Το μοναστήρι της Αγίας Μαρίνας στην Κατάκοιλο

 

 Ο ναός της Αγίας Μαρίνας, καθολικό της παλαιάς Μονής, με ορατά ερείπια στο βάθος δεξιά της.

Ένα είναι βέβαιο: ότι δεν γνωρίζουν όλοι οι Ανδριώτες το μοναστήρι ης Αγίας Μαρίνας στην Κατάκοιλο…

 Ό,τι γνωρίζουμε από το μοναστήρι προέρχεται κυρίως από τον Δ. Πασχάλη, δύο άλλα γραπτά στοιχεία και από τις παραδόσεις που διασώζονται ακόμη στις μέρες μας στο χωριό της καταπράσινης Κατακοίλου με τα πλούσια νερά της. 

1. Γενικά

Ο Πασχάλης επισκέφθηκε το μοναστήρι ίσως στις αρχές της δεκαετίας 1920, οπότε και το συμπεριέλαβε λίγο αργότερα στο μοναδικό έργο «δώδεκα εν Άνδρω βυζαντιναί μοναί» από τις οποίες σημειωτέον όπως και ο ίδιος ομολογεί καμμία δεν είναι της βυζαντινής, προ του 1204, περιόδου της Άνδρου. Σημ.1.

Για την Αγ. Μαρίνα γράφει ότι η μονή έχει περίβολο αν και εν μέρει μόνον σωζόμενο. Επί του υπερθύρου της Πύλης, προεξέχει αμυντική κόγχη. Η προ του ναού αυλή είναι μαρμαροστρωμένη. Πέριξ της αυλής υπήρχαν πολλά (πόσα;) κελλιά. Στον εξωτερικό χώρο υπήρχε μαρμάρινη κρήνη και δεξαμενή  με αναβρυτήριο (περίεργης τεχνοτροπίας). Επίσης ότι σώζεται ο μαρμάρινος δεσποτικός θρόνος αν και σε τεμάχια. Στην θύρα του ναού υπάρχουν παραστάδες από πάλλευκο μάρμαρο με ανάγλυφα ανθέμια. Σημειώνει δε εντυπωσιασμένος ότι σπάνιος είναι ο πλούτος και ο διάκοσμος. Επιμένει στην ύπαρξη πηγής στο εσωτερικό του ναού και στο άφθονο υδάτων γειτονικό ρέμμα. (Ούτε το αναβρυτήριο ούτε το σύνολο του δεσποτικού σώζεται σήμερα.) 

  Αριστερά το εσωτερικό της εκκλησίας. Δεξιά στο έδαφος ακουμπισμένο ό,τι απέμεινε από το πολυτελές δεσποτικό που περιέγραφε ο Πασχάλης. Μάλλον πρόκειται για την κορωνίδα που στέγαζε τον "θρόνο" σε οκταγωνική απομίμηση αρχιτεκτονήματος με 8 κιονίσκους και  αντίστοιχα ανοίγματα μεταξύ τους.   

Ο Επίσκοπος Άνδρου Διονύσιος ο Α΄ Καϊρης (φερόμενος) ιδρυτής της Μονής 1742

Η μονή ήταν γυναικεία (άγνωστο από πότε έως πότε). Ο Πασχάλης θεωρεί τον Διονύσιο Α΄ Καϊρη (επίσκοπο Άνδρου 1719-1748) ως τον κτήτορα της Μονής όπως ο ίδιος αναφέρει στην μαρμάρινη επιγραφή στην εντοιχισμένη πινακίδα της εκκλησίας με έτος το 1742 ενώ η τριγύρω έκταση ήταν ακίνητο των Καϊρη. Με τα ελάχιστα στοιχεία που υπάρχουν για το μοναστήρι απαραίτητη είναι η μελέτη της παρουσίας του τελευταίου εκεί.Σημ.2                                                                                                

Ο Καϊρης στην διάρκεια της θητείας τους επιδόθηκε με ένα σχεδόν ανεξήγητο ζήλο σε ανέγερση εκκλησιών κτίζοντας ο ίδιος είκοσι εκκλησίες στην Άνδρο, κατά τον Πασχάλη με δικά του έξοδα, εκποιώντας περιουσιακά του ακίνητα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να κατηγορηθεί και ίσως να απομακρυνθεί προσωρινά από το αξίωμά του γύρω στα 1745. Το Πατριαρχείο εκποίησε το ακίνητο της Κατακοίλου και το κτήμα του Μπρούτου (του τμήματος εκείνου που ανήκε στον Καϊρη) προκειμένου να πληρωθούν τα χρέη. Απορία προκαλεί η εμπλοκή του Πατριαρχείου στην εκποίηση των ακινήτων σαν να είχε ο Διονύσιος δανειστεί χρήματα απ΄αυτό… Περιγράφει τον Καϊρη ως αυταρχικό και μειλίχιο, ως ευπροσήγορο, γλυκύ, μεγαλόφρονα, ευαίσθητο και ελευθέριο (τι εννοεί άραγε με το ελευθέριος, ως προς τι;).

Ο Καϊρης συνήθιζε να περνάει μεγάλο χρόνο στην Μονή τόσο που αναφέρεται-πριν το 1791-ότι κατοικούσε σε κώμη ήτις εκαλείτο Αρνά..…  Σημ. 3.

Έφερνε μάλιστα μαζί του τον ανηψιό του Διονύσιο Καϊρη του Μιχ. ο οποίος εν συνεχεία θα γίνει Επίσκοπος Άνδρου ως Διονύσιος ο Β΄ το 1775. Γιατί όμως ο Διονύσιος εγκατέλειπε την Επισκοπή, και τον όροφο του πύργου τους στην Μεσσαριά -μετά το 1742- και έμενε στο μικρό εκείνο μοναστήρι δίπλα σε ένα πολύ μικρό τότε χωριό την Κατάκοιλο η οποία ούτε καν κατονομάζεται; Επίσης γιατί ήθελε να αναδείξει την Μονή με την τόσο μικρή εκκλησία ενώ ο ίδιος είχε πρωτοστατήσει στην κατεδάφιση του ναού του Αγ. Νικολάου και την ανέγερση του νέου γνωστού ενοριακού ναού της Μεσσαριάς το 1737. Πιθανώτερο πρέπει να θεωρείται ότι ο Διονύσιος σκόπευε να μεγαλώσει το μοναστήρι και να το αναδείξει. Από τις αφηγήσεις των κατοίκων της Κατακοίλου καταμαρτυρείται ότι πολλά μαρμάρινα μέλη (άλλα φράγκικα και άλλα βυζαντινά) είχαν συγκεντρωθεί στο πρώτο νεώτερο μοναστήρι της Κατακοίλου, την Αγ. Λαύρα ή Μαύρα (κατόπιν Αγ. Αθανασίου) που είχε αρχίσει να ανεγείρεται περί το 1567(;). Σημ. 4.

Είναι βέβαιη η μετακίνηση μαρμαρίνων μελών μεταξύ των δύο μοναστηριών αλλά και της εμβληματικής εκκλησίας του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου. Ίσως ακόμη και της Παναγίας. Ωστόσο κάτι παρόμοιο είχε ήδη πραγματοποιήσει ο Διονύσιος, ο οποίος όταν ανήγειρε τον ναό του Αγ. Νικολάου Μεσσαριάς συγκέντρωσε και εντοίχισε μαρμάρινα γλυπτά μέλη από όλη σχεδόν την Άνδρο. (Τα μαρμάρινα αυτά μέλη αποτελούν μέχρι σήμερα μία κυριολεκτική συλλογή -συγκεντρωμένη σε μία εκκλησία- με την εξέλιξη της εκκλησιαστικής μαρμαρογλυπτικής της Άνδρου μελετημένη από τον καθ. Ορλάνδο). Πιστεύω ότι το ίδιο επεδίωκε να κάνει και στην Μονή της Αγ. Μαρίνας… Τα μαρμάρινα μέλη συγκεντρώθηκαν από άγνωστες εκκλησίες(;) της Άνδρου και κατόπιν χάθηκαν ή διεσπάρησαν. Σημ. 5.  

 Ο ναός είναι βυθισμένος στον περιβάλλοντα χώρο. Οι αρχικοί κτήτορες δεν επιδίωκαν την επιβλητική παρουσία του.  

2. Άλλα στοιχεία για την Μονή

Εν τούτοις παρά τα λεγόμενα του Πασχάλη η Μονή φαίνεται να υπάρχει από πολύ νωρίτερα. Σε πινακίδα στην διπλανή εκκλησία των Αγ. Αποστόλων αναφέρεται (από τον Δ. Πασχάλη) ότι η τελευταία είναι σύμπληα της Αγ. Μαρίνας με έτος το 1608 και αργότερα γίνεται λόγος περί το 1635. Σημ. 6

Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας (1207-1566) έκλεισαν τα ορθόδοξα μοναστήρια. Δύο ορθόδοξες μονές στην Άνδρο ανεγείρονται επί Ιωσήφ Νάσι (1566-1579). Σημ.7 
Μετά το 1579 οι Τούρκοι απαγόρευαν την ανέγερση νέων Μονών και επέτρεπαν μόνον την επισκευή υπαρχουσών έστω και ερειπίων. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι στην θέση της Αγ. Μαρίνας υπήρχε παλαιό βυζαντινό μοναστήρι του οποίου δεν σωζόταν παρά μόνον ο ναός. Δεν μπορώ να ισχυρισθώ ότι ο ναός είναι της βυζαντινής περιόδου ωστόσο έχω υποψίες ότι η θέση είναι ενός βυζαντινού μοναστηριού και η εκκλησία είναι ένα κτίσμα της ίδιας περιόδου, αλλεπάλληλα επισκευασμένο, όπως οι εκκλησίες, ρυθμού βασιλικής, που κτιζόταν στην Άνδρο πριν την ανέγερση των βυζαντινού ρυθμού ναών που έλαβε χώραν μόνον τον 11^ο -12^ο αιώνα δηλαδή μέχρι την αρχή της Λατινοκρατίας.  

3. Ο ναός της Αγίας Μαρίνας.  

Δεν είναι μεγάλος και ανήκει στον τύπο των επιπεδόστεγων βασιλικών. Εξωτερικά ξενίζει η έκκεντρη είσοδος του δυτικού τοίχου. Στην συγκεκριμένη περίπτωση πιθανόν να οφείλεται στην κατάρρευση του βόρειου τοίχου (λόγω του ρέμματος;) οπότε να κατασκευάσθηκε νέος τοίχος λίγο πιο μέσα (νοτιώτερα). Οι παραστάδες, δεξιά και αριστερά της πόρτας, είναι εξαιρετικά δείγματα εκκλησιαστικής -και όχι μόνον- μαρμαρογλυπτικής. 

 Η είσοδος. Την πλαισιώνουν μαρμάρινοι λαμπάδες, μόνον δεξιά και αριστερά. Στην δεξιά φωτογραφία φαίνεται καλύτερα ο εξαιρετικός διάκοσμος του λαμπά (παραστάδος). 

Το εσωτερικό παρουσιάζει αρχαϊκότητα  και κυρίως ο χώρος του ιερού βήματος. Εντύπωση προκαλούν οι τοιχοθυρίδες οι οποίες είναι ακανόνιστες ως προς το ύψος, την θέση και χωρίς αναλογίες ή συμμετρία μεταξύ τους ή ως προς άλλο σημείο. Παρουσιάζουν ομοιότητα με τις τοιχοθυρίδες του Αη-Γιώργη στην Βαθειά (Μεσσαριά) όπου στην μία τοιχοθυρίδα σώζεται η μοναδική αγιογραφία της βυζαντινής περιόδου της Άνδρου (αρχή 13^ου αι.). Επίσης μεγάλη εντύπωση προκαλεί η μεγάλη εσοχή στον βράχο από όπου πηγάζει νερό. Η όλη διαμόρφωση και η ένταξη στον φυσικό περιβάλλον (βράχο) είναι σπάνια στην Άνδρο (Παναγία Καταφυώτισσα Αποικίων άγνωστης ηλικίας, Άγιοι Ανάργυροι στο όρος Γερακώνα, ανατολικά της Μονής του Αγ. Παντελεήμονα). Να σημειώσουμε ότι η ναοδομική δραστηριότητα ορθοδόξων ναών πραγματοποιείται μόνον μετά το 1700 οπότε οι (κυκλαδίτικες τέτοιου είδους) παλαιϊκές αρχιτεκτονικές κατασκευές κατά κανόνα έχουν εγκαταλειφθεί.

 Φωτό αριστερά. Μέσα στον χώρο του ιερού και δεξιά στον βράχο υπάρχει διαμορφωμένη διέξοδος νερού από τον βράχο!! Φωτό δεξιά. Τοιχοθυρίδες κατασκευασμένες χωρίς συμμετρία η σε αυτονόητη σχέση με την Αγία Τράπεζα. Εδώ καταγράφονται αντιλήψεις εκμεταλλεύσεως του χώρου πάρα πολύ παλαιές.

 

  Αριστερή φωτό. Η Αγία Τράπεζα με άλλες τοιχοθυρίδες δεξιά της. Μεσαία φωτό. Άλλη στιγμή η Αγία Τράπεζα με το μικρό παράθυρο και τις τοιχοθυρίδες. Δεξιά φωτό. Δεξιά της Αγίας Τράπεζας η καμάρα στην οποία στηρίζεται ο τοίχος ώστε να εξασφαλίζεται ο χώρος και η δίοδος προς την φυσική πηγή. 

Κατά τα λοιπά ο ναός παρουσιάζει εξαιρετική λιτότητα στο εσωτερικό του. Ο Διονύσιος εντοίχισε (ο ίδιος ή πιθανώτερα ο ανηψιός του μετατόπισε από άλλο σημείο του ναού) στον νότιο τοίχο τον θυρεό των Καϊρη με το όρθιο αριστερόστροφο λιοντάρι (παρόμοιο υπάρχει στο υπέρθυρο του ναού του Αγ. Νικολάου Μεσσαριάς) με την επιγραφή «ο Άνδρου Διονύσιος του Μιχαήλ Καϊρη»  Αριστερά κτητορική επιγραφή για τον ναό και δεξιά περίπου το ίδιο κείμενο στα λατινικά. Σημ 8. Μου αναφέρθηκε ότι παλαιότερα υπήρχε και τέταρτη πινακίδα αγνώστου περιεχομένου.

Αριστερή φωτό. Στον βόρειο τοίχο οι τρείς πινακίδες. Η πρώτη κτητορική(;) του Διονυσίου Α'. Η μεσαία είναι ο θυρεός των Καϊρη και η τρίτη είναι η κτητορική πινακίδα στα λατινικά. Δεξιά φωτό, Ο θυρεός των Καϊρη σε μεγέθυνση. 

Στο χώρο του ιερού σώζονται δύο μαρμάρινα μέλη τμήματα παραστάδων που το άνω δεξιό τμήμα βρίσκεται στο ανώφλι της Αγ. Ζώνης, παρακείμενης εκκλησίας. Τα μέλη αυτά είναι τεχνοτροπίας μπαρόκ (baroque). Εξω από την εκκλησία της Αγ. Μαρίνας στον βόρειο τοίχο προς το ρέμμα υπάρχει πηγή από όπου τρέχει νερό μέσα από το στόμα μαρμάρινου λιονταριού. Η όλη παράσταση είναι τεχνοτροπίας επίσης μπαρόκ που μπορεί να συγκριθεί με την παράσταση της κρήνης της Πλ. Καίρη στην Χώρα. Φέρει χρονολογία 1771 και η κατασκευή της  πρέπει να οφείλεται στον Διονύσιο Καϊρη (τον ανηψιό).            

Φαίνεται ότι παρά το γεγονός ότι το ακίνητο πουλήθηκε οι Καϊρη, με την ιδιότητα του ιερωμένου εξακολουθούν να ενδιαφέρονται για το μοναστήρι. Ο ανηψιός Διονύσιος Β΄ Καϊρης (πριν ακόμη γίνει Επίσκοπος) τοποθέτησε στο δάπεδο ως ομφάλιο εν είδει θυρεού ένα δικέφαλο αετό παρόμοιο με τον ρωσικό. Είναι η περίοδος που η Άνδρος ρωσοκρατήθηκε από το 1770-1774. Ο Καϊρης συμμορφώνεται με την νέα κατάσταση η οποία όμως δεν θα διαρκέσει.Σημ. 9

 Αριστερή φωτό, ο θυρεός τον οποίο τοποθέτησε στο δάπεδο ο Διονύσιος (κατόπιν Επίσκοπος) ως ομφάλιο το 1771 την περίοδο της Ρωσοκρατίας της Άνδρου. Είναι παρόμοιος με τον ρωσικό. Στο μετάλλιο ρομβοειδή σχήματα αντί του Αγ. Γεωργίου που είχε ο θυρεός της Ρωσίας. Δεξιά φωτό, η εξωτερική κρήνη. Από το στόμα του λιονταριού δεν τρέχει πλέον νερό. Η σύνθεση αρκετά καλού μαρμαρογλύπτη έχει πολυσύνθετη παράσταση τεχνοτροπίας μπαρόκ. Μάλλον πρόκειται για Χιώτη, γνώστη των δυτικών καλλιτεχνικών ρευμάτων. 

 Αριστερή φωτό, στο εσωτερικό της εκκλησίας, δύο παραλληλόγραμμα μαρμάρινα μέλη με αναγεννησιακή διακόσμηση. Πρόκειται για τεμαχισμένους λαμπάδες πόρτας, άγνωστο από πού προερχόμενους. Δεξιά φωτό, Ένα τμήμα μέλος του ίδιου μαρμάρινου περιθυρώματος (πορτοσιάς) -και συγκεκριμένα το δεξιό- χρησιμοποιήθηκε ως ανώφλι στην γειτονική εκκλησία της Αγ. Ζώνης. Στο άκρο δεξιά διακρίνεται πρόσωπο από το στόμα του οποίου "βγαίνουν" τα φυλλώματα που διακοσμούν το ανώφλι. Ο Διονύσιος ο Α' φαίνεται ότι κατά το 1742 ή και προγενέστερα συγκέντρωσε μαρμάρινα μέλη -από όλη την Άνδρο- για να διακοσμήσει αργότερα το μοναστήρι, κάτι που δεν κατάφερε να ολοκληρώσει. Τα μέλη αυτά μάλλον μεταφέρθηκαν, όταν εγκαταλείφθηκε το μοναστήρι, στην γειτονική Μονή της Αγ. Λαύρας (κατόπιν Αγ. Αθανασίου) απ΄όπου και διαδοχικά διεσπάρησαν ή χάθηκαν μετά την εγκατάλειψή της...

Κατόπιν τίποτα δεν αναφέρεται. Άγνωστο παραμένει τι απέγινε το μοναστήρι, μέχρι πότε λειτούργησε, πότε εγκαταλείφθηκε, αν απέκτησε ακίνητη περιουσία (πράγμα μάλλον απίθανο).

Σήμερα φροντίζεται ο ναός και ο χώρος μέσα στον παλιό περίβολο. Η εκκλησία πάντα ασβεστωμένη λειτουργείται της Αγ. Μαρίνας με σεμνό τρόπο, (χωρίς τουριστικοθρησκευτικούς(;) ταγούς) και ακολουθεί το πανηγύρι ανήμερα…

Το πανηγύρι της Αγίας Μαρίνας, το πρωί στην εκκλησία.

                                                          Νίκος Βασιλόπουλος
                                                          αρχιτέκτων-ερευνητής
                                                              04/08/2018

ΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ

Σημ.1.  Δ. Πασχάλη «δώδεκα εν Άνδρω βυζαντιναί μοναί» ανάτυπον εκ της Ε.Ε.Β.Σ. Εστία

 

Σημ. 2 Εκτός των Καϊρη παρουσιάζονται και άλλοι πρώην καθολικοί άρχοντες της Άνδρου να κατέχουν ακίνητα στην Κατάκοιλο. Οι Παρόδοι περίπου στην σημερινή είσοδο του χωριού ερχόμενοι από το Μπατσί. Οι γαλλόφιλοι Δελλαγραμμάτικα διαθέτουν μεγάλο ακίνητο που η βενετόφιλη Καθολική Επισκοπή Τήνου θα τους αποσπάσει με δόλιο και εκβιαστικό τρόπο πριν τα τέλη του 18^ου αι.. 

Σημ. 3. Διονύσιος Καϊρης ο Α εκδ. Φοίνικος 1924 σελ. 14 

Σημ. 4. Νίκου Βασιλόπουλου «Κατάκοιλος – Ο Μύλος του Νικολού Δελλαβόγια και το μοναστήρι στις Λαυριές» androshistoria.blogspot.gr 18/7/2015. 

Σημ. 5. Νίκου Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ. 55-69. 

Σημ. 6 Δημ. Πασχάλη Ανδριακά Χρονικά 7 σελ. 17-34 και Ηλ. Κολοβού "Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο Οθωμανικό Πλαίσιο" Ανδριακά Χρονικά 39 Καϊρειος 2006 σελ. 262-263 

Σημ 7. Πρώτη περίπου το 1560 ανεγέρθηκε η Μονή της Αγίας ή Ζωοδόχου Πηγής και δεύτερη ίσως το 1567 στην Κατάκοιλο η Αγία Μονή ή Μονή της Αγ. Λαύρας ή Μαύρας που κατόπιν ωνομάσθηκε Μονή του Αγ. Αθανασίου. 

Σημ. 8 συγγρ. Δεν κατανοώ γιατί ο Πασχάλης τεκμαίρει ότι ο Καϊρης ήταν μετρίας μορφώσεως και ότι την λατινική επιγραφή έγραψε κάποιος διερχόμενος από την Κατάκοιλο λατίνος ιερωμένος. Το θεωρώ απίθανο Λατίνος να ασχολήθηκε να μεταφράσει την ελληνική επιγραφή.

Σημ. 9. την ίδια εποχή χαράζονται στις παραστάδες της εισόδου του Αγ. Ερμολάου Αηδονιών ο δικέφαλος αετός με τον Αγ. Γεώργιο στο μετάλλιο όπως ακριβώς ο ρωσικός θυρεός. Για δε τους επισκόπους Καϊρη βλ. Δ. Πασχάλη Η ΑΝΔΡΟΣ τομ. Β’ . εκδ. Εστία σελ. 356,357

ΕΥΧΑΡΙΣΤΏ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΤΟΝ κ. ΤΑΣΟ ΡΟΔΙΤΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΓΙΑ ΩΡΙΣΜΕΝΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΝ ΙΔΙΟ ΚΑΙ ΤΗΝ κ. ΤΖΟΥΓΑΝΟΥ.