Το Παραπόρτι του Κάτω Κάστρου

Α' Γενικά

Νομίζω ότι όλοι οι Ανδριώτες αλλά και αρκετοί απ΄αυτούς που επισκέφθηκαν την Χώρα γνωρίζουν ότι με την λέξη Παραπόρτι καταδεικνύεται ο νότιος μυχός της Χώρας και περιγράφεται κυρίως η παραλία με την όμορφη αμμουδιά. Ενώ οι Χωραϊτες αλλά και άλλοι, κυρίως Ανδριώτες, ξέρουν ότι με την λέξη Παραπόρτι προσδιορίζεται παλαιά γειτονιά της Χώρας στην νότια παράλια πλευρά της.  

Πολύ λίγοι είναι εκείνοι που γνωρίζουν ότι αυτή η γειτονιά της Χώρας οφείλει το όνομά της, Παραπόρτι, στην δεύτερη Πύλη εισόδου στο Κάτω Κάστρο. (παραπόρτι όπως παραπαίδι, παραγιός, παρακούζινο κάτι βοηθητικό ή υποδεέστερο έναντι άλλου). Παραπόρτι, δηλαδή μία δεύτερη Πύλη υπάρχει και στο λατινικό Κάστρο της Νάξου.                           
Μία ελάσσονος σημασίας Πύλη. Η Πορτάρα ή Οξώπορτα-όπως την έλεγαν άλλοτε-ήταν η παλαιά και κύρια (σημερινή πλατεία Καϊρη) ενώ η μικρότερη, το Παραπόρτι αλλού. Οι παλαιοί Παραπορτιανοί, οι κάτοικοι του Παραπορτιού, όμως γνωρίζουν ακόμη καλύτερα  ότι το Παραπόρτι βρισκόταν δίπλα στον Άγιο Νικόλαο του Παραπορτιού. Συμπληρώνω, δίπλα, σχεδόν σε επαφή, ανατολικά του. 

Όμως επί πολλά χρόνια είχε δημιουργηθεί η λανθασμένη εντύπωση ότι το Κάτω Κάστρο είχε τρείς πύλες στραμμένες στην ενδοχώρα (στην δυτική πλευρά του τείχους) μία των οποίων θα ήταν και το Παραπόρτι.
Η λανθασμένη αυτή εικόνα δημιουργήθηκε αφενός από υπερβολική φιλόπατρι στάση Ανδριωτών, υπερβολική για ένα τόσο στενομέτωπο Κάστρο όπως το Κάτω Κάστρο, θεωρώντας δηλαδή ότι ήταν δυνατόν να έχει τρείς Πύλες στο, προς την Δύση, τείχος. Σημ. 1. Ωρισμένοι μάλιστα έψαχναν μάταια να εντοπίσουν τρείς πύλες στο δυτικό τείχος. Η παρεξήγηση αυτή οφείλεται στον επισκέπτη Bartolomeo dalli Sonetti ο οποίος διήλθε από την Άνδρο περί το 1460(;) και έγραψε για το Κάστρο πως ήταν μία φημισμένη και ευγενική πόλη και από ένα άξιο γεφύρι από την κορυφή (την άκρη) από τρεις δρόμους μπαίνει κανείς μέσα σ΄αυτήν, e per un degno ponte a lei se va e in capo glie tre strate nel intrare. Από την φράση αυτή βγήκε το αυθαίρετο συμπέρασμα ότι από τρείς δρόμους ερχόταν και για να μπούν στο Κάστρo διάβαιναν από τρεις πύλες(sic).....

Τι μαθαίνουμε όμως από τους επισκέπτες της εποχής για την νότια αυτή παραλία του Κ.Κάστρου; Είναι βέβαιο ότι ο καταλληλότερος κόλπος για προσόρμιση ήταν αυτός του Παραπορτιού, ο οποίος μέχρι τον 19^ο αι είχε μεγαλύτερη θαλάσσια λεκάνη, προς τα δυτικά, απ΄ότι σήμερα.

 Ο Α. Tower αξιωματικός του βασιλικού ναυτικού της Αγγλίας περιώδευσε τα νησιά του  Αιγαίου μέσα στην ωργανωμένη προσπάθεια της χώρας του να διεισδύσει στην  ανατολική Μεσόγειο μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους. Δεινός ζωγράφος αποτύπωνε  ακριβέστατα τα λιμάνια των νησιών,(αφού βέβαια δεν υπήρχαν ακόμη φωτογραφικές μηχανές). O καταλληλότερος κόλπος για προσόρμιση και η θαλάσσια λεκάνη μα και η πόλη με τα σπίτια της ήταν επακριβώς αποτυπωμένα. Σημ. 2


Ο Pitton de Tournefort (1700), o οποίος διέτρεχε το Αιγαίο καταγράφοντας κάθε πληροφορία χρήσιμη για την εφαρμοζόμενη διείσδυση της Γαλλίας στην Ανατολική Μεσόγειο μάς άφησε μία εξαιρετικής σημασίας χαλκογραφία. Εκεί λοιπόν υποδεικνύεται ο καταλληλότερος κόλπος που είναι ο κόλπος του Παραπορτιού, όπου αποτυπώνεται ναυτοπλοϊκή κίνηση με γαλιότες να καταπλέουν, να αποπλέουν αλλά και να βρίσκονται ακίνητες ή αγκυροβολημένες στην θέση που αντιστοιχεί σ΄αυτήν που προαναφέραμε, δηλαδή κάτω από τον σημερινό Αγ. Νικόλαο. 

  Το Κ. Κάστρο, η περιτειχισμένη πόλη και η-μοναδική-μεγάλη Πύλη προς την ενδοχώρα, η Πορτάρα ή Οξώπορτα. Με το βέλος, δεξιά, στον χώρο της πόλης καταδεικνύονται αφενός οι μαζεμένες γαλιότες και αφετέρου το ακριβές σημείο του υποτυπώδους "ελλιμενισμού". Με το βέλος αριστερά, γαλιότα που αποπλέει. Φαίνονται επίσης, με  κόκκινο, οι τρεις δρόμοι που συγκλίνουν προς την κύρια Πύλη του Κάστρου την  Οξώπορτα.


Β΄ Η θέση προσορμίσεως στον κόλπο

Εκεί αναμφίβολα βρισκόταν η δεύτερη μικρότερη πύλη που διανοίχθηκε μεταγενέστερα στον πλέον υπήνεμο όρμο του Κάστρου, σε σημείο πλησίον του τείχους και σε μικρή υψομετρική διαφορά από τα σημεία θεμελιώσεως του Κάστρου. 

Πότε όμως έγινε αυτή η Πύλη; Στην περίπτωση του Κάστρου της Νάξου, το Παραπόρτι έγινε επί Λατινοκρατίας, σε χρόνο μεταγενέστερο, που δεν καθορίζεται και προέκυψε ως απαραίτητη ανάγκη, για οικιστικούς μα και περίπλοκους αμυντικούς ίσως λόγους. Κάτι αντίστοιχο πρέπει να συνέβη και στην Άνδρο όπου οι Λατίνοι Ηγεμόνες παρακολουθούσαν την εξέλιξη της Νάξου, "πρωτεύουσας" του Δουκάτου του Αιγαίου. Η διαφορά με το Κάτω Κάστρο της Άνδρου έγκειται στο ότι μία δεύτερη Πύλη δεν εξυπηρετούσε την επαφή με το εσωτερικό του νησιού αλλά αντίθετα την επαφή με τον «έξω κόσμο» που αυτή πραγματοποιόταν μέσω της θάλασσας. Άλλη δηλαδή αναγκαιότητα εξώθησε τους Λατίνους της Άνδρου να ανοίξουν δεύτερη Πύλη, πάντοτε επίφοβη και εξαιρετικά προσεκτική και μελετημένη πράξη. Έτσι λοιπόν οι ανάγκες αποτελεσματικής θαλάσσιας επικοινωνίας ήταν εκείνες που επέβαλαν όχι μόνον την δημιουργία ενός παραπορτιού αλλά και την επιλογή της θέσεως, κάτω από τον Αγ. Νικόλαο, που ήταν η ιδανικώτερη. Βρισκόταν σε επαφή με το Κάστρο και δεν δημιουργόταν στην βόρεια πλευρά του στο έλεος των βορείων ανέμων.                         Το έργο αυτό δεν έγινε κατά την αρχική φάση κατασκευής του Κάστρου. Ίσως συνέβη κατά την ανάρρηση στην εξουσία του εξαιρετικά δραστήριου και οργανωτικού Ηγεμόνα Πιέτρο Αντρέα Τζεν (1384-1427). Αυτήν θεωρώ ως πιθανή χρονική στιγμή, χωρίς να μπορεί να αποκλειστεί η περίοδος κατά την οποία η Άνδρος είχε ως Ηγεμόνες τους Σανούδους Δούκες την Νάξου (1252-1384).  Δεν θεωρώ ότι η δημιουργία της δεύτερης αυτής Πύλης είναι έργο των Οθωμανών (1579-1821). Σημ.3



Γ' Στοιχεία και περιγραφές 

Για την προσέγγιση της χρονολόγησης της δημιουργίας της δεύτερης Πύλης σε χρόνο απώτερο, υπάρχει ένα ιδιαιτέρας σημασίας στοιχείο. Ο Cr. Buontelmonti διερχόμενος από την Άνδρο (1419) σημειώνει την ύπαρξη αρχαίου αγάλματος του Κυνοκέφαλου Ερμή, το οποίο ο Bartolomeo dalli Sonetti (πριν το 1450;) με την σειρά του θαυμάζει και σημειώνει ότι είναι τοποθετημένο στην είσοδο του Κάστρου. Σημ. 4 
H ίδια πληροφορία καταγράφεται από άλλους δύο περιηγητές πολύ αργότερα, πριν το 1700, από τον Piacenza (1650;) και από τον Vincenzo Coronelli (1670;), oι οποίοι αναφέρουν αφενός την ύπαρξη δύο αρχαίων ναών στην μέση της νότιας πλευράς του Κ.Κάστρου και αφετέρου ότι το άγαλμα βρίσκεται επάνω σε μία προεξοχή του γιαλού, η οποία εξυπηρετεί ως λιμάνι. (το άγαλμα του Mercurio, che situato sopra una punta avanzata, la quale forma una spetia di Porto), το οποίο ταξιδιώτες έρχονται να περιεργαστούν κ.λπ. Σημ. 5. Προσεκτικός και ακριβής ο Coronelli περιγράφει ακριβέστατα την ύπαρξη μικρής προεξοχής στην θάλασσα (punta) που σχηματίζει ένα είδος λιμανιού. Αυτό το τελευταίο ταιριάζει νομίζω απόλυτα στην υποτυπώδη φυσική θέση, εν είδει μώλου, του Παραπορτιού, που βρισκόταν κάτω από τον Αγ. Νικόλαο. (Εξ άλλου το 1700 ο αξιόπιστος Τουρνεφόρ αναφέρει την ύπαρξη πολλών αρχαίων μαρμάρων στο Κάστρο που φαίνεται πως είχε ανεγερθεί σε ερείπια αρχαίας πόλεως Pitton de Tournefort "Relation d' un voyage au Levant fait par Ordre du Roy" Παρίσι 1717 σελ.347-8) Σημ. 6.  

Το σημείο με το βέλος βρίσκεται στο μέσον της νότιας πλευράς, της τότε πόλεως-Kάτω Κάστρο-όπου ο Coronelli αναφέρει ύπαρξη δύο αρχαίων ναών(;).

Ο πρώτος που αναφέρθηκε όπως είπαμε ήταν ο Buontelmonti to 1419 ενώ ο Bartolomeo dalli Sonetti επισήμαινε, αργότερα, ότι το άγαλμα κοσμούσε την είσοδο του Κάστρου τα μέσα του ίδιου αιώνα, κοσμούσε δηλαδή την είσοδο της μικρής του Πύλης, του Παραπορτιού. Αυτή η εικόνα του χώρου συμπίπτει χρονικά με το γενικό ανακαινιστικό ενδιαφέρον του Ηγεμόνα Πιέτρο Αντρέα Τζεν για την Άνδρο, το οποίο εκδηλώνεται με ζέση τα τελευταία χρόνια της Ηγεμονίας του. (Το 1416 ενεργεί ώστε οι Βενετοί να παραχωρήσουν ξυλεία για την επισκευή της οροφής του Κάστρου του Μακροταντάλου.) Σημ. 7. Στην περίπτωση λοιπόν αυτή η διάνοιξη της δεύτερης Πόρτας, του Παραπορτιού, έχει ενδεχομένως πραγματοποιηθεί περί το 1400, (όπου αντίκρισε ο Buontelmonti κατά την επίσκεψή του στην Άνδρο το 1419 χωρίς να αναφέρει πού το είδε. Ο Bartolomeo dalli Sonetti ναυτικός περιηγητής όμως καταγράφει (πριν το 1450;) ότι είδε την είσοδο του Κάστρου με το γνωστό άγαλμα σε περίοπτη θέση να την κοσμεί. Ίσως μάλιστα ο αρχαιολάτρης Ηγεμόνας Κρουσίνος ο Α' Σομμαρίπας 1440-1452 να ήταν εκείνος που έστησε το άγαλμα στο Παραπόρτι, στολίζοντας την νέα παραθαλάσσια πύλη εισόδου στο Κάστρο του με αυτό, για τον γενικώτερο εντυπωσιασμό των προσερχομένων στην Άνδρο. Έτσι ή αλλοιώς το Παραπόρτι για την θαλάσσια επικοινωνία μαρτυρείται εμμέσως ότι έχει δημιουργηθεί σε εποχή κοντινή και πιθανόν κάπως μεταγενέστερη του 1400.



Δ'  Η αναδιαμόρφωση του τείχους του Παραπορτιού

Η δημιουργία μιάς δεύτερης Πύλης εισόδου στο Κάστρο, απαιτούσε όμως ιδιαίτερη μέριμνα και νέα διάταξη των επιμέρους αμυντικών στοιχείων των τειχών στο σημείο εκείνο και ειδικώτερα των περιμετρικών πύργων των τειχών. Το Κάστρο της Άνδρου παρουσιάζει ένα γωνιακό αμυντικό πύργο στην θέση "τα Βουλιαχτά". Σε απόσταση 32 μ δυτικώτερα, υπάρχει δεύτερος πύργος ο οποίος σήμερα είναι η οικία πρώην Βουσκουδάκη νυν Στ. Κωνσταντινίδη. Κατόπιν, μετά από περίπου 27 μ υπήρχε άλλος πύργος μετώπου 8μ, η σημερινή οικία κληρ. Λ.Ασλάνογλου. Εκεί δυτικώτερα αμέσως και σε επαφή με την σημερινή οικία Παντζόπουλου διανοίχθηκε η δεύτερη Πύλη, το Παραπόρτι.                                           Για την υπεράσπιση της Πύλης κρίθηκε απαραίτητο να ανεγερθεί άλλος πύργος, μικρότερος από τους προηγούμενους -η ύπαρξη του οποίου σημειωνόταν στο Σχέδιο Πόλεως του 1865- και ήταν τμήμα της οικίας κληρ. Ι. Μακρογκίκα -νοτιοανατολικά-του Αγ. Νικολάου. Σημ.8. Οι δύο τελευταίοι πύργοι αποτελούσαν αμυντικό δίδυμο, δεξιά και αριστερά, για τον αποτελεσματικό έλεγχο και προστασία της Πύλης. (Οι περιμετρικοί πύργοι του Κάστρου της Νάξου στην πρώτη φάση ήταν μάλλον 12 και λόγω της κυκλικότητας των τειχών του, βρισκόταν σε κάπως μικρότερη απόσταση 20-26μ. μεταξύ τους, ενώ για την προστασία της Τρανής Πόρτας κτίσθηκαν δύο πύργοι σε διάταξη δαγκάνας, όπως καταγράφει ο αρχιτέκτων Ορ. Βαβατσιούλας στην εξαιρετική διδακτορική του διατριβή για το συγκεκριμένο Κάστρο). Σημ.9. 

 Σήμερα εντοπίζονται, αν και κάπως δυσδιάκριτοι τέσσερις πύργοι, με τέσσερα μαύρα βέλη, από πάνω προς τα κάτω, στην νότια πλευρά του Κάστρου. Από δεξιά προς τα αριστερά, με το πρώτο βέλος ο πύργος στα Βουλιαχτά, με το δεύτερο βέλος ο πύργος, νυν οικία Κωνσταντινίδη, με το τρίτο ο πύργος, νυν οικία κληρ. Λεων. Ασλάνογλου και με το τέταρτο ο μικρός πύργος νυν τμήμα οικίας κληρ. Ι.Μακρογκίκα. Με ανάποδο βέλος από κάτω προς τα πάνω η θέση της Πύλης, της Παραπόρτας (Παραπορτιού) μεταξύ Αγ. Νικολάου και οικίας Παντζόπουλου/Σ.Μπαζάκη.

Για την άνοδο από την punta προς την Πύλη, η οποία βρισκόταν στο επίπεδο του σημερινού Αγ. Νικολάου, λαξεύθηκε κλίμακα ανόδου τα ίχνη της οποίας σαφώς διακρίνονται και σήμερα σε επαφή προς την οικία Παντζόπουλου. Μεταξύ σημερινών Αγ. Νικολάου και οικίας Παντζόπουλου/Μπαζάκη βρισκόταν η δεύτερη Πύλη, η νεώτερη Πόρτα, το Παραπόρτι. Ο πύργος, όπου η οικία Ασλάνογλου ήταν ζωτικής αμυντικής σημασίας για την προστασία της μικρής(;) Πύλης ώστε οι αμυνόμενοι να βάλλουν στα απροστάτευτα νώτα των ανερχομένων προς την Πύλη. Θέλοντας μάλιστα να ελαχιστοποιήσουν τον αριθμό των ανερχομένων είχαν φτιάξει και τοίχο προς την πλευρά της θάλασσας μειώνοντας το εύρος της κλίμακας υποθέτω σε λιγώτερο από 3 μέτρα, όσα είχε και η στοά -διαβατικό- της κύριας Πύλης του Κάστρου, (αντίστοιχα μεγέθη εύρους είχαν και οι πύλες του Κάστρου της Νάξου, αλλά και αυτών της Σαντορίνης, μα και των ωχυρωμένων οικισμών της Τήνου).  

   Οι φωτογραφίες, αριστερά το 1903, με πολλά ακόμη αρχιτεκτονικά στοιχεία του    παρελθόντος ανέπαφα και δεξιά σήμερα. Με το κόκκινο βέλος ο Πύργος των  Βουλιαχτών, με το μαύρο βέλος ο πύργος όπου η οικία Κωνσταντινίδη άλλοτε  Βουσκουδάκη.

 Οι φωτογραφίες το 1903 αριστερά και σήμερα δεξιά. Το μαύρο δεξιό βέλος δείχνει τον πύργο όπου η οικία Ασλάνογλου και το αριστερό ο μικρός μεταγενέστερος πύργος όπου τμήμα της οικίας κληρ. Ι. Μακρογκίκα.

   Για την καλύτερη αναγνώριση της γειτονιάς της εισόδου της Πύλης (παρα-Πόρτι) 1.  Αγιος Γεώργιος 2. Αγ. Νικόλαος (ο οποίος ήταν μικρότερος, ενώ μεταγενέστερα η διακρινόμενη στο Σχέδιο αυλή κτίσθηκε δίνοντας ένα περίεργο σχήμα στο εσωτερικό του ναού). 3. Χώρος Αγ. Αθανασίου χωρίς τον σημερινό ναό. 4.  Ερείπιο πύργου Βουλιαχτών. Ο τελευταίος είχε ίσως επεκταθεί δυτικά αυξάνοντας την προς την θάλασσα πλευρά του. 5. Πύργος, νυν οικία Κωνσταντινίδη πρώην Βοσκουδάκη. 6. Πύργος, νύν οικία κληρ. Λεωνίδα Ασλάνογλου. 7. Μικρός Πύργος, νύν οικία κληρ. Ι. Μακρογκίκα 

Η άνοδος-με κόκκινο-και μετά την πύλη, η είσοδος. Mε την δημιουργία δύο πύργων εκατέρωθεν η νέα Πύλη προστατευόταν αποτελεσματικά. Αριστερά με μαύρο ο νέος(;) μικρός Πύργος και δεξιά με μαύρο ο παλαιότερος(;) -σημερινή οικία Ασλάνογλου. Οι ανερχόμενοι εξαναγκαζόταν να γυρίζουν την πλάτη τους μένοντας ακάλυπτοι στις βολές που προερχόταν από τον δεξιό πύργο. Για το ενδεχόμενο της πιθανής διείσδυσης μέσα στο Κάστρο ο δρόμος παρουσίαζε εσκεμμένη διακλάδωση στενών οδών (τα δύο βέλη) ώστε να προκαλεί σύγχυση και απορία στον εισβολέα για την σωστότερη επιλογή. Παρόμοιας αμυντικής τακτικής ήταν και οι είσοδοι του Κάστρου της Νάξου, της Σαντορίνης και των περισσοτέρων σωζομένων οικισμών με παλαιές αμυντικές αρχιτεκτονικές διατάξεις. 

Πολύ αργότερα, ίσως μετά την δημιουργία του Ελληνικού κράτους και την παράλληλη εξάλειψη της πειρατείας, οι στενοί δρόμοι της διακλάδωσης διανοίχθηκαν ώστε να δημιουργηθεί ευρύς χώρος (Χ) σαν πλατεία απαραίτητος για την μεταφορά και την προσωρινή εναπόθεση προϊόντων όσο ακόμη το Παραπόρτι χρησιμοποιόταν ως λιμάνι, αρκετά πριν την κατασκευή του λιμανιού στην σημερινή του θέση στο βόρειο άκρο του Νημπορειού. Η οδός Αγ. Νικολάου είχε γίνει για πολλά χρόνια εμπορικός δρόμος με καταστήματα.

 Αριστερά διακρίνουμε με ευκολία τον αρκετά ευρύ χώρο και την φαρδειά κλίμακα που δημιουργήθηκαν μετά την διάνοιξη των πολύ παλαιών δρομίσκων.  Δεξιά, σε επαφή με τον τοίχο (άλλοτε βράχο) της οικίας Παντζόπουλου διακρίνονται τα πολύ-πολύ παλαιά σκαλοπάτια λαξευμένα στον βράχο. Η κλίμακα ανόδου διευρύνθηκε ή ανακατασκευάσθηκε, εν μέρει, προς τα αριστερά με τα κτιστά σκαλοπάτια που βλέπουμε και σήμερα.  

Τέλος αναφέρουμε την πώληση "δύο μαγαζίων από τον σιορ Γ. Κονδύλη στον Φενδ. Καμπάνη, ευρισκόμενα εις το Παραπόρτι, σύμπλιοι εις αυτά ο Γ. Ζαρμπής και το τειχίον και η εκκλησία του Αγ. Νικολάου και ο δρόμος, εις το κάτω η Πόρτα του Παραπορτίου και η εκκλησία". Δ. Πολέμη "τα κατά τον Φενδερίκον" πωλητήριο έγγραφο 9 Οκτ. 1813 ΠΕΤΑΛΟΝ 8 Καϊρειος 2003 σλ. 204-5).

Η υποθετική αναπαράσταση της Πύλης του Παραπορτιού, κοιτώντας την από την εσωτερική πλευρά, προς την θάλασσα. Δεξιά ο ναός του Αγίου Νικολάου, αριστερά η οικία Παντζόπουλου/ Μπαζάκη. (Για την εικονική αναπαράσταση χρησιμοποιήθηκε η καμάρα της πύλης του Παραπορτιού του Κάστρου της Νάξου.)

 Άνω η εικόνα που είδε και τράβηξε το ενδιαφέρον του Τουρνεφόρ, η θέση προσορμίσεως και αγκυροβολισμού των πλοίων της εποχής. Η σημαία με το μισοφέγγαρο στον κοντό, είναι η διχαλωτή του Σουλτάνου και όχι η παραλληλόγραμμη του Οθωμανικού κράτους.  

 Βενετική γαλιότα του 16ου αιώνα. Η γαλιότα ήταν μιά γρήγορη ελαφρά γαλέρα και  ναυπηγήθηκε σε πολλές εκδοχές. Οι μπαρμπερίνικες, που λυμαινόταν το Αιγαίο,  ήταν  πάντοτε ελαφρύτερες.  

                                                                                             Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                                            αρχιτέκτων-ερευνητής

Σημ.1. Κατά την τελευταία εκτίμηση του γράφοντος το τείχος δυτικά, δηλ. προς την ενδοχώρα δεν υπερέβαινε τα 120μ. ενώ το βόρειο τμήμα του, προς την θάλασσα του Νημπορειού, έφθανε περίπου τα 230μ. Είναι αυτονόητο και στον πλέον αδαή ότι επί πλευράς 120μ ήταν απολύτως αδιανόητη η δημιουργία Πυλών περισσοτέρων της μιάς. Η ύπαρξη τριών πυλών σε τόσο μικρού μήκους τείχος, ανήκει στον χώρο της παιδικής φαντασίας.

Σημ.2. Κατά την κατασκευή του τεράστιου γεφυριού από beton, της κοιλάδας του Παραπορτίου, στην διασταύρωση προς το Στάδιο, βρέθηκαν πολλές δέστρες (ρεμέτζα), και άγκυρες, δεκάδες δηλαδή μέτρα από την σημερινή ακτή. Εξάλλου το υπέδαφος στην περιοχή είναι αμμώδες. Ο πίνακας επιβεβαιώνει την προς τα δυτικά μεγαλύτερη θαλάσσια λεκάνη. 

Σημ. 3. Οι Τούρκοι όταν κατέλαβαν την Άνδρο, το 1579 είχαν καταλάβει το σύνολο των νησιών του Αιγαίου πλήν Κρήτης, Τήνου και Μυκόνου. Έτσι οι Οθωμανοί εφησυχάζοντας, εγκαταλείπουν το Κάστρο του Μακροταντάλου στην τύχη του καθώς και το Πάνω Κάστρο του οποίου πιστεύω γκρεμίζουν τα τείχη. Το Μέσα Κάστρο (η νησίδα του Κάστρου-Χώρα) επίσης εγκαταλείπεται, όπως διαφαίνεται από τις περιγραφές των περιηγητών. Δεν νομίζω λοιπόν ότι επελήφθησαν του Κάτω Κάστρου ώστε να το ενισχύσουν με οιονδήποτε τρόπο και να δημιουργήσουν νέα παραθαλάσσια Πύλη.

Σημ.4.  Την περιγραφή δεν αμφισβητεί ούτε ο Πασχάλης ούτε ο Πολέμης. Δεν επιζητούν όμως ούτε ο ένας ούτε ο άλλος να αναζητήσουν την χωροταξική θέση του αγάλματος ούτε την σημασία της αναρτήσεως ενός τέτοιου αγάλματος στην είσοδο του Κάστρου, δηλαδή στον στολισμό και την ανάδειξη της νέας αυτής Πύλης μέσω του παράδοξου αυτού αγάλματος ώστε να προσδιορίσουν την θέση της. Βλ. Δ.Πολέμη "Το Κάτω Κάστρο" Εκδ. Καϊρείου  σελ.41-43

Σημ.5. Ο Τουρνεφόρ αναφέρει ύπαρξη πολλών σπαρμένων μαρμάρων στο κέντρο του οικισμού. Δεν είμαι σε θέση να επιβεβαιώσω τα περί της υπάρξεως δύο αρχαίων ναών, ωστόσο εγώ ο ίδιος έχω διαπιστώσει επανειλημμένα την ύπαρξη μεγάλης ποσότητας λευκού μαρμάρου χρησιμοποιημένου ως δομικό υλικό των οικιών των ευρισκομένων μεταξύ Αγ. Νικολάου, Αγ. Αθανασίου και Αγ. Γεωργίου. Το ποσοστό εγγίζει το 1% των λιθοδομής οικιών και μανδροτοίχων. Ετσι μεταξύ των Buondelmonti, Piacenza, Coronelli, Τουρνεφόρ και σήμερα του γράφοντος εμφανίζεται μία κατιούσα πορεία εξαφανίσεως λευκού μαρμάρινου υλικού μετά από αλλεπάλληλες διαδοχικές χρήσεις στον χώρο που περιέγραψα. 

Σημ.6. Ο Δ. Πασχάλης διέπραξε το "σφάλμα" να θεωρήσει τον Kρουσίνο Σομμαρίπα ως αρχαιολάτρη Βλ. Πασχάλη Άνδρος σελ 80-81 & 122. Αυτό κατά τον Δ.Πολέμη ήταν μέγα ατόπημα, ο οποίος λησμόνησε ότι είχε ήδη αρχίσει το προαναγεννησιακό ενδιαφέρον περί την ελληνική αρχαιότητα. Θεωρώντας-εκ προοιμίου-όλους τους Λατίνους Ηγεμόνες συλλήβδην αμόρφωτους, αρνήθηκε να δεί τα εν προκειμένω αυτονόητα, ότι δηλαδή ο αρχαιολάτρης Κρουσίνος ο Α΄ Σομμαρίπα εντόπισε στον χώρο, που βρισκόταν στο μέσον της νότιας πλευράς της πόλεως, δηλ. στον χώρο μεταξύ Αγ. Νικολάου και Αγ. Γεωργίου ερείπια (δύο αρχαίων ναών;). Με το-ιδεοληπτικό-πρόσχημα ότι οι Λατίνοι ως Λατίνοι ήταν αγράμματοι(sic) αλλά και ότι όλα όσα έγραψαν οι ξένοι περιηγητές αποτελούσαν μυθεύματα ήταν βέβαιος ότι ωφείλαμε να τα αγνοήσουμε και να τα προσπεράσουμε. Ο Πασχάλης δεν είχε την ίδια ισοπεδωτική άποψη για τους Λατίνους και ήταν σαφώς διαφοροποιημένος και πλέον αμερόληπτος. βλ. Δ. Πασχάλη -Η Ανδρος 1927 Εστία σελ. 122-123 

Σημ.7. Δ.Πολέμη "Το Κάτω Κάστρο" σελ 23-24

Σημ.8. Ως προς τους δύο αυτούς πύργους που πλαισίωναν την Πύλη, προς το παρόν, δεν είναι εξακριβωμένο, ποιός προϋπήρχε και ποιός κτίσθηκε μεταγενέστερα, ειδικώς για τις αμυντική εξασφάλιση της Πύλης του Παραπορτιού.

Σημ.9.                                                                                                                             

  - Ορέστη Βαβατσιούλα διδακτορική διατριβή "Το Κάστρο της Νάξου" Οικοδομική Ιστορία 13ος- 20ος αιώνας  Εκδ. Βαβατσιούλα Αθήνα 2009 Τόμος Α΄ σελ.321-323 

 -Αικ. Ριτζούλη διδακτορική διατριβή Α.Π.Θ. «η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής και της οικοδομικής τέχνης στη Σαντορίνη από την βενετοκρατία 1204 μέχρι τον σεισμό του 1957» Κεφ. Τεκμηρίωση Τα Καστέλια σελ.28-124