κιόλας να ανήκει σ΄αυτήν το 1624.

Να σημειωθεί ότι το σημερινό ακίνητο είναι πεδινό, εύφορο κομμάτι, εξαιρετικό για καλλιέργεια. Αλλά αυτό που παρατηρούμε στις δύο προαναφερθείσες εκθέσεις της απογραφής των ακινήτων της Καθολικής Επισκοπής είναι ότι στην δεύτερη (το 1700, Απογραφή Giustiniani) καταγράφεται η ύπαρξη οικιών. Ήταν άραγε σπίτια ή γενικώς οικήματα αγροτοκτηνοτροφικού χαρακτήρα;

  Στην φωτογραφία δεξιά το χωριό των Λειβαδίων. Περίπου στο μέσον είναι ορατός ο ποταμός που διατρέχει σε όλο το μήκος την περιοχή. Με το βέλος υποδεικνύεται το ακίνητο που σήμερα αποκαλείται Κουμανταριά και το οποίο βρίσκεται νότια του ποταμού, διέρχεται δε ακριβώς μπροστά του. 

Την εποχή που αναφέρεται η έκθεση δηλαδή το 1624, το αργυρό δουκάτο αποτελεί παρελθόν και η λέξη δουκάτο ή τσεκίνι αναφέρεται αποκλειστικά στα χρυσά νομίσματα. Με βάρος σχεδόν καθαρό χρυσό 3,5 γρ. το δουκάτο είναι κάπως ελαφρύτερο από ένα μισόλιρο Αγγλίας. Δηλαδή το ακίνητο απέφερε περίπου 9,5 χρυσές λίρες ετησίως. Ποσό άξιο μνείας για τούτο και η Κουμανταριά καταγράφεται ως το αξιολογώτερο ακίνητο της Καθολικής Επισκοπής στην Άνδρο.

Πιθανώτερο λοιπόν πρέπει να θεωρείται ότι το όλο ακίνητο, μεταξύ 1624 και 1700, είχε δοθεί για εκμετάλλευση σε κολλήγες, οι οποίοι κατοικούσαν εκεί σε αντίστοιχες κατοικίες.

Με δεδομένο το κέρδος των 20 δουκάτων ετησίως (9,5 χρυσές λίρες), ποσό μεγάλο για την εποχή, εικάζεται ότι το αρχικό ακίνητο ήταν αρκετά μεγαλύτερο από αυτό που σήμερα ονομάζεται Κουμανταριά. Οπωσδήποτε όμως, όσης εκτάσεως και αν ήταν, βρισκόταν στην πλευρά που είναι νότια της κοίτης του ποταμού.  

 Σε μεγέθυνση ένα βενετικό δουκάτο ή τσεκίνι (zecchini) ή φλουρί. Το μέγεθος και το βάρος του ήταν περίπου όσο ενός μισόλιρου. Ήταν ένα νόμισμα που μιμήθηκαν πολλά ευρωπαϊκά κράτη, με όμοιο βάρος και αξία. Στο ανωτέρω παρίσταται γονατιστός ο Δόγης Antonio Venier. Ετος 1382.

Ασαφής παραμένει η αρχική προσπέλαση στο ακίνητο. Πρέπει να διευκρινισθεί ότι τα Λειβάδια ή το Λιβάδι όπως αναφερόταν παλαιότερα, στην θέση που βρίσκεται σήμερα, είναι οικισμός που δημιουργήθηκε μάλλον μετά το 1600. Άρα η πολύ παλαιότερη Κουμανταριά, που ήταν εδραιωμένη από τα μέσα του 15^ου αι. είχε διαφορετική (έναντι της σημερινής) πρόσβαση από το Κάστρο (Χώρα) αλλά και από τις οικιστικές εγκαταστάσεις της περιοχής που αναφέρονται ως Αμπατζιανό και ως Μετζανέττο ή Μεσσανό, αγνώστου θέσεως όλες. Σημ.4                          

Πάντως ο δρόμος που ανταποκρίνεται στο γκρεμισμένο τρίτοξο γεφύρι και οδεύει σήμερα προς τα Λειβάδια είναι δρόμος δημιουργημένος επίσης μετά το 1600. Η προσπέλαση προς την Κουμανταριά πρέπει να σχετιζόταν πρωτίστως με το Κάστρο παρά με τους προαναφερθέντες μικρούς οικισμούς. Σημ.5

Η όλη περιοχή, δυτικά αλλά και βόρεια, της Κουμανταριάς βρισκόταν κατά την ίδια αλλά και την κατοπινή περίοδο, στην κατοχή της Καθολικής Επισκοπής, όπως προκύπτει από τα μεταγενέστερα έγγραφα. Οι οικιστικές εγκαταστάσεις της περιοχής θα ήταν ασφαλώς αμελητέες έως μηδαμινές, δεδομένου ότι η Επισκοπή δεν μπορούσε να ασκήσει τα πλήρη φεουδαλικά καθήκοντα ελέγχου και κυρίως προστασίας των κολλήγων (ή των μικροενοικιαστών;) στον χώρο χωρίς να διαθέτει η ίδια πύργους.

Πέραν τούτων η διέλευση των Ιωαννιτών Ιπποτών από την Άνδρο, άμεση ή έμμεση μπορεί να θεωρείται βέβαιη.
Τις ιδιοκτησίες της περιοχής πρέπει να εκποίησε η Καθολική Επισκοπή κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Το τοπωνύμιο παρέμεινε...

Ο σταυρός των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννου σε πρωιμότερη εκδοχή. Αργότερα το μαύρο φόντο θα γίνει κόκκινο.

                                                                                    
                                                                               Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                              αρχιτέκτων-ερευνητής

 

Σημειώσεις :

Σημ.1 ως ανωτέρω: ανάτυπον εκ της επετηρίδος της Ε.Κ.Μ. Τόμ. Ζ΄ 1968 Τυπ. Κ.Γ. Κυπραίου σελ. 746

Σημ. 2 Ως ανωτέρω: Αρχιμαν. Εμμανουήλ. Καρπαθίου «Η Λατινική Προπαγάνδα και αι Κυκλάδες» Εκδ. Ι. Ράμφου 1936 σελ. 48

Σημ. 3 Υπάρχει και άλλο ένα μοναστικό στρατιωτικό Τάγμα αυτό των Ναϊτών Ιπποτών 1129-1312 το οποίο αφενός διαλύεται αρκετά νωρίς κατόπιν σφαγής από τον βασιλέα της Γαλλίας αλλά αφετέρου δεν επιδιώκει εγκαταστάσεις στον ελληνικό χώρο. Ως προς αυτό των Ιωαννιτών, θα εκδιωχθεί από τα γαλλικά στρατεύματα του Ναπολέοντα και θα καταλυθεί το καθεστώς στην Μάλτα, όπως έγινε και η συστηματική κατάλυση πριγκιπικών κρατιδίων επισκοπικής Εξουσίας στον Γερμανικό χώρο από τους Γάλλους κατά επόμενα χρόνια. 

Σημ. 4 βλ. Δημ. Πολέμη και π. Μάρκου Φώσκολου «το Αρχείον της Καθολικής Εκκλησίας Άνδρου» Ανατύπωσις εκ του ΜΖ΄ 1987 τ. της Επετηρίδος της Ε.Β.Σ. σελ. 137 και Εμ. Καρπαθίου «η Λατινική Προπαγάνδα και αι Κυκλάδες κατά τον ΙΗ΄αι.» 1936 σελ. 48. Το τοπωνύμιο Μετζανέτο ίσως σχετίζεται με Λατίνο φεουδάρχη ser Zuan de Mezo που κατείχε σπίτι στο Κάστρο το 1522. Δημ. Μαζαράκης «Ηγεμονικό έγγραφο του Berto Sommaripa» ΑΓΚΥΡΑ 1 Καϊρειος  Άνδρος 2001 σ. 79 

Σημ. 5 Ο δρόμος αυτός που περνούσε από το τρίτοξο γεφύρι προχωρούσε  στον πολύ μικρό αρχικά οικισμό του Λιβαδιού και έφθανε μέχρι την δίκλιτη δίκογχη εκκλησία των Αγ. Πάντων, κύριο ναό του οικισμού. Ο ναός δεν είναι άλλος από τον αναφερόμενο τότε ως ναό των Αγ. Αποστόλων. 

Τέλος σημειώνεται ότι το όνομα του Επισκόπου Τζιουστινιάνι που κατέγραψε τα ακίνητα το 1700 άλλοτε καταγράφεται ως Justiniani (πιο) λατινικά άλλοτε ως Gustiniani (πιο) ιταλικά.