Οδοιπορικό στον Πετριά

Ο εξαιρετικός ανοιξιάτικος καιρός, είχε αποτελέσει μία πραγματική ευκαιρία να περπατήσουμε μέχρι τον εγκαταλελειμμένο Πετριά. Η εικόνα του ήταν πάντα ελκυστική, γραφική μα και μυστηριώδης όπως κάθε ερειπωμένου οικισμού. Προσεγγίσαμε το χωριό επιλέγοντας την παλαιά στενή (που τώρα ονομάζεται μονοπάτι(sic) και είναι αρκετά καθαρό) η οποία περνάει δίπλα από την εκκλησία της Αγ. Μονής των Φαλίκων. Η διαδρομή μέσα από την ήμερη οργιώδη φύση που την διατρέχουν ρεματάκια με τα νερά τους.

Φθάνοντας η εντύπωση ήταν ζωηρή από τα ερειπωμένα σπίτια, που κολλημένα το ένα στο άλλο -γεγονός όχι τόσο κοινό στην Άνδρο- παρουσίαζαν θαυμάσια αρμονία, δεμένα στο έδαφος, χωρίς υπερβολές, με μέτρο, σεμνότητα  και μετριοφροσύνη…  Ένα ατόφιο δείγμα της κυκλαδίτικης Αρχιτεκτονικής της Άνδρου, ενός βαθειά αγροτικού νησιού.

 Φωτό. Έχουμε φθάσει στον Πετριά. Τα ερείπια μεγάλου αρκετά παλαιού διώροφου σπιτιού, με λίγα ανοίγματα στον όροφο. Στο κέντρο ένας υποδειγματικός κάπασος. Υποστατικά με φούρνο κ.α.   

Ο Πετριάς ήταν ο ανατολικώτερος οικισμός όπου μαζί με τα Φάλικα, το Κουρέλι, τα Σασά και το Αλάδου αποτελούσαν τα Πέρα Χωριά στην βόρεια κλιτύ του Γερακώνα. Σημ. 1

Ο Πετριάς δεν αναφέρεται στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα του 1670 ούτε σ’ αυτά του 1721. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι στα πρώτα αναφέρονται τα Σασά μαζί με το Κουρέλι με εκκλησία τον Αγ. Νικόλαο ενώ στα δεύτερα και μεταγενέστερα μόνον το Κουρέλι. Φαίνεται ότι το 1721 κρίθηκε αμελητέο να αναφερθούν και οι δύο οικισμοί. Αυτό μας αφήνει να υποθέσουμε ότι θα ήταν δυνατόν να υπήρχε και ο οικισμός του Πετριά ο οποίος επίσης δεν αναφέρθηκε το 1721.

Φωτό. Μικρό σχετικά σπίτι. Όχι εξαιρετικά καλοχτισμένο, οι πέτρες ίσως από άλλο παλαιότερο κτίσμα. Το πρέκι "πρόδωσε" τον τοίχο. Σε λίγο θα καταρρεύσει η προς τα δεξιά γωνία του σπιτιού. Σημειώστε (δεξιά) και τις απαραίτητες αυλές.

Ωστόσο τα οικήματα του χωριού έχουν χαρακτηριστικά που τα τοποθετούν μετά τα μέσα του 18^ου αιώνα. Εν τούτοις υπάρχουν τέσσερα στοιχεία άξια προσοχής:                                                                                                   

1^ον ότι ωρισμένα οικήματα είναι ξανακτισμένα επάνω σε παλαιότερα οπότε η πρώτη φάση ιδρύσεως του οικισμού απωθείται σε παλαιότερη περίοδο από τον 18^ο αιώνα, αιώνα κατά τον οποίο ο οικισμός αυξανόμενος θα αρχίσει να παίρνει την σημερινή του μορφή.                                                                                                        

2^ον ότι η εκκλησία του Πετριά, Ταξιάρχης, είναι καταφανώς πολύ παλαιότερη των σημερινών ερειπίων, ίσως κατά τρεις σχεδόν αιώνες.                        

 3^ον ότι ένας κύριος δρόμος που συνδέει τον Πετριά με τα μεσαιωνικά Φάλικα αποτελεί Στενή με τοίχους εκατέρωθεν σχεδόν παντού. Σημ. 2
Ο κύριος αυτός δρόμος περιλαμβάνει εντυπωσιακό γεφύρι κτισμένο με συνεκτικό υλικό μπουρσελάνα(;) και όχι ξερολιθιά, υπογραμμίζει την σπουδαιότητα της διαδρομής αυτής που είχε αφετηρία τον Φάλικα και τέρμα τον Πετριά. (Η Στενή στο τέρμα της διαδρομής συναντά τον μικρό παλαιότατο δρόμο που συνέδεε την Μεσσαριά με την Πανάχραντο ο οποίος δεν σχετίζεται ούτε τεχνικά ούτε ηλικιακά μ’ αυτήν η οποία έχει λειτουργική αυτοτέλεια Φάλικα-Πετριά). Η λεπτομέρεια αυτή καθιστά τον Πετριά «εξάρτημα» ή τρόπον τινά προέκταση των Φαλίκων σε χρόνους απώτατους με ιδιαίτερη όμως, πολύ μικρή αρχικά, οικιστική εγκατάσταση.
4^ον Η περιοχή πάνω από τον Πετριά ονομάζεται Φράγκικα, στα Φράγκικα στα οποία καταλήγει η συνέχεια της προαναφερθείσης οδικής διαδρομής. Το τοπωνύμιο αν και εύγλωττο δεν μπορεί να μας δώσει περισσότερα στοιχεία, η δε παρουσία των Φράγκων (Λατίνων) στην περιοχή είναι δεδομένη μέχρι τον 17^ο αι. Σημ. 3

 Φωτό. Αριστερά και δεξιά παλαιότερες τοιχοποιίες. Δεξιά, το σημερινό ερειπωμένο σπίτι κτίσθηκε πάνω σε παλαιότερο. Αριστερά υπάρχει παλαιότερο επίσης σπίτι με επιμελημένη τοιχοποιία, ενώ το υπόλοιπο είναι άλλης κατασκευής νεώτερης και πιο πρόχειρης.
  

 Φωτογραφίες αριστερά άνω και κάτω. Η Στενή σε άλλα σημεία διατηρεί τον διαχωριστικό και προστατευτικό μανδρότοιχο. Επάνω ο μανδρότοιχος δεν υπάρχει και έχει αντικατασταθεί για την διατήρηση του εύρους του δρόμου με όρθιες μικρές πέτρες σαν στήματα. Φωτογραφίες δεξιά άνω και κάτω. Το εκπληκτικής κατασκευής μικρό γεφύρι κτισμένο με συνδετικό υλικό, και το κατάστρωμά του με πελώριες μονοκόμματες πέτρες. Τεχνοδομικά είναι ολόιδιο με αυτό της Στοιχειωμένης, μόνον η καμάρα είναι τύπου κανίστρου, αλλά της ίδιας ηλικίας. Έχει δεχτεί σοβαρές εργασίες επισκευές. 

Ο Πετριάς θα γνωρίσει από τον 18^ο αι και μετά ανάπτυξη ανάλογη με αυτή των άλλων χωριών της περιοχής ενώ μου επισημάνθηκε πρόβλημα ανεπαρκών υδάτων για καλλιέργεια.

Τα εναπομένοντα υποβλητικά ερείπια που αποπνέουν όμως οικειότητα, αποτυπώνουν εγκατεστημένες οικογένειες με συγκροτημένα ανεξάρτητα οικιστικά παρακολουθήματα: μικρές αποθήκες, χοιροστάσια, εξωτερικούς φούρνους, μικρές εσωτερικές αυλές κ.α. Δείγματα κλειστής οικονομίας. 

Φωτό. Τα σπίτια με τα ορατά ακόμη σήμερα υποστατικά παραρτήματά τους. Το σπίτι αριστερά κάτω είναι από τα παλαιότερα, Έχει είσοδο σε χώρο με καμινάδα (τζάκι) για μαγείρεμα. Ήταν μία ευρύχωρη κουζίνα που λειτουργούσε και ως καθιστικό.  

Στενός δρόμος λειτουργούσε μεταξύ των σπιτιών. Η κακή κατάσταση, η επικινδυνότητα και η ανεπτυγμένη βλάστηση δεν μου επέτρεψαν την φορά αυτή να εξετάσω περισσότερο τα ερείπια. 

   Φωτό. Άνω : Ο εσωτερικός δρόμος του χωριού. Κάτω : Τα ερείπια είναι συχνά επικίνδυνα...

                                                          

Η σύνδεση του Πετριά (όπως αναπτύχθηκε μετά τον 18^ο αι.) με την Χώρα, διεξαγόταν μέσω του παλαιότατου στενού δρόμου που προαναφέραμε, ο οποίος ανέβαινε από το γεφύρι της Στοιχειωμένης προς την Πανάχραντο.  

Ο μικρός ναός του Ταξιάρχη αποτελεί κτίσμα -το αργότερο- του 16^ου αιώνα, με θολωτή χαμηλή πόρτα, κτισμένος με τοίχους σε επεξοχή (μπουντουλούμια), δύο πολύ καλής κατασκευής ιερά (αχιβάδες) για τα δύο δόγματα και μία τοιχοθυρίδα για προσκομιδή ανοιγμένη επιδέξια μεταγενέστερα στον ανατολικό τοίχο αριστερά από το μεγάλο ιερό.

Τέλος ο Πετριάς στα τέλη της δεκαετίας του 30 κατόπιν πολλών κρουσμάτων φυματιώσεως, θανατηφόρας κατά κανόνα, εγκαταλείφθηκε οριστικά και αμετάκλητα…

Φωτό. Η εκκλησία του Ταξιάρχη με την μικρή θολωτή είσοδο, ίσως του 16ου αιώνα. Κάτω η στέγαση σε τοίχους σε επεξοχή με πελώριες πέτρες στην οροφή. Αρχικά δεν διέθετε τέμπλο. Δεξιά ο χώρος του ιερού βήματος : Δεξιά ένα μεγάλο ιερό (για καθολικούς) και αριστερά, στον βόρειο τοίχο άλλο μικρότερο (για ορθοδόξους). Στον ανατολικό δίπλα στο μεγάλο ιερό έχει διανοιχθεί αργότερα(;) μικρή τοιχοθυρίδα για την προσκομιδή του ορθοδόξου και κατασκευασθεί στην γωνία χαμηλά μικρός χώρος για το ζέον.
Κάτω. Τρείς φωτογραφίες από τον άγνωστης ηλικίας δρόμο που συνέδεε την Μεσσαριά με την Μονή Παναχράντου, πριν κτισθεί το γεφύρι της Στοιχειωμένης (προ του 1585). Δρόμος διαφορετικής τεχνικής, με σκαλοπάτια σαν καλντερίμι και σε άλλα σημεία λαξευμένα. (Τα καλντερίμια στην Άνδρο είναι σπάνια και μεταγενέστερα, τέλη 18ου και 19ου αιώνα.) Σημ. 4

Τα πρώτα συμπεράσματα.

Ο Πετριάς φαίνεται να παρουσιάζει μία πρώτη αρχική εγκατάσταση ίσως τον 16^ο αι. Ερείπια πάνω στα οποία κτίσθηκαν σπίτια κατά τον 18^ο-19^οαι. 
Συνδέεται με δρόμο, που περιλαμβάνει γεφύρι φράγκικου τύπου, σαν απαραίτητο αγροτοκτηνοτροφικό «παράρτημα» των Φαλίκων. Για τον λόγο αυτό κατασκευάζεται γεφύρι και μάλιστα τέτοιας ποιότητας που απαιτεί ιδιαίτερη τεχνογνωσία. (Υπενθυμίζεται ότι η Μονή επεκτείνεται ιδιοκτησιακά στην περιοχή μεταγενέστερα, μετά τον 17^ο αι.). 
Έχει ναό για τα δύο δόγματα (ώστε να λειτουργούνται και τα δύο δόγματα αδιακρίτως θέσεως ιερού), απαραίτητο σε οικισμό 3-4 σπιτιών.

Κατά τα τέλη του 18^ου αι. ο Πετριάς (ξανα)κατοικήθηκε και επεκτάθηκε παίρνοντας την μορφή που βλέπουμε σήμερα να έχει. 

Μία δραματική συγκυρία θέλησε να παίξει ένα πολύ κακό παιχνίδι στον Πετριά και με τον αφανισμό των κατοίκων του να μας κρατήσει ακέραιο αλλά βοερό απομεινάρι σωστή εικόνα του οικιστικού αγροτικού ανδριώτικου κόσμου, «φωτογραφία» του παρελθόντος μας…

                                                                                Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                               αρχιτέκτων-ερευνητής
                                                                                    27/04/2018

Σημ. 1 Το όνομα του οικισμού κατά τον Πασχάλη και Πολέμη προέρχεται από την ιταλική λέξη falco και falcone που είναι το γεράκι εξ αιτίας της πραγματοποιούμενης παμπάλαιης ιερακοτροφίας (εξ ού και Γερακώνας, Γερακάρης κ.ο.κ.). Γι’ αυτό το όνομα γράφεται Φάλικα ή Φάλικας. 

Σημ. 2 Η Στενή έχει δεχτεί πολλές εργασίες συντηρήσεως σε νεώτερα χρόνια, μεταξύ των οποίων και πλάγιες όρθιες πέτρες προς τα κατάντι.

Σημ. 3 βλ. Νίκου Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο – Κάστρα Πύργοι Εκκλησίες Φέουδα» Το υλικό και συμβολικό έργο των De Camilla. σελ 253, 254.

Σημ. 4 Ως ανωτέρω. Για το γεφύρι της Στοιχειωμένης σελ. 254 & 255