Παλάτι-Παλατιανή

Εδώ βρίσκεται το πλέον κομβικό σημείο του Κάτω Κάστρου, που ίδρυσαν οι Φράγκοι, με το Παλάτι και την εκκλησία της Παλατιανής ή Αγίας Τσουράς. 

Το Παλάτι

         Για το Παλάτι γίνεται πρώτη φορά μνεία το1385 όταν ο Δούκας του Αιγαίου Franco Crispo και η σύζυγός του Fiorenza Sanudo  παραχώρησαν την Άνδρο στον Pietro Zeno, σε τελετή που έγινε στην Αίθουσα του Κάτω Κάστρου «in sala del castel abasso» (Karl Hopf). Tο παλάτι αναφέρεται επίσης σε έγγραφο του 1515 του Ηγεμόνα Berto Sommaripa. Σαφέστερη αναφορά γίνεται σε έγγραφο με το οποίο ο πορτογαλοεβραίος Ηγεμόνας Ιωσήφ Νάσι παρεχώρησε φεουδαλικά κτήματα σε τελετή που  έγινε στην μεγάλη αίθουσα του Παλατιού που βρίσκεται απέναντι από την πλατεία του Κάτω Κάστρου του λεγομένου Εμπορείον (della camera grande del palazzo di Andro, esistente verso la piazza del Castro Inferiore, detto Emporio) 7 Φεβρουαρίου 1578. Το 1700 ο ιησουίτης μοναχός J. X. Portier, γράφει ότι μέσα στην πόλη εγείρεται ωραίο παλάτι, από το οποίο δεν λείπει, σχεδόν, παρά μόνον η οροφή. Τα παράθυρά του έχουν μαρμάρινα διακοσμημένα πλαίσια. Τα τείχη φέρουν τους θυρεούς και τα μονογράμματα των Σομμαρίπα. Ο Vincenzo Castelli (1711)αναφέρει για τα εντοιχισμένα στο παλάτι οικόσημα των Σομμαρίπα «come hoggi di si vede anche il Palazzo Signiorale con l’ Arme de la famiglia Summaripa». Ως προς την έκταση του Παλατιού, ο Δ. Kωνσταντινίδης στην  μελέτη του για την Παλατιανή εικάζει ότι το παλάτι έφθανε μέχρι και πάνω από την Πύλη του Κάστρου. Ο Tournefort εικονίζει επάνω από την Πύλη ένα υψηλό οικοδόμημα που αποτελεί ένα κύριο αμυντικό πύργο(Tour-maîtresse)άνω της πύλης. Το Παλάτι περιελάμβανε την νευραλγική θέση της πύλης-με τον υψηλό πύργο-την οποία υπερασπιζόταν ο ίδιος ο Ηγεμόνας. Φαίνεται μάλιστα ότι απέκτησε, αρκετά όψιμα, μια μεγάλη αίθουσα για επίσημες τελετές.

    Το ερείπιο όπου βρίσκεται σήμερα η πολυκατοικία Νικ. και Βιβής Σιγάλα  (Παλαιο κρασσά). Αναφερόταν ως τμήμα του Παλατιού όπως και η αρκετά νοτιώτερα οικία νύν Στ. Βροντίση. Το ανωτέρω ερείπιο είναι μάλλον ξανακτισμένη οικία γύρω στα 1700. Ο Λ. Σιγάλας είχε στην κατοχή του θυρεό του Κοττάκη τον οποίο ισχυριζόταν ότι είχε βρει σε υπόγεια στέρνα του κτιρίου. Ο θυρεός ήταν νεώτερος και απεικόνιζε αετό. Κάτω ο μοναδικά σωζόμενος θυρεός της Λατινοκρατίας στην Άνδρο, ανήκε δε σε Σομμαρίπα. Τον οικειοποιήθηκε η οικογένεια Καϊρη όταν ο Λεονάρδος Καϊρης έγινε βοεβόδας της Άνδρου το 1635. Το όνομά του αφαιρέθηκε ψηφιακά. Θυρεοί σαν αυτόν ήταν αναρτημένοι στα τείχη του Κάτω Κάστρου.  

Το 1579 η Άνδρος καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς. Ο εκάστοτε επικεφαλής των κατακτητών εγκαθίσταται στο παλάτι των Λατίνων Ηγεμόνων ή πιθανόν σε μέρος του. Τούρκος Καδής έρχεται επίσης στην Άνδρο και εγκαθίσταται δίπλα στον καθεδρικό ναό του Κάστρου τον Αγ. Ανδρέα. Με την σειρά του ο Καδής (θεωρώ πιθανώτατο) ότι κατέλαβε την κατοικία του Λατίνου Επισκόπου, ο οποίος κατά τα καθολικά ήθη μάλλον διέμενε καθ΄όλη την Λατινοκρατία δίπλα ακριβώς στον καθεδρικό-καθολικό-Αγ. Ανδρέα. (Τότε ίσως ο καθολικός Επίσκοπος κατέλαβε την διαγωνίως απέναντι οικία, γνωστή ως Πύργος του Λατίνου Επισκόπου). Επίσης περιωρισμένος αριθμός Τούρκων, εγκαθίσταται στο Κάστρο, άγνωστο σε ποια θέση.

Ο Καδής θα καταβάλει επίμονες προσπάθειες να εκδιώξει τους Λατίνους από τον Αγ. Ανδρέα ώστε οι Τούρκοι να τον μετατρέψουν σε τζαμί κατά τις συνήθειές τους ως κατακτητές, χωρίς όμως να το κατορθώσει. 

Το 1672 το Κάτω Κάστρο αλώνεται και δηώνεται από τον διαβόητο πειρατή Hugues de Creveliers. Ακολουθεί σφαγή. Οι άρχοντες εγκαταλείπουν το Κάστρο και κτίζουν πύργους στην ενδοχώρα της Άνδρου. Ακολουθεί και ο Τούρκος Αγάς. Το σύνολο των Τούρκων θα μετοικήσει στο εσωτερικό του νησιού όπου ήδη είχαν εκλεκτά τεμάχια γης αρπαγμένα από άρχοντες της Άνδρου. Το Κάστρο αλλά και το Παλάτι εγκαταλείπονται για δεκαετίες.

Τότε, άγνωστο πώς και πότε ακριβώς, το εγκαταλελειμμένο παλάτι και μάλλον όλα τα παραρτήματά του(;) περιέρχονται στην Ορθόδοξη Επισκοπή Άνδρου, που είχε επανέλθει στην Άνδρο περί το 1550(;), η οποία όμως  το 1712 παραχωρεί την Παλατιανή με τον πέριξ χώρο της ως μετόχιο στον Πανάγιο Τάφο. Οι αγιοταφίτες μοναχοί που εγκαθίστανται είχαν ανειλημμένες υποχρεώσεις έναντι του Παναγίου Τάφου. Το 1716 προέβησαν σε εκτεταμένη ανακαίνιση της Παλατιανής. Ίσως επειδή οι αγιοταφίτες μοναχοί δεν τήρησαν τις υποσχέσεις τους αλλά και μεταξύ των άλλων πούλησαν ολόκληρη την νότια πλευρά του μοναστηριού, αυτήν της οδού Αλκ. Εμπειρίκου, το εναπομένον μετόχιο πουλήθηκε το 1878 στον έμπορο Νικ. Βογιατζίδη. Τα σπίτια αυτά (της οδού Αλκ. Εμπειρίκου και της οδού Αγ. Ανδρέα), ήταν γνωστά στους περίοικους μέχρι σχεδόν τις μέρες μας ως μοναστηριακά ή τα φράγκικα, ανάμνηση του εκτεταμένου Παλατιού των Φράγκων.

 Σχέδιο άνω. Με γκρί σημειώνεται ο χώρος που εγκαταστάθηκαν οι μοναχοί του Παναγίου Τάφου το 1712. Σχέδιο κάτω, o ναός έχει μεγαλώσει στην δυτική του πλευρά, όταν οι αγιοταφίτες έκτισαν αποθήκες σφραγίζοντας την αρχική δυτική θύρα. Οι αποθήκες κατεδαφίστηκαν από τον νέο ιδιοκτήτη του όλου ακινήτου Νικ. Βογιατζίδη μετά το 1878, οπότε επαναδιανοίχθηκε η παλαιά δυτική θύρα. 

Η εκκλησία της Παλατιανής 
        

Η εκκλησία της Παλατιανής ή Αγίας Τσουράς έχει καταγραφεί στην μνήμη των Καστριανών, των παλαιών κατοίκων της Χώρας, ως το παρεκκλήσιο του Παλατιού, δηλαδή το παρεκκλήσιο των Λατίνων Ηγεμόνων 1207(;) - 1566. 
Η ονομασία  Αγ. Τσουρά προέρχεται από την Αγ. Κυρά και απαντάται αλλού ως Αγ. Κιουρά ή Αγ. Κυρά ή Αγ. Κερά με πολλές προσωνυμιακές ιδιότητες της Θεοτόκου. Στην Άνδρο λόγω του παλαιού τσιτακισμού το Κιουρά έγινε Τσουρά. Όλες αυτές οι παρόμοιες ονομασίες εντοπίζονται στον νησιωτικό χώρο από τον οποίο πέρασαν κατά καιρούς Βενετοί ή άλλοι Λατίνοι. Το όνομα αποτελεί μετάφραση της Παναγίας από τα ιταλικά, από το Donna ή Madonna αποδιδόμενο ευθέως σε Αγία Κυρά. Αυτό σαφώς ερμηνεύει την άλλοτε καθολική λατρευτική χρήση του. Ο Δ. Πασχάλης καταγράφει την Παλατιανή ως το παρεκκλήσιο των Λατίνων Ηγεμόνων της Άνδρου. 

                                                                               

Ο κύριος μελετητής του ναού ήταν ο καθ. Δημ. Κωνσταντινίδης. Η χρονολόγηση του ναού υπήρξε δυσχερής, κυρίως λόγω των κατά καιρούς επισκευών του.

Ωστόσο η αρχαϊκότητα, τα κύρια αρχιτεκτονικά μέλη, οι αναλογίες της κατόψεως  καθώς και το ακανόνιστο παραλληλεπίπεδο σχήμα του, δείχνουν κατά τον Κωνσταντινίδη την αρχή του 13^ου αιώνα ως αρχική χρονική κατασκευή της εκκλησίας.  Ενώ θεωρεί ότι οι θόλοι και τα σταυροθόλια, δείχνουν καθολική ή μουσουλμανική επίδραση. Πάντως ο ναός βρισκόταν δίπλα στο Παλάτι και συγκεκριμένα ανατολικά του.

Οι εναλλαγές κυριάρχων σημάδεψαν ανεξίτηλα αλλά όχι φανερά το παρεκκλήσιο.  Αρχικές είσοδοι ήταν η δυτική, απέναντι(;) από το Παλάτι και ενδεχομένως κατά τα λατινικά ήθη επίσης η νότια (σήμερα σφραγισμένη). Πολύ αργότερα αφού εγκαταστάθηκαν οι αγιοταφίτες μοναχοί (1712) κτίσθηκαν οικήματα νότια του ναού και σε επαφή μ΄αυτόν (οδός Αλκ. Εμπειρίκου). Έτσι η νότια είσοδος σφραγίσθηκε. Κατόπιν οι μοναχοί έκτισαν αποθήκες στον δυτικό τοίχο του ναού σφραγίζοντας και την δυτική είσοδο εκεί που βρίσκεται το εμπρόσθιο προκήπιο. Τότε διανοίχθηκε είσοδος στην βορεινή πλευρά. Οπότε για να είναι ο ναός προσβάσιμος, από την νέα βορεινή είσοδο, δημιουργήθηκε δρομίσκος από ανατολικά, ο οποίος σήμερα υφίσταται (με τοποθέτηση μικρής πόρτας στην οδό Αγ. Ανδρέα). Πολύ αργότερα (μετά το 1878) από τον νέο ιδιοκτήτη του όλου ακινήτου Ν.Βογιατζίδη, γκρεμίσθηκαν δυτικά οι αποθήκες, άνοιξε η παλαιότατη δυτική είσοδος. Τότε ακριβώς διανοίχθηκε η σημερινή οδός Π. Γουλανδρή.

 Σχέδιο άνω, οι διαδοχικές προσβάσεις με τις αντίστοιχες θύρες του. Η δυτική (με κόκκινο) και η νότια (με γαλάζιο) ήταν κατά πάσαν πιθανότητα οι αρχικές. Η πρόσβαση της δυτικής δεν είναι βέβαιο ότι διεξαγόταν όπως σήμερα από την οδό Π. Γουλανδρή. Όταν έκλεισαν η νότια και δυτική πρόσβαση λόγω ποικίλων ανεγέρσεων, σφραγίστηκαν αντιστοίχως η νότια και δυτική θύρα. Όταν έκλεισαν η δυτική και νότια θύρα ανοίχθηκε θύρα στην βόρεια πλευρά (με πράσινο) και δημιουργήθηκε η αντίστοιχη πρόσβαση στον μικρό δρομίσκο.

 Σχέδιο άνω. Η σημερινή κατάσταση του ναού με την διάνοιξη της οδού Π. Γουλανδρή μετά το 1950. Παραμένουν ανοικτές η παλαιά δυτική θύρα με ανακαινισμένο περιθύρωμα και η βόρεια. 

Ο Κωνσταντινίδης θεωρεί το ξύλινο τέμπλο της Παλατιανής ως ένα από τα ωραιότερα της Άνδρου.  Κατασκευάσθηκε κατά την επισκευή του 1717 αναμφίβολα από εξαιρετικούς Χιώτες τεχνίτες (1719). «Η σύλληψις της συνθέσεως και η διακοσμητική είναι αναγεννησιακές με έκδηλη την τάσι των επί μέρους κοσμημάτων προς το μπαρόκ και πολλές φορές το ροκοκό".                                                                                                      

Στη στέψη του τέμπλου και κάτω από τον μεγαλοπρεπή σταυρό υπάρχουν δύο ολόσωμοι άγγελοι που πλαισιώνουν ένα κυκλικό θυρεό με το δουκικό στέμμα στην κορυφή του. Ο θυρεός ήταν από κατασκευής κενός από παράσταση. Το στοιχείο του «βωβού» θυρεού και του δουκικού στέμματος δεν είναι τυχαίο και σχετίζεται με το απέναντι Παλάτι και την νωπή μνήμη των Ηγεμόνων ενοίκων του. Χωρίς να θέλει να τους ανακαλέσει στην μνήμη των πιστών ο καλλιτέχνης τους επικαλείται εμμέσως για να δώσει και να υπενθυμίσει την λαμπρότητα του άλλοτε παρεκκλησίου τους.                                                                                       

Το θέμα αγγέλων υποβασταζόντων θυρεό είναι σπανιώτατο στην ηπειρωτική Ελλάδα.

    Άνω μέσα στον μαύρο κύκλο διακρίνεται το σύμπλεγμα των αγγέλων που                         υποβαστάζουν ένα θυρεό με δουκικό στέμμα. 

 

Πάντως κατά την καταγραφή των ναών του Κ. Κάστρου που έκαναν οι Τούρκοι στα Φορολογικά Κατάστιχα του 1670 αναφέρονται όλοι οι ναοί εκτός από την Παλατιανή. Υποψία δημιουργείται ότι ελλείψει τζαμιού οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Παλατιανή και την χρησιμοποίησαν ως τέμενος μεταξύ των ετών 1579 και 1672 έτος της καταστροφής και σφαγής από τον πειρατή Ντε Κρεβελιέ. Έτσι την περίοδο αυτή (1579;-1672)ο μεν Αγάς είχε καταλάβει το Παλάτι του Λατίνου Ηγεμόνα, ο δε Καδής την οικία του Λατίνου Επισκόπου ενώ για την λατρεία τους κατέσχαν(;) την Παλατιανή, παρεκκλήσιο των Λατίνων Ηγεμόνων.  (Η κατάληψη -εκ μέρους των Οθωμανών- των πλέον συμβολικών κτιρίων της Εξουσίας των ηττημένων Φράγκων είχε έτσι ολοκληρωθεί, αποτυπώνοντας με τον πλέον έκδηλο τρόπο μέσα στο Κάστρο την κατάκτησή τους). Μετά την καταστροφή τού 1672 το Κάστρο εγκαταλείφθηκε από τους Τούρκους και η ανάγκη τεμένους έπαψε να υπάρχει. Μάλλον τότε οι τελευταίοι απέδωσαν τον ευρύτερο χώρο στην Ορθόδοξη Επισκοπή η οποία, όπως είπαμε, με την σειρά της το απέδωσε στον Πανάγιο Τάφο.

H Αγία Τσουρά-Παλατιανή επί αγιοταφιτών  (μετά το 1712) αλλά και αργότερα διετέλεσε ενοριακός ναός. Κατόπιν έγινε παρεκκλήσιο της Θεοσκεπάστου ενώ το ποίμνιο της ενορίας που αντιστοιχούσε στο οικοδομικό τετράγωνο του μοναστηριού του Αγίου Τάφου «προσκολλήθηκε» στην Θεοσκέπαστη.

                     

Το κέντρο Εξουσίας του Λατινικού Κάτω Κάστρου 

    

Το όλο ακίνητο του μοναστηριού της Παλατιανής έφθανε αρχικώς μέχρι την οδό Αγίου Ανδρέα, καταλαμβάνοντας το σύνολο  του «τετραγώνου». Η οικία του Λατίνου επισκόπου κατελήφθη απ΄ αυτόν μάλλον μετά την Οθωμανική κατάκτηση (1579). Ο σημερινός δρόμος, (οδός Π. Γουλανδρή) στην τελευταία -προ της τελικής διανοίξεως- φάση του, ο οποίος περνάει μπροστά από την Παλατιανή ήταν τότε σκεπαστός και τα απέναντι της σημερινής εισόδου σπίτια (μέρος των παλατιών, ερειπίων ή ξανακτισμένων) είχαν αυλές ώστε η είσοδός τους να πραγματοποιείται σ΄αυτήν από τον όροφο.
Το οικιστικό συγκρότημα που αποδόθηκε στους αγιοταφίτες για εγκαθίδρυση μονής δεν είναι τυχαίο ως προς την έκτασή του. Η πολεοδομική συγκρότηση του «τετραγώνου»  με την θέση τού άλλοτε παλατιού των Σομμαρίπα στην αρχή του Κάστρου και της πύλης του, το παρεκκλήσιο της Παλατιανής, και πιθανώτατα η Καγκελαρία (Υποθηκοφυλακείο της εποχής), υποδεικνύουν τον περίκλειστο, περιχαρακωμένο κοινωνικά, πολιτικά, αμυντικά χαρακτήρα του τετραγώνου, ως κέντρου Εξουσίας ενός κάστρου μεσ’ το Κάστρο. Υπογραμμίζεται επίσης ότι η όλη θέση είναι η γεωφυσικά υψηλότερη όλου του Κάτω Κάστρου. Εδώ σαφώς ο Ηγεμόνας περιορίζεται από τα μέσα(;) της Λατινοκρατίας, ανάμεσα στην τάφρο δυτικά, την κεντρική πύλη, την οποία υπερασπίζεται και τον κεντρικό δρόμο νότια (νυν οδό Αλκ. Εμπειρίκου), τον δρόμο όπου ο καθεδρικός Ναός του Αγ.Ανδρέα ανατολικά, ενώ η βόρεια πλευρά του παραμένει δυσχερής να καθορισθεί. 

 Άνω περιστοιχίζεται με κόκκινο ο ωχυρωμένος χώρος του Παλατιού των Φράγκων Ηγεμόνων. Η δυτική πλευρά, έναντι της Τάφρου, δεν είναι απολύτως εξακριβωμένη. Πάντως αρχίζει νότια από την σημερινή οικία Στ. Βροντίση. Ολόκληρη η βόρεια πλευρά μάς διαφεύγει έστω και κατά προσέγγιση. Κάτω το ίδιο οικιστικό συγκρότημα. Φέρει την σκούρα γκρι γραμμή επί της οδού (νυν) Αλκ. Εμπειρίκου, όπου υπήρχε τείχος του οποίου ζητήθηκε, από τους αγιοταφίτες μοναχούς, η κατεδάφιση το 1839, προκειμένου να ανεγερθούν πλέον ευρύχωρες οικίες.

Πιθανώτατα λοιπόν, το μοναστήρι των Αγιοταφιτών δεν κατέλαβε τυχαία το σύνολο του συγκροτήματος αυτού,  μέσα στο έρημο Κάτω Κάστρο. Αποτελούσε τμήμα(;) αμυντικού οικιστικού συνόλου. Εξάλλου οι μοναχοί όταν ξεκίνησαν την διαδικασία πωλήσεως έξη "οικίσκων και ενός μαγαζίου", (επί της οδού Αλκ. Εμπειρίκου) ζήτησαν το 1839 έγκριση για την κατεδάφιση των εξωτερικών τειχών του μοναστηριού (άλλοτε Παλατιού) ώστε να ξανακτισθούν πλέον ευρύχωρα οικήματα τα οποία εν συνεχεία επώλησαν. Η πράξη αυτή επιβεβαιώνει την ύπαρξη τείχους που περιέβαλλε το Παλάτι μέσα στο ίδιο το Κάστρο με την Παλατιανή στο κέντρο του περίκλειστου αυτού συγκροτήματος. Η ανάμνηση του χώρου καλούμενου τα φράγκικα επιβεβαιώνει τη ταυτότητά του προγενέστερα των αγιοταφιτών μοναχών όταν ακόμη αποτελούσε έδρα των Φράγκων Ηγεμόνων. 

              

       Παραμένει άγνωστη η αρχική είσοδος στον χώρο του άλλοτε Παλατιού, η οποία με το πέρασμα των χρόνων και κυρίως με την εγκατάσταση των αγιοταφιτών και την μετατροπή σε μοναστήρι επέβαλλε τόσες διαδοχικές αλλαγές προσβάσεως στον ιστορικό αυτό Ναό. 

 Νίκος Βασιλόπουλος

                                         αρχιτέκτων-ερευνητής  D.P.L.G.  

 

 Άνω, μέρος του Παλατιού με τον παλαιό Πύργο της Πύλης, μεγάλο κτίσμα πίσω του και την Παλατιανή (κόκκινη) με τον τρούλλο.

   
Όλες οι αρχιτεκτονικές πληροφορίες προέρχονται από την εξαιρετική μελέτη του καθ. Δημ. Κωνσταντινίδη : " Η εκκλησία της Παλατιανής Χώρας Άνδρου" Ανδριακά Χρονικά 14 -1963.

Η όλη σχεδίαση προέρχεται από το Σχέδιο Πόλεως του 1865 και από την αποτύπωση του ναού, που έγινε από τον Δημ. Κωνσταντινίδη (1960;). Η σημερινή κατάσταση αποτυπώνεται από τον γράφοντα. 

Η ανάμνηση του χώρου καλούμενη ΤΑ ΦΡΑΓΚΙΚΑ, μου αναφέρθηκε από τον κ. Κωνσ. Σαλονίκη (ετών 86) εγγονό του Κωσταντή Σαλονίκη παλαιού κατοίκου της γειτονιάς, προ του 1900.  

Στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα του 1670 αναφέρονται: η Θεοσκέπαστη, ο Αγ. Αθανάσιος, ο Αγ. Γεώργιος, ο Αγ. Νικόλαος, ο Ταξιάρχης, η Παναγία στο Τριόδι(;), ο Αγ. Ανδρέας των Φράγκων.