Το νερό έρχεται στο Κάστρο….

Η πόλις της Άνδρου μέχρι του 1801 υδρεύετο μετά πολλού κόπου εκ του εν Νειμποργιώ ρέοντος ύδατος, μεταφερομένου είτε δι’ υποζυγίων είτε και δια λέμβων εν καιρώ νηνεμίας. (Δ. Πασχάλης Η ΑΝΔΡΟΣ τομ. Β’ Εστία 1927 σελ.246).

Το Κάτω Κάστρο (όπως άλλωστε και το Πάνω) τον χρόνο δημιουργίας του -αρχές του 13^ου αι.- απέκτησε μεγάλες δεξαμενές «κινστέρνες», οι οποίες βρισκόταν στα όρια των τειχών του Κάστρου, όπως ακριβώς συνέβαινε και με το Κάστρο της Νάξου. Ο γράφων έχει εντοπίσει μία, κοντά στο Παλάτι, σήμερα μπαζωμένη. Μία άλλη μικρή υδατοδεξαμενή που συσσώρευε νερό από αλλοτινό δώμα βρίσκεται σε γωνιακό πύργο (σημερινή οικία) κοντά στην ανατολική πύλη προς την Ρίβα. Η τελευταία δεν αποκλείεται να αποτελούσε ενδιάμεση δεξαμενή υπερχείλισης άλλης μεγαλύτερης. Ασφαλώς υπήρχαν και άλλες ώστε να εξασφαλίζεται το απαραίτητο νερό. Πάντως πηγή δεν εντοπίζεται ούτε αναφέρεται κάπου. 

Δεν είναι γνωστό μέχρι πότε και με ποιόν ακριβώς τρόπο υδρευόταν το Κάτω Κάστρο της Λατινοκρατίας. 
Οι "κινστέρνες" που είχαν κατασκευάσει οι Λατίνοι φαίνεται ότι δεν λειτουργούν επί Τουρκοκρατίας …

Πρέπει να φθάσουμε στα 1800 οπότε ο Νικόλαος Δημ. Μπίστης από τα Αηδόνια εκλέγεται κοτζάμπασης της Άνδρου και παρά τις τραγελαφικές αμφισβητήσεις (απέναντι στον νεοεκλεγέντα) εκ μέρους του Δημητρίου Περρ. Καμπάνη παρέμεινε στην θέση αυτή επί σειρά ετών. Το κυριότερο όφελος που είχε το Κάστρο (Χώρα) ήταν ότι ο Μπίστης κατάφερε την έκδοση διαταγής εκ μέρους της Σαχ Σουλτάνας, της οποίας η Άνδρος ήταν τιμάριο, για την κατασκευή (δια συνεισφοράς όλων των τμημάτων της Άνδρου) σωληνωτού υδραγωγείου για την μεταφορά νερού στην πρωτεύουσα του νησιού. Επειδή το νερό ήταν ανεπαρκές ο Μπίστης πήρε την πρωτοβουλία να φέρει και άλλη ποσότητα από τα Λάμυρα με αποτέλεσμα να έρθει σε σύγκρουση με τον πρώην κοτζάμπαση Λορέντζο Καϊρη, το νερό του οποίου ζητούσε ο Μπίστης. Η σύγκρουση κορυφώθηκε και ο Μπίστης αναγκάστηκε να πάει στην Κωνσταντινούπολη όπου εκεί όμως πέθανε χωρίς να πετύχει τον σκοπό του. Σημ.1

 Η υδραγωγός γέφυρα στον ποταμό των Λουριών. Παρατηρήστε ότι η αψίδα (καμάρα) είναι λεπτότερη από τα ακρόβαθρα. Αντιθέτως στις συμβατικές γέφυρες (πεζογέφυρες) το φάρδος είναι ίδιο παντού. Η γέφυρα το 1840(;) είναι απαθανατισμένη ήδη χωρίς μέτωπα και πτερυγότοιχους πράγμα που μπορεί να σημαίνει ότι τα μέλη αυτά παρασύρθηκαν από μεγάλη πλημμύρα και παραμένει ακέραιη μόνον η αψίδα. Αξιοπρόσεκτo είναι ότι αποτυπώνεται από τον Tower, με ιδιαίτερη επιμέλεια ως ήδη παλαιά.

Η ειρωνεία είναι ότι το νερό έφθασε στο Κάστρο όταν κοτζάμπασης ήταν ο αντίπαλος και διώκτης του Μπίστη, Δημήτριος Περρ. Καμπάνης απολυταρχικός και τυραννικώτατος (όπως γράφει ο Πασχάλης). Έκλεψε δε όλη την δόξα όταν κτίσθηκε η δεξαμενή στην σημερινή Πλατεία Καϊρη επί του διετούς αξιώματός του 1817-1819.

Δεν είναι γνωστό ούτε από πού ήρθε το νερό ούτε ο ακριβής τεχνικός τρόπος μεταφοράς του. Η δε αποστροφή του Περράκη Δ. Καμπάνη αναφορικά με την κρήνη ότι ήτο η δεξαμενή, τού από την θέσιν Λουριά κατασκευασθέντος το πρώτον υδραγωγείου της πόλεως. Τούτου διασώζεται επί της κοίτης του ποταμού Λουριών αψίς τοξοειδής, ανοίγματος δέκα μέτρων, εφ΄ης υπήρχον οι πήλινοι σωλήνες… δεν διαφωτίζει τα πράγματα… Σημ. 2 
Πάντως το έργο ήταν σωληνωτό και σίγουρα το διοχετευόμενο νερό έπρεπε να βρεθεί σε αρκετό ύψος, ώστε να φθάσει στο Κάστρο. Για τον λόγο αυτό λοιπόν, χρησιμοποιήθηκε η μεγάλη τοξωτή γέφυρα του Νημπορειού από το κατάστρωμα της οποίας περνούσαν οι πήλινοι εφυαλωμένοι σωλήνες. Σώζεται τουλάχιστον ένα τέτοιο δείγμα. Χρόνος κατασκευής του σωλήνα οι αρχές του 19^ου αιώνα. 
Η μεγάλη τοξωτή αψίδα αποτελεί λοιπόν αποκλειστικά υδραγωγό γέφυρα. Έχει εσωτερικό άνοιγμα άνω των 8,50 μ. Το τόξο και το κατάστρωμα της γέφυρας έχουν πλάτος μόνον 1,40m. ενώ τα ακρόβαθρα ξεπερνούν τα 2,20μ. Στις αντιστοίχου μεγέθους πεζογέφυρες τα ακρόβαθρα και οι αψίδες έχουν το ίδιο πλάτος (περ. 2,70 μ.) όπως τα γεφύρια της Στοιχειωμένης, του ποταμού Άχλα (Βαρυδιού) ή και των Αποικίων. 
Το 1841 απαθανάτισε το έργο ο Ar. Tower και το γεφύρι φαίνεται ήδη παλαιό. Ο ίδιος ο Τάουερ (έχοντας επισκεφθεί τα ελληνικά νησιά και αντικρύζοντας αυτή την άρτια κατασκευή σε κατάσταση ερειπωμένη) το χαρακτήρισε ως βενετσιάνικο (venetian bridge). Σε εποχή πολύ προγενέστερη λοιπόν είχε γίνει άλλη απόπειρα μεταφοράς ύδατος μέσω του γεφυριού αυτού, προς το Κάστρο σε άγνωστη σε μας κρήνη ή κρήνες... Σημ. 3  

 Άνω η υδραγωγός γέφυρα όπως είναι σήμερα. Άμεσα χρήζει συντηρήσεως. Σύντομα θα κινδυνεύει...  Κάτω το σπάνιο πήλινο λούκι μεταφοράς του νερού. Έχει μήκος περ. 37 εκ. και εσωτερική μέση διάμετρο περ. 13 εκ.

Η δεξαμενή που όλοι γνωρίζουμε στην σημερινή πλατεία Καϊρη αποτελεί ένα τετράγωνο κτίσμα με τετράρριχτη σκεπή αρκετά οξυκόρυφη, εν είδει πυραμίδας. Σημ. 4 Έχει δε από ένα μαρμάρινο πλαίσιο για κρήνη σε κάθε πλευρά. Στην δυτική ρήση της σκεπής του υπάρχει ανθρωποθυρίδα για την απαραίτητη εσωτερική παρακολούθηση και συντήρηση. Το κτίσμα είναι πιθανόν εντελώς λιθόκτιστο. 

 Η δυτική πλευρά της κρήνης. Στην στέγη της φαίνεται η ανθρωποθυρίδα, μέσα σε κύκλο, για την συντήρηση του εσωτερικού. 

Όλες οι πλευρές του, συμπεριλαμβανομένης και της σκεπής, έχουν επιστρωθεί με μαρμάρινες πλάκες από δεύτερη χρήση, άγνωστης προελεύσεως, ίσως αλλοτινού δαπέδου(;). Αξιοσημείωτο είναι ότι δεν θυμίζει τις αρχαίες κρήνες αλλά ούτε τις νεοκλασσικές. Η τυπολογία του είναι αμήχανη και αναζητά ρυθμό, χωρίς αποτέλεσμα…  
Δημιουργήθηκαν και στις 4 πλευρές πλαίσια με αψιδωτή εσοχή εν είδει υπερθύρου ώστε να τοποθετηθούν 4 βρύσες αντιστοίχως. Τα πλαίσια αυτά δείχνουν περισσότερο μουσουλμανική επιρροή. Λόγω του λιγοστού νερού φαίνεται ότι καταρχάς τοποθετήθηκε μόνον μία βρύση, στην νότια πλευρά, αυτή που υπάρχει και λειτουργεί και σήμερα. Αργότερα τοποθετήθηκαν βρύσες και στην ανατολική αλλά και την δυτική πλευρά. Αυτή προς τον δρόμο ήταν και η αρχική όπως δείχνει και η κτητορική πλάκα που υπάρχει, με σκοπό τον εντυπωσιασμό των εισερχομένων στο Κάστρο, λίγο πριν την τάφρο, αφού άλλωστε η κυρία οδός παρέμεινε η ίδια, ενώ εικάζεται ότι στο σημείο αυτό η στάθμη του δρόμου πρέπει να ήταν κάπως χαμηλότερη από την σημερινή. Ως προς την πλάκα, που θεωρείται και κτητορική, αυτή αναφέρει στο επάνω τμήμα τον κοτζάμπαση Δ. Καμπάνη και το έτος,1818. Το κατώτερο μεγάλο διακοσμητικό τμήμα ανήκει στον ρυθμό μπαρόκ με ροκοκό στοιχεία, «οθωμανικά» εκφρασμένα, από ικανό τεχνίτη ίσως Χιώτη ίσως και από την Κωνσταντινούπολη. Είναι φανερή η απόπειρα της απομάκρυνσης από τα παλαιά μουσουλμανικά πρότυπα. 

 Η πλάκα με τις ανάγλυφες παραστάσεις τεχνοτροπίας μπαρόκ και ροκοκό. Στην ημικυκλική κτητορική πινακίδα ο Δημ. Καμπάνης κομπάζει αναληθώς ότι με δικά του έξοδα έφθασε το νερό το 1818.

Πάντως η λειτουργία του μοναδικού κοινωφελούς έργου που έγινε επί Τουρκοκρατίας αφενός έγινε από πλούσιους ιδιώτες αλλά και εκ μέρους των διοικητικών διαμερισμάτων της Άνδρου, των μονών κ.α. κατόπιν εκμαιεύσεως εντολής και αφετέρου δεν είχε μακρά διάρκεια. 

Η κρήνη όπου φαίνεται η νότια και η ανατολική πλευρά της. Στην τελευταία μάλλον δεν τοποθετήθηκε ποτέ βρύση ή κάτι αντίστοιχο. Διαπιστώνουμε την επίστρωση με μαρμάρινες πλάκες σε όλες τις επιφάνειες. Οι πλάκες εντελώς ανόμοιες ούτε ως προς τις διαστάσεις ούτε ως προς την ποιότητα του μαρμάρου φαίνονται να έχουν προέλθει από άλλη προγενέστερη χρήση. 
                                                                 

                                                                                      Νίκος Βασιλόπουλος

                                                                                    αρχιτέκτων - ερευνητής      

Σημειώσεις

Σημ. 1 Δ. Πασχάλης Η ΑΝΔΡΟΣ τομ. Β’ Εστία 1927 σελ.244-6.

Σημ. 2 Περράκη Δημ. Καμπάνη «Η ιστορία της πόλεως Άνδρου και η εξέλιξις αυτής» σελ. 31

Σημ. 3 Ο Δ. Πολέμης χάρις στον οποίο εκδόθηκε σε πολύτιμη και καλαίσθητη έκδοση το έργο του Tower, με την γνωστή αντιβενετική του προδιάθεση, σπεύδει να γράψει διορθώνοντας τον Άγγλο ότι η γέφυρα δεν είναι βενετικό έργο... Μάλιστα χωρίς καμμία εξήγηση την απωθεί στον 17ο αιώνα. Κατανοώντας την παλαιότητα του έργου το μεταθέτει (αναγκαστικά πολύ παλαιά) στην αρχή της Τουρκοκρατίας -αλλά τόσο- ώστε να "αφαιρέσει" από τους Λατίνους τυχόν μέριμνα υδροδοτήσεως του Κάστρου και να την "πιστώσει" έτσι στους Τούρκους (οι οποίοι εν τούτοις είναι γνωστό ότι άφησαν πίσω τους υποανάπτυκτες κοινωνίες και χώρες χωρίς υποδομές...). 

Σημ. 4 Για το κολωνάκι που βρίσκεται στην κορυφή της σκεπής μπορείτε να διαβάσετε το άρθρο που είχα αναρτήσει στις 14/10/2017, στο andros historia με τίτλο «οι μικρές μαρμάρινες κολωνίτσες με τρούλο».