Οι μικρές μαρμάρινες κολωνίτσες με τρούλλο.

Αυτά τα δυσερμήνευτα αρχιτεκτονικά μέλη. Τουρκοκρατία 3

Οι μικροί αυτοί μαρμάρινοι τρούλοι που συχνά κοιτάζουμε χωρίς να αναρωτιόμαστε ως προς την ταυτότητά τους, από πολλά χρόνια με απασχολούσαν. Δεν μοιάζουν με βυζαντινά ή μεταβυζαντινά αρχιτεκτονικά μέλη ούτε με φράγκικα. Εντελώς απρόοπτα εντόπισα και ταύτισα -πιστεύω- την αρχιτεκτονική τους καταγωγή. 

 Άνω. Στο σύμπλεγμα του μεγάλου Τζαμιού Σουλεϊμανιγιέ, διακρίνονται οι καπνοδόχοι με την απόληξη κτισμένη όπως ακριβώς τα οκταγωνικά γνωστά μας κολωνάκια. Με τρούλλο οκτώ πλευρών και ομοίωμα μουσουλμανικής θύρας, ανά πλευρά, για την έξοδο του καπνού. 

 Η φωτογραφία είναι ίσως προπολεμική μετά την υδροδότηση της Χώρας του 1936, όπως φαίνεται από το μεταλλικό καπάκι στο μέσον του δρόμου. Αριστερά η κρήνη με το κολωνάκι στην κορυφή. Πίσω το καφενείο του Βάτη.

Πρωτοεντόπισα τα αρχιτεκτονικά αυτά μέλη σε φωτογραφία του σπουδαίου κωνσταντινουπολίτη Αρμένη φωτογράφου Ara Guller από το Σουλεϊμανιγιέ Τζαμί. Πρόκειται αν δεν απατώμαι για τις απολήξεις μεγάλων καπνοδόχων στο προσκείμενο του Τζαμιού κτιριακό συγκρότημα. Είναι οκταγωνικοί καπνοδόχοι και σε κάθε πλευρά υπάρχει ένα μικρό άνοιγμα που μιμείται μουσουλμανική επιβλητική θύρα για την έξοδο του καπνού. Δεν γνωρίζω αν το όλο σύμπλεγμα αποτελεί ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό και διακοσμητικό στοιχείο της οθωμανικής αρχιτεκτονικής αλλά το συγκρότημα είναι κτισμένο κατά τον 16^ο αιώνα από τον σπουδαίο αρχιτέκτονα Μιμάρ Σινάν (μάλλον ελληνικής καταγωγής). Σημ. 1.

Τι γνωρίζουμε όμως από τουρκικά αρχιτεκτονικά μνημεία στην Άνδρο; Και πώς εξηγείται η παρουσία τους εδώ;

Βέβαιο είναι ότι οι Οθωμανοί δεν ανήγειραν τέμενος στην Άνδρο και μάλλον χρησιμοποίησαν ναό του Κάτω Κάστρου για την λατρεία τους (ίσως από το 1579-1672;). Από την κατάκτηση της Άνδρου κατέβαλαν επίμονες προσπάθειες, αλλά και λεηλασίες και απίστευτες ενοχλήσεις στους εναπομείναντες Λατίνους Ανδριώτες, οι οποίες καταμαρτυρούνται στην επιστολή του Επισκόπου Δομήνικου Δελλαγραμμάτικα προς το Βατικανό, ώστε να οικειοποιηθούν τον λατινικό Καθεδρικό Ναό (Αγ. Ανδρέα) και να τον μετατρέψουν σε τζαμί. Σημ.2.

Μάλλον λοιπόν τα μαρμάρινα κολωνάκια δεν προέρχονται από κάποιο τέμενος αφού τέτοιο δεν υπήρξε.

Οι Οθωμανοί είχαν όμως δημιουργήσει νεκροταφείο έξω από τον Kule δηλαδή τον μεγάλο πύργο άνω της Πύλης εισόδου του Κάτω Κάστρου δηλαδή περίπου στην σημερινή πλατεία Καϊρη. Το νεκροταφείο είχε έκταση 1,5 στρέμματος και περιβαλλόταν με τοίχο. Ήταν δηλαδή αρκετά περιποιημένο. Σημ.3.

Υπάρχει η πιθανότητα οι μικροί αυτοί μαρμάρινοι τρούλλοι να σχετίζονται με κατασκευή μικρού παραρτήματος σχετικής με ύπαρξη κρήνης ή άλλου ταφικού μνημείου(;).

Η κρήνη που δημιουργήθηκε το 1815 στην σημερινή Πλατεία Καϊρη έχει την δική της ενδιαφέρουσα ιστορία. Κατά τα φαινόμενα πάντως βρισκόταν κοντά στο τουρκικό νεκροταφείο. Ψηλά πάνω στην κορυφή της πυραμιδοειδούς στέγης της τοποθετήθηκε σε άγνωστο χρόνο η μία τρουλλοειδής κολωνίτσα.  Να τονισθεί ότι η μικρή κολωνίτσα δεν έχει την παραμικρή σχέση με το αρχιτεκτονικό στυλ της κρήνης. 

 Άλλα δύο τρουλλοειδή κολωνάκια στά όρια του προαυλίου του Αγίου Γεωργίου Χώρας, όμοια μεταξύ τους. Το κάτω (δεξιά) νομίζω ότι εντοπίσθηκε στον χώρο του Αγ. Αθανασίου κατά την εκσκαφή του 1963(;). 

Υπάρχουν όμως άλλες δύο μεταξύ τους πανομοιότυπες λίγο χονδρότερες τοποθετημένες στον προαύλιο χώρο του ναού του Αγίου Γεωργίου. Η πρώτη βρισκόταν πακτωμένη στο στηθαίο από πολύ παλαιά ενώ η δεύτερη τοποθετήθηκε χαμηλότερα, στην κατάληξη του στηθαίου -ίσως- μετά τις εργασίες εκσκαφής του χώρου του Αγ. Αθανασίου (κατά τις αρχές της δεκαετίας του 60) όπου ίσως εκεί εντοπίσθηκε και ως δίδυμη τοποθετήθηκε ακριβώς πιο κάτω από την παλαιότερη. Εντύπωση ωστόσο αποτελεί ότι και οι δύο έχουν γίνει από ίδιο μάρμαρο και έχουν παρόμοια φθορά γεγονός που δείχνει την ίδια ηλικία και την ίδια χρονικά έκθεση στον εξωτερικό χώρο. Αξιοσημείωτη είναι παρουσία μικρής ψευδοθυρόσχημης εσοχής μουσουλμανικών προτύπων σε κάθε πλευρά της κολώνας. Πρόκειται ακριβώς για μίμηση των ανοιγμάτων των καπνοδόχων τα οποία ακολουθούν πρότυπα μουσουλμανικής πολυτελούς θύρας-ανοίγματος.

 Διακρίνονται πολύ καλά τα ψευδοθυρόσχημα ανάγλυφα στοιχεία, ένα σε κάθε πλευρά με απομίμηση μουσουλμανικού τύπου θυρών. Πάνω από την στέψη η κάθε πλευρά συγκλίνει για την δημιουργία καμπυλόσχημου τρούλλου με εγχάρακτη διαφοροποίηση της κάθε πλευράς έναντι της άλλης. Επάνω (δεξιά φωτό) στην κορυφή υπήρχε εξόγκωμα το οποίο φαίνεται να λείπει σε αντίθεση με την κολωνίτσα της κρήνης όπου εκεί διατηρήθηκε. 

Επειδή δεν υπάρχει η παραμικρή ένδειξη παρουσίας τουρκικού τεμένους ή άλλου λατρευτικού χαρακτήρα κτίσματος η προέλευσή τους παραμένει δυσερμήνευτη. Πάντως τα κολωνάκια αυτά δεν αποτελούν ταφικά μέλη. Η πιθανότητα να προέρχεται από άλλο τόπο δεν φαίνεται πιθανή αφού η αρπαγή τους από άλλο προ του 1821 τουρκοκρατούμενο χώρο πρέπει να θεωρηθεί αδιανόητη. Η μεταφορά για στολισμό τέτοιου είδους τουρκικών αρχιτεκτονικών μελών στην Άνδρο μετά την Απελευθέρωση το 1829 πρέπει να θεωρηθεί εξίσου απίθανη. Έτσι θεωρώ ως πιθανώτερη την εκδοχή των διακοσμητικών μελών μουσουλμανικού παραρτήματος που βρισκόταν στην Άνδρο, ίσως σχετικού με το οθωμανικό νεκροταφείο που βρισκόταν κοντά στην είσοδο του Κάτω Κάστρου ή ως διακοσμητικά στοιχεία στον πιθανό ναό που χρησιμοποίησαν οι Τούρκοι στο Κάστρο.

Απόλυτη βεβαιότητα πάντως για την καταγωγή αλλά και την χρήση τους ίσως ακόμη και για την ίδια την ταυτότητά τους ως μουσουλμανικών στοιχείων δεν θεωρείται απολύτως δεδομένη.

Σημ.1 Στο μαυσωλείο, όπου ο τάφος του, υπάρχουν νεώτερα μαρμάρινα κολωνάκια που απολήγουν σε οκταγωνικούς μικρούς τρούλλους, στυλιζαρισμένη εκδοχή των τρουλλίσκων της Άνδρου.

Σημ. 2. Νίκου Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» εκδ. 2015 σελ. 299

Σημ.3. Ηλία Κολοβού «Οι Μουσουλμάνοι της Ανδρου κατά την Οθωμανική περίοδο»  Εύανδρος 2009 Καϊρειος σελ.289.                                                                         Ωστόσο στην γνωστή γκραβούρα του Τουρνεφόρ δεν φαίνεται να υπάρχει νεκροταφείο ούτε κοντά στον Πύργο της Πύλης ούτε κοντά στον πύργο του Τούρκου Αγά.