Χώρα Ρίβα

Ένα άγνωστο μέχρι σήμερα οικόσημο και η δημιουργία της συνοικίας της Ρίβας.

Τελευταία μία άγνωστη μαρμάρινη πινακίδα με οικόσημο εντοιχίστηκε σε ιδιωτικό χώρο και παρουσιάζει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον όχι μόνον επειδή αφορά στην μεγάλη οικογένεια των δουκών της Νάξου Κρίσπι.

Η Άνδρος αν και μεγάλο νησί έχει ελάχιστες πινακίδες οικοσήμων  Λατινικών οικογενειών σε σχέση με άλλα νησιά των Κυκλάδων. Οι λόγοι της εξαφανίσεως των θυρεών, αρκετά  περίπλοκοι, δεν είναι του παρόντος άρθρου.

Θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε τις αιτίες της  παρουσίας του θυρεού αυτού αλλά και της κατοικήσεως και Πολεοδομικής συγκροτήσεως της Ρίβας (ή Καμάρας), που ήταν και η πρώτη συνοικία που δημιουργήθηκε έξω από το Κάστρο. Σημ.1

  Η συνοικία της Ρίβας ή Καμάρας σημειώνεται μέσα σε άσπρο κύκλο. 

Οι μαρτυρίες 

Ο χώρος που μεσολαβούσε από το τέλος του Κάτω Κάστρου έως την νησίδα (Μέσα Κάστρο) ήταν πάντοτε έρημος. Το μόνο κτίσμα ήταν αυτό του καθολικού δίκλιτου ναού για τον οποίο ο αποστολικός επισκέπτης Sebastiani γράφει ότι τα κλίτη ήταν αφιερωμένα το ένα στον Αγ. Γεώργιο και το άλλο στην Θεοτόκο. Ο ναός αποδόθηκε(;) στους ορθοδόξους γύρω στα 1750, αφιερώθηκε στην Αγ. Βαρβάρα και ξανακτίσθηκε αργότερα εκ βάθρων μικρότερος σε διαστάσεις. Σημ.2 
Τον ναό κατείχαν αρχικά μάλλον οι Ιησουίτες ενώ όλος ο πέριξ χώρος ανήκε στην Καθολική Επισκοπή Άνδρου.  

 Άνω. Ο χώρος όπου αργότερα δημιουργήθηκε η συνοικία της Ρίβας ή Καμάρας στην γνωστή γκραβούρα του Pitton de Tournefort (1700). Διακρίνεται (με το βέλος) μοναδικό κτίσμα ο Άγιος Γεώργιος (και Θεοτόκος) των Καθολικών γνωστός και ως ο Αη-Γιώργης ο Φράντζικος. Κάτω Ο ίδιος χώρος σήμερα όπου η Αγία Βαρβάρα έχει αντικαταστήσει τον Αγ. Γεώργιο.

Το 1662 στην έκθεση με τα ακίνητα της Καθ. Επισκοπής, που συντάσσει ο κληρικός fra Tomaso αναφέρεται μόνον ο ναός του Αγ. Γεωργίου χωρίς άλλη μνεία για τον πέριξ χώρο. Σημ. 3 Το 1700 από τον Αρχιεπίσκοπο Σύρου Antonio Giustiniani, που καταμετρά επίσης τα ακίνητα, ο ίδιος χώρος καταγράφεται ως Κάμπος του Αγ. Γεωργίου  Σημ. 4 Ο ίδιος χώρος όμως πριν το 1725(;) καταγράφεται από τον βικάριο Niccolό Maraggon: ως Ο Αγ. Γεώργιος με τα σπίτια τριγύρω του (που ανήκουν στην Καθ. Επισκοπή). Φαίνεται λοιπόν ότι εκεί ήδη είχε αρχίσει η οικοδόμηση νέων οικιών. Σημ. 5

Οι κατοικίες κτίζονται μετά το Κάτω Κάστρο, ανατολικά του, αμέσως μετά την πύλη και την τάφρο. Πότε εξαφανίζονται τα δύο τελευταία στοιχεία δεν είναι γνωστό.

Στην θέση όπου καταλήγει το κόκκινο βέλος τελείωνε το Κάτω Κάστρο και στο σημείο αυτό βρισκόταν η ανατολική πύλη του. 


Πάντως αναμφίβολα οι πρώτες κατοικίες ανήκαν στην Καθολική Επισκοπή. Αξίζει ιδιαιτέρας μνείας ότι η κατοίκηση έγινε σε τουλάχιστον δύο διακριτές χρονικά φάσεις. Σε αυτό πολύτιμο αποδεικτικό στοιχείο αποτελεί η απεικόνιση του Κάστρου από τον αξιωματικό του Αγγλικού Ναυτικού A. Tower  του 1841. Εκεί φαίνεται ότι η παλαιά ανατολική τάφρος ίσως έχει επιχωματωθεί, ότι ο χώρος αμέσως μετά είναι ήδη οικοδομημένος. Φαίνεται μάλιστα ότι η οικοδόμηση έχει προχωρήσει ανατολικώτερα, ακόμα περισσότερο (προς την σημερινή Πλατεία του Αφανούς). 

 Το 1841 απαθανατίζεται τον A. Tower το Κάτω Κάστρο, η Χώρα. Διακρίνεται με βέλος ή επιχωματωμένη(;) τάφρος και ακολουθεί η Ρίβα μέχρι το Μέσα Κάστρο με την καμάρα του. 

Ερωτηματικά.  

Μέχρι το 1700 (πριν οικοδομηθούν δηλαδή τα όσα προαναφέραμε) όταν εξερχόταν κανείς του Κάστρου κατευθυνόμενος  προς το τέλος του ακρωτηρίου, η έξοδος για λόγους αμυντικούς παρουσίαζε μία ελαφρά στροφή προς τα ανατολικά. Άρα το απέναντι διαμορφωμένο(;) μονοπάτι στρεφόμενο επίσης ανατολικά και προεκτεινόμενο αποκτούσε μία σχεδόν ευθεία λοξή πορεία προς την κάθοδο της Καμάρας με δεύτερη διαδοχική στροφή λόγω του άλλοτε (μάλιστα μεγαλύτερου προς Νότον) ναού του Αγ. Γεωργίου, σημερινής -μικρότερης- Αγ. Βαρβάρας.
Ωστόσο η ανοικοδόμηση δεν ήταν υποχρεωμένη, φαινομενικά τουλάχιστον, να διατηρήσει το παλαιό μονοπάτι με αποτέλεσμα οι ανεγέρσεις οικιών να πραγματοποιηθούν έτσι, ώστε οι μεν προς Βορράν οικίες να είναι μεγάλες (επί μεγάλων -μέχρι τα βράχια- οικοπέδων) ενώ οι προς Νότον να είναι σαφώς μικρότερες. Ο λόγος της οικοδομήσεως μεγάλων οικιών επί αντιστοίχως μεγάλων οικοπέδων στο βόρειο τμήμα της Ρίβας μάλλον σχετίζεται με την σπουδή για αγορά και εγκατάσταση των κοινωνικά και οικονομικά ισχυρότερων παρά στην εμμονή της διατηρήσεως του μονοπατιού που εν τω μεταξύ είχε αναχθεί σε δρόμο. Γιατί όμως έσπευσαν οι ευπορώτεροι να αποκτήσουν μεγάλα οικόπεδα και να κτίσουν αντιστοίχως μεγάλα σπίτια στο βόρειο τμήμα της Ρίβας σε θέση απελπιστικά εκτεθειμένη στους ανηλεείς βορείους ανέμους με τις βροχές και την αλμύρα να λούζει τις κατοικίες τους; Εάν υπήρχε περιθώριο εκλογής η επιλογή μοιάζει ακατανόητη, πολλώ δε μάλλον εάν αναλογισθεί κανείς ότι ο μυχός του Παραπορτιού ήταν-ακόμη τότε-εκείνος όπου προσωρμούσαν τα πλοία και φορτοεκφόρτωναν ο,τιδήποτε. Μία μόνον εξήγηση υπάρχει. Ότι η πώληση των οικοπέδων ή των ήδη κατασκευασμένων οικιών, με βάση των δρόμο, που αναφέρονται στο πρώτο τέταρτο του 18^ου αι. είχε κιόλας διαμορφώσει  τις ιδιοκτησίες. Υπό την έννοια αυτή οι πρώτες επιλογές της Καθολικής Επισκοπής καθώρισαν την συγκρότηση των οικοδομικών συνόλων δεξιά και αριστερά του δρόμου της Ρίβας, με τον δρόμο να ενώνει οπτικά την ανατολική έξοδο του Κάστρου με τον ναό του Αγ. Γεωργίου (μετέπειτα Αγ. Βαρβάρας). Επιπλέον οι πρώτοι οικιστές ως άρχοντες αδιαφορούσαν για τον εποπτικό έλεγχο της εμπορικής δραστηριότητας του δεχόμενου τα πλοία Παραπορτιού.

Με κόκκινες τελείες σημειώνεται ο δρόμος ο οποίος ξεκινούσε εκεί που τελείωνε το Κάτω Κάστρο με την ανατολική πύλη του. Αριστερά του, φαίνεται το οικοδομημένο (βόρειο) τμήμα, με μεγάλα σπίτια επί μεγάλων οικοπέδων. Δεξιά το νότιο τμήμα με μικρά σπίτια επί αντιστοίχως μικρών οικοπέδων. Τα σημεία της πύλης και ο αλλοτινός ναός του Αγίου Γεωργίου είχαν δημιουργήσει ένα οδικό τμήμα σε λοξή ευθεία, βάσει του οποίου έγιναν οι πρώτες οικοδομήσεις εκ μέρους της Επισκοπής (Ο Άγιος Γεώργιος με τα σπίτια τριγύρω του όπως καταγράφει ο Niccolό Maraggon το πρώτο τέταρτο του 18ου αι.) Η ρυμοτομική και πολεοδομική αυτή διάταξη καθώρισε μάλλον την δημιουργία των αντιστοίχων οικοδομικών συμπλεγμάτων βόρεια και νότια του δρόμου. 

Οι μαρτυρίες και η παρεμβολή(;) του Κρίσπι.

Η Καθολική Επισκοπή φαίνεται ότι παρέμεινε ιδιοκτησιακά στην Ρίβα τουλάχιστον μέχρι το πρώτο τέταρτο του 18^ου αι όπως προκύπτει από την μαρτυρία που προαναφέραμε. Αλλά και μάλλον μέχρι σχεδόν τα μέσα του αιώνα. Κατόπιν η εμφάνιση του βικαρίου Giovanni Battista Crispi έφερε ανατροπές. Άγνωστο πότε ανέλαβε στην Άνδρο τα καθήκοντα βικαρίου, διαδεχόμενος μάλλον τον Niccolό Maraggon. Βρίσκοντας τον Καθεδρικό καθολικό ναό του Αγ. Ανδρέα σε κατάρρευση αποφάσισε την ολοσχερή επισκευή του το 1749, επισκευή η οποία διήρκησε μέχρι το 1752 και η οποία κατέστη δυνατή με εκποιήσεις ακινήτων της Επισκοπής.                                                                                               

Στην δεκαετία αυτή βρίσκουμε όπως φαίνεται μία νέα πυρετώδη ιδιοκτησιακή κατάσταση όπως προκύπτει από τις περιγραφές τού εκεί νέου ιδιοκτήτου Φενδερίκου Καμπάνη. Σημ. 6. Ο Λευτέρης Καρυστινός (Ασημάκος) ο οποίος έχει ήδη αποχωρήσει, ο Μιχαήλ Αθανάσιος (Αθανασίου άρχοντες Μεσσαριάς), ο Φραντζέσκος Δελλαγραμάτικας (Μπούζαλης) μάλλον με οικόπεδα, ο Νικολός Νέρης, ο Κωνστ. Κωττάκης, και ο Φραντζέσκος Καραγιάννης (Πασχάλης) ο οποίος είχε αγοράσει σπίτια από τον βικάριο Κρίσπι. Αλλά και άλλοι, όπως ο γαμπρός του Καραγιάννη/Πασχάλη Γιάννης Πέττας αλλά και κάποιος Στρατής Κολαδάμος, αλλά και μία ατελέσφορη αγορά από τον Γιαννάκη Γουλανδρή την οποία φέρεται να αναίρεσε ο ίδιος ο Φενδερίκος Καμπάνης. Αρκετά αργότερα θα προστεθεί και ο Ροϊδης.   Σημ. 7 
Ο Φενδερίκος Καμπάνης παρόλο που έχει αγοράσει οικόπεδα πριν τα τέλη του 18^ου αι. εμφανίζεται στην διαθήκη του να γράφει : αφήνω του υιού μου του Μιχάλη δια να κτίση οσπίτια τους σπιτότοπους οπού ευρίσκονται αναμεταξύ του Μιχάλη Αθανασίου και Ανδριάνας Κολαδάμου πλησίον του Αγίου Γερωργίου του Φράντζικου… Σημ.8.

Αλλά αυτό που εκπλήσσει είναι αφενός η οικοπεδοποίηση που έλαβε χώραν μεταξύ του 1725(;) και του 1760(;), ενώ αναφέρεται πώληση οικοπέδων από τον Νικολό Νέρη στον Κρίσπι , ο δε Κρίσπι εμφανίζεται να πουλάει σπίτια στον Φραντζέσκο Καραγιάννη/Πασχάλη το 1762. Σημ. 9 Μέχρι το 1829 δεν παύουν οι έριδες μεταξύ των νέων ιδιοκτητών αλλά και δικαστικοί αγώνες. Πολύ κοντά λοιπόν εμφανίζεται το οικόσημο των Κρίσπι να φυλάσσεται επί πάρα πολλές δεκαετίες. Το γιατί ο Crispi ήθελε να δηλώσει την παρουσία του με τον γνωστό τρόπο των Λατίνων αρχόντων δηλώνει νομίζω το κλίμα του τόπου και του χρόνου. Σημ. 10

Αριστερά ο θυρεός των G.B Crispi που βρέθηκε στην Άνδρο. Δεξιά ο θυρεός των  Crispi της Νάξου στα χρώματα που φαίνεται πως είχε.

 Ένα ερώτημα παραμένει αναπάντητο είναι το γιατί το οικόσημο δεν έχει τα γνωστά ιερατικά σύμβολα με τα οποία περιβαλλόταν οι θυρεοί των κληρικών. Κάθε υπόθεση είναι ανοικτή. Πάντως δεν χωρά αμφιβολία ότι το οικόσημο σχετίζει άμεσα τον G.P. Crispi με τους Κρίσπι της Νάξου ή Πάρου ενώ παράλληλα η χρονολογία που φέρει 17?? (οι αριθμοί της δεκαετίας είναι κατεστραμμένοι), συμπίπτει με την παρουσία του τελευταίου ως βικαρίου αλλά και ιδιοκτήτη στην Άνδρο και τοποθετεί την αρχική παρουσία του οικοσήμου στην πυρετώδη ανοικοδόμηση της Ρίβας. Ανοικοδόμηση που έλαβε χώραν το δεύτερο ήμισυ του 18^ου αιώνα και εκόρεσε οικιστικά τον χώρο μέχρι το τέλος του ακρωτηρίου, οδηγώντας τους πλέον εύπορους στην οικοδόμηση της Χώρας από την πλατεία Καϊρη και άνω…

  Το 1841 η ανοικοδόμηση, μετά το κορεσμό της Ρίβας, έχει ξεκινήσει δειλά δυτικά του Κάτω Κάστρου αμέσως μετά την σημερινή πλ. Καϊρη

                                                                             Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                           αρχιτέκτων-ερευνητής
                                                                                 19/05/2018

Σημ. 1 Ρίβα, Riva είναι λέξη ιταλική και σημαίνει την διαμορφωμένη ακτή, όπως είχε διαμορφωθεί στην "μύτη" του ακρωτηρίου δίπλα στην σημερινή καμάρα. Η αδιαμόρφωτη ακτή λέγεται Costa, Κόστα. 
Ρίβα ήταν η παλαιότερη ονομασία της. Αργότερα ωνομάσθηκε και Καμάρα από την καμάρα που συνδέει την ξηρά με το Μέσα Κάστρο. Η Οξώπορτα ή Πορτάρα ήταν η Πύλη, με την είσοδο στο Κάτω Κάστρο δηλ. την παλιά Χώρα, στην (σημερινή) πλατεία Καϊρη η οποία ωνομάσθηκε τελευταία, από αδαείς, επίσης Καμάρα λόγω του σχήματος της Πύλης (και όλους τους κατοίκους της παλιάς Χώρας Καμαριανούς). Λόγω της άγνοιας των πρώτων και της συγκαταβατικότητας των υπολοίπων αλλοιώνονται εμβληματικά και καίρια τοπωνύμια της Άνδρου με αποτέλεσμα να λησμονηθεί σχεδόν η λέξη Οξώπορτα.

Σημ. 2 Βλ. Η Αγία Βαρβάρα Νικ. Βασιλόπουλου Androshistoria blogspot. Gr και Δημ. Κωνσταντινίδη «ο Ναός της Αγ. Βαρβάρας Χώρας Άνδρου» Ανάτυπον από τα Τεχνικά Χρονικά Νοεμ.-Δεκ. 1961 Αρ.6 

Σημ. 3 Δ. Πολέμη και π. Μ. Φώσκολου «Το αρχείον της Καθολικής Εκκλησίας Άνδρου» Τ. ΜΖ’ 1987 Ε.Ε.Β.Σ.  Τυπ. Παπαδάκη 1988 κεφ. Κατάλογοι ναών και αστικών ακινήτων. Σελ.137

Σημ. 4 Η Λατινική Προπαγάνδα και αι Κυκλάδες κατά τον 18^ο αι. Εμμ. Καρπαθίου Εκδ. Ι. Ράμφου Αθήνα 1936 σελ.42 & 47

Σημ.5 Ως σημείωση 4.

Σημ. 6 Δημ. Πολέμη «τα κατά τον Φενδερίκον» Πέταλον 8 -2003 εκδ. Καϊρείου. Έγγρ 10 Σελ 230-240

Σημ. 7 Άλλος ένας άρχοντας θα έρθει να κατοικήσει στην Ρίβα, ο Ροϊδης, ο οποίος εγκατέλειψε τον πύργο του στις Στενιές περί τα τέλη(;) του 19^ου αιώνα. Βλ. Νίκ. Βασιλόπουλου androshistoria.blogspot.gr  H Αρχοντική οικογένεια Ροϊδη

 

Σημ. 8 Ως και Σημ. 6.  έγγραφο .9 Διαθήκη Φενδερίκου Καμπάνη 23/4/1832 σελ. 218 και έγγραφο 1 σελ. 203

Σημ. 9 Δεν μπορεί να αποκλεισθεί ότι η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου και Θεοτόκου που φαίνεται να πέρασε σε ορθοδόξους να πωλήθηκε σε ιδιώτη μέσα στα πλαίσια εκποιήσεως ακινήτων της Επισκοπής ώστε να επισκευασθεί ο ναός του Αγ. Ανδρέα. 

Σημ. 10 Περαιτέρω αναφορές ως προς τους Κρίσπι : Δημ. Πολέμη Πέταλον 8 Καϊρειος Άνδρος 2003 σελ. 231-239 και Πέταλον 2 Καϊρειος Άνδρος 1981 σελ. 127

 Τα σχέδια, αριστερά του Αγ. Γεωργίου (και Θεοτόκου) και δεξιά της Αγ Βαρβάρας όπως τα εκπόνησε ο καθ. Δημ. Κωνσταντινίδης. Στο αριστερό σχέδιο ο γράφων έκανε μικρή διόρθωση αυξάνοντας το μήκος του ναού βασιζόμενος στο Σχέδιο Πόλεως του 1865, στο οποίο αποτυπώνεται επακριβώς ο ναός πριν κατεδαφισθεί και κτισθεί στη θέση του η Αγ. Βαρβάρα.