Oι Περιστεριώνες

 Ύστερα από την τελευταία κατεδάφιση περιστεριώνα που έγινε στο Μπατσί, νομίζω ότι ξαναέρχεται σε επικαιρότητα το θέμα των ιδιαίτερων αυτών κτισμάτων, που είναι οι περιστεριώνες και κοσμούν με την παρουσία τους το κυκλαδικό υπαίθριο ή και δομημένο τοπίο. Να σημειωθεί επίσης ότι οι περιστεριώνες είναι αρκετά σπανιώτεροι στις νότιες Κυκλάδες........

Μέρος 1^ο

Είναι ευρέως γνωστό ότι η εμφάνιση των περιστεριώνων οφείλεται στους Βενετούς και τους εν γένει Λατίνους. Υπάρχει επίσης η προφορική παράδοση, στην Τήνο (μέχρι το 1715 βενετοκρατούμενη), ότι τους περιστεριώνες έφτιαχναν οι Φράγκοι επειδή έτρωγαν τα πιτσούνια.. καθώς και ότι περιστέρια έτρωγαν κάποτε μόνον οι άρχοντες… Πιτσούνια ωνομάστηκαν από την ιταλική λέξη pizzione (και colomba για το δύο διακριτά είδη).                                               

Οι περιστεριώνες οφείλουν την επινόησή τους ως ιδιαιτέρου αυτοτελούς κτιρίου στους Ρωμαίους, γνωστού με το όνομα columbarium.  

Σημ. 1

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

Ο αριστερός περιστεριώνας βρίσκεται στο Μπισκοπειό,ο δεξιός στην Καππαριά.

 

 Στην  Δύση κατασκευάζονται τετράγωνοι περιστεριώνες μέχρι το αργότερο τον 15^ο αι Ήδη όμως από τον 14^ο και έως τον 16^ο επικρατεί η κυλινδρική μορφή. Κατόπιν θα επανέλθει ο τετράγωνος τύπος αλλά και ο πολυγωνικός. Περιττό να πούμε ότι εκεί οι περιστεριώνες είναι από νωρίς σαφώς μεγαλυτέρων διαστάσεων απ΄αυτούς που συναντάμε στον ελλαδικό χώρο.

 

Ιταλία, περιστεριώνες: Αριστερά Monastero di Torbo Lombardia 9ος αιώνας, δεξιά Sarpignano Sorentino 15ος αι.

 

    Αριστερά : Ponticchio-Polentino Veneto 1571. Δεξιά Primiere Trento 1600. 

 

Οι Βενετοί και οι εν γένει Λατίνοι κτίζουν τον τετράγωνο τύπο που συνηθιζόταν ακόμα στις πατρίδες τους, γεγονός που επιβεβαιώνει με τον πλέον απόλυτο τρόπο, ότι οι περιστεριώνες των νησιών μας κατασκευάσθηκαν ήδη από τον 13^ο αιώνα ακολουθώντας την αρχιτεκτονική ρυθμολογία της εποχής αυτής, χωρίς ποτέ να αλλάξουν μορφή στον ελλαδικό χώρο, στην διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν. Σημ. 2
 

Επί πλέον πρέπει να ειπωθεί ότι η ειδική χρήση των περιστεριώνων καταγράφεται στον δυτικό κόσμο ως φεουδαλικό έθιμο. Στην μεσαιωνική Γαλλία επιτρεπόταν η ανέγερση ενός περιστεριώνα ανά 5 εκτάρια (50 στρέμματα). Αποτυπώνεται εκεί ως droit de colombier (δικαίωμα του περιστερά). Η κατάσταση αυτή ανατρέπεται με την κατάρρευση της φεουδαρχίας και την πολυδιάσπαση του αγροτικού κλήρου. Το «δικαίωμα του περιστερά» ως φεουδαρχικό προνόμιο, καταργήθηκε από την Εθνοσυνέλευση της επαναστατικής Γαλλίας στις 4 Αυγούστου του 1789.

Στα καθ΄ημάς κυκλαδικά δεδομένα ένας μέσος περιστεριώνας  μπορούσε να εξασφαλίζει ότι 100 ζευγάρια απέφεραν 200 κιλά κρέας ετησίως ενώ από έγγραφα προκύπτει ότι προπολεμικά αντάλλασσαν 80 κιλά περιττωμάτων με 30 κιλά πατάτες. Σημ 3.

  Περιστεριώνας στην Καππαριά χωριό που βρίσκεται στην περιοχή Κορθίου. 

Οι περιστεριώνες ξεχωρίζουν εκεί για τα άφθονα διακοσμητικά τους στοιχεία.

Γνωρίζουμε ότι τα περιττώματα των περιστεριών αποτελούν το καλύτερο λίπασμα για τις καλλιέργειες.                                                                       
Είναι επίσης γνωστή η αγορά παστού κρέατος περιστεριών από τους Βενετούς της Κρήτης (όπου παρέμειναν μέχρι το 1669), προερχομένου από τις Κυκλάδες. Η συνήθεια -του παστού κρέατος- δεν λησμονήθηκε εντελώς και έφθασε τουλάχιστον μέχρι την Κατοχή στο νησί μας. Σημ. 4. 

Αυτό το οποίο παρατηρεί κανείς είναι ότι η ανέγερση των περιστεριώνων στην Άνδρο παρουσιάζει δύο ποιοτικές διαφορές σε σχέση με-το κατ’ εξοχήν νησί αυτών των κτισμάτων-την Τήνο.          

Πρώτον η μορφή τους στην Άνδρο είναι πολύ λιτότερη από την αντίστοιχη της Τήνου. Στην Τήνο οι περιστεριώνες έχουν πάρα πολλά διακοσμητικά στοιχεία στις όψεις τους καμωμένα με λίθινες πλάκες σε διάφορα μοτίβα που έχουν ιδιαίτερα απαθανατισθεί σε άφθονα άρθρα, βιβλία και λευκώματα. Αντιθέτως στο νησί μας τα αρχιτεκτονήματα αυτά έχουν αυστηρή εξωτερικά όψη και θυμίζουν έντονα μεσαιωνικούς πύργους σε σμίκρυνση, από άποψη παρουσίας και αναλογιών ως προς τις διαστάσεις τους. Το στήσιμό τους στον χώρο γίνεται με τα ίδια κριτήρια και σκηνική εμφάνιση που παρουσιάζουν οι φράγκικοι πύργοι. (Κυρίως οι πρωιμότεροι). Η σαφής έλλειψη διακοσμητικών στοιχείων στην Άνδρο (σε σχέση με την Τήνο) αποτυπώνει κατά την άποψή μου την λιτότητα της καθεστηκυίας τάξεως πραγμάτων στο νησί μας αλλά και την αυστηρότητα του ίδιου του κοινωνικοπολιτικού καθεστώτος που ίσχυε σε μας.       

                                                    

Περιστεριώνας λίγο μετά το Μπατσί. Μοιάζει με μικρό πύργο, είναι εξαιρετικά λιτός. Η παρουσία του στον χώρο επίσης θυμίζει έντονα την σκηνική παρουσία των μεσαιωνικών φράγκικων πύργων. Από άποψη τυπολογίας ανήκει στους παλαιότερους. 

Δεύτερον η ανέγερση περιστεριώνων δεν είναι συστηματική όπως στην Τήνο γεγονός που πρέπει να αποδοθεί εκεί στην Βενετική παρουσία, όπου το νησί αποτελούσε Βενετικό έδαφος. Μάλλον οι Βενετοί «συστηματοποίησαν» την εκτροφή περιστεριών στην Τήνο, στην οποία έμειναν μέχρι το 1715. Σημ. 5

Αριστερά περιστεριώνας στην Αγ. Μαρίνα. Δεξιά περιστεριώνας στην Χώρα ακριβώς δίπλα στο Λύκειο. 

 

Ως προς το νησί μας να πούμε ότι οι περιστεριώνες δεν έχουν καταμετρηθεί. Ωστόσο αρκετοί έχουν κηρυχθεί διατηρητέα μνημεία. Από τους 84 κηρυγμένους οι 72 βρίσκονται στην περιοχή Κορθίου (νότια Άνδρος) και οι 12 στην υπόλοιπη Άνδρο. Η παρουσία τους στην κεντρική Άνδρο είναι περιωρισμένη και στην βόρεια Άνδρο ίσως μικρότερη. Επειδή είναι γνωστό ότι η παρουσία Λατίνων αρχόντων στην βόρεια Άνδρο σταματά το 1566 έτος αποπομπής του τελευταίου Λατίνου Ηγεμόνα μένει να υποθέσουμε ότι η ανέγερση περιστεριώνων ήταν υποτονική σε ολόκληρο το νησί κατά την πρώιμη Λατινοκρατία και ότι σε μεγάλη πλειοψηφία ανεγέρθηκαν από τους πρώην Λατίνους άρχοντες κατά την Τουρκοκρατία (χωρίς ωστόσο αυτό να είναι απολύτως βέβαιο), πλην Καππαριάς που αποτελεί ειδική περίπτωση. 

 

 

 

 

 Ο  περιστεριώνας του Μπατσίου. Χαρακτηριστικό δείγμα των περισσοτέρων της Άνδρου. Με τρεις ή τέσσερις σειρές "φτερωμάτων",σχεδόν αποκλειστικά στην κύρια όψη,στην οποία κατασκευάζονται τα λίγα διακοσμητικά στοιχεία. Ο συνήθης τύπος της Άνδρου. Είναι μάλλον της ίδιας πάντοτε εποχής. Κατεδαφίστηκε αναίτια... 

         

                                                                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ο περιστεριώνας της Παλαιόπολης που φαίνεται από τον περιφερειακό. Πανομοιότυπος με τον προηγούμενο.

 

 

Εξαίρεση λοιπόν αποτελεί η Καππαριά, η οποία φαίνεται να έχει ένα ιδιόρρυθμο καθεστώς κτηνοτροφικής εξαρτήσεως από το Πάνω Κάστρο (νότια Άνδρος), επίκεντρο εξουσίας ολόκληρου του φέουδου στο οποίο ανήκει. Το δε όνομα της Καππαριάς δεν παραπέμπει σε κάππαρη (που ούτως ή άλλως αφθονεί σε ολόκληρη την Άνδρο) αλλά στην ιταλική λέξη cappara (καπάρο) η οποία σήμαινε καταβολή τιμήματος έναντι μεταγενεστέρου οφέλους ή και καταβολή τιμήματος για κατακράτηση ενός είδους ή υποχρεώσεως προκειμένου να αποκομισθεί πολλαπλάσιο όφελος. Σημ.6.  

Οι πολυάριθμοι περιστεριώνες της Καππαριάς, κυριολεκτικό οικονομικό και κοινωνικό εκ πρώτης όψεως φαινόμενο. Μόνον εδώ οι διακοσμήσεις είναι άφθονες. 

Πιθανόν επρόκειτο για άγνωστη σε μας συμφωνία, με άγνωστες εκατέρωθεν υποχρεώσεις, μεταξύ των εγκατεστημένων εκεί κατοίκων και τον Λατίνο άρχοντα του Πάνω Κάστρου με αντικείμενο σχετικό με την εκτροφή περιστεριών. Εξ ου και το όνομα, Καππαριά από το καπάρο -που δηλώνει δέσμευση- τού υπό διαμόρφωση τότε χωριού με τους τόσους περιστεριώνες μοναδική περίπτωση αριθμού σε ολόκληρη της Άνδρο, παρουσία άλλως δυσεξήγητη και δυσερμήνευτη εκ πρώτης όψεως. Eπιπλέον ο οικισμός Τζέο της Καππαριάς συσχετίζεται με τον Ηγεμόνα Τζεν. Όπως άλλωστε γράφει ο Δ.Πολέμης "το τοπωνύμιον Τζέο δεν είναι άλλο ή ομαλή εξέλιξις του κτητικού των Τζέων" δηλ. Τζέν όπως εξηγεί πιο πάνω. Σημ.7 Επιπλέον, η οικονομική αυτή και φεουδαλική σχέση Πάνω Κάστρου - Καππαριάς λειτουργούσε σαν συνδετικός κρίκος ενώνοντας τα δύο άκρα του εκτεταμένου αυτού φέουδου. 
Λογικό φαίνεται ότι μετά την Λατινοκρατία η ανέγερση και άλλων περιστεριώνων  θα βρει μιμητές στον πέριξ ευρύτερο χώρο της άκρας νότιας Άνδρου παρά οπουδήποτε αλλού στο νησί. Σημ.8                                                                                              

Πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι ελάχιστοι περιστεριώνες ανεγέρθηκαν στην κεντρική μα και στην νότια Άνδρο κατά τον 19^ο και 20^ο αιώνα.

 Περιστεριώνας στα Λάμυρα (κεντρική Άνδρος), κυριολεκτική παραγγελία ώστε το κτίσμα να θυμίζει τους καππαριανούς περιστεριώνες με ορθά επιλεγμένη, αρμονική διακόσμηση και άψογη τεχνική λιθοδομής

 

 Πιτροφός. Αριστερά περιστεριώνας της συχνής παρόμοιας τυπολογίας με τους άλλους της Άνδρου. Δεν είναι τυχαίο ότι βρίσκεται δίπλα στο Παλιόπυργο, (δεξιά όπου ο λόφος). Στην κορυφή του βρίσκεται παλαιός φράγκικος πύργος, που δέσποζε στην Μελίδα. Λίγο υψηλότερα στο ρέμμα υπάρχει γεφύρι του 13ου αι. και κοντά του παλαιότατος νερόμυλος, ενώνονται δε με "στενή", που καταλήγει, ψηλά, στην Φαρδειά Στράτα.

 

Η ηλικία και ο χρονικός προσδιορισμός της ανεγέρσεως των περιστεριώνων είναι εξαιρετικά δυσχερής. Πρώτον διότι συχνά τα κτίσματα αυτά είναι σε σημεία, μακρυνά έως ενίοτε απρόσιτα και η προσπέλαση αδύνατη. Δεύτερον επειδή ωρισμένοι απ΄αυτούς είναι επιχρισμένοι. Όμως ο τρόπος και η τεχνική των λιθοδομών παραμένει παρόμοια για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Η παρουσία τους στον χώρο, όπως προαναφέραμε και η απόλυτη σχεδόν έλλειψη διακοσμητικών στοιχείων παραπέμπει σε πρωιμότερους τύπους. 
Ενώ η μικρότερη παρουσία τους στην βόρεια Άνδρο, που εγκαταλείπεται νωρίς από τους Λατίνους άρχοντες (Μακροτάνταλο 1470 και Γαύριο-Γίδες ίσως λίγο αργότερα, το φέουδο όπου ανεγέρθηκε η Αγία επίσης) μάλλον υποδεικνύει ότι η πλειοψηφία τους ανεγέρθηκε τον 15^ο ή 16^ο αιώνα. Έχουμε την βάσιμη υπόνοια λοιπόν ότι σε ολόκληρη την Άνδρο οι περιστεριώνες ήταν λίγοι κατά την πρώτη περίοδο της Λατινοκρατίας.         
Μία περαιτέρω εξέταση με σκοπό την κατηγοριοποίηση και ταξινόμηση θα βοηθούσε στην ιστορική τους προσέγγιση. 

Λαμβάνοντας υπ΄όψιν την κοινωνικοοικονομική και ιδιοκτησιακή κατάταξη του κτίσματος αυτού, που καταδεικνύει την ταξική του ταυτότητα, δηλαδή ως κτιρίου των αρχόντων (και μέσου προσπορισμού τους) από την Λατινοκρατία έως και την πρώιμη Τουρκοκρατία, οι περιστεριώνες δεν μπορούν να καταταχθούν στην λαϊκή Αρχιτεκτονική, διότι εν τοιαύτη περιπτώσει και οι Πύργοι των αρχόντων ως αμιγώς ταξικά κτίρια θα έπρεπε να υπαχθούν στην ίδια κατηγορία, κατάταξη αφ' εαυτής αυτοαναιρούμενη. Πάντως το γεγονός ότι οι περιστεριώνες έμειναν επί αιώνες μορφολογικά καθηλωμένοι και κατασκευαζόταν από ντόπιους τεχνίτες τους καθιστά ντόπιο κτιριοδομικό είδος και μέρος του αρχιτεκτονικού πλούτου, "λαϊκό" όσο και οι Πύργοι των αρχόντων της Μεσσαριάς, των Αηδονιών κ.λπ. .  

 Ο περιστεριώνας της Καθολικής Επισκοπής στα Λειβάδια. Βρίσκεται στο τελευταίο ακίνητο που πούλησε η Καθ. Επισκοπή το 1882 (όπου μνημονεύεται στο πωλητήριο συμβόλαιο) στον Κρισέγγιο, φαρμακοποιό(;) απόγονο Λατίνων αρχόντων της Άνδρου με χλωμή παρουσία, (οι Crissengio). Aξιοσημείωτο ότι η στέγαση πραγματοποιόταν με κεραμοσκεπή όπως στην Δύση.

Ο περιστεριώνας μέσα στον κόκκινο κύκλο που έχτισαν οι Εμπειρίκοι της Πλακούρας τον 19ο αιώνα. Ήταν καλυμμένος με κεραμοσκεπή κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα με οκτάρριχτη στέγη. Αριστερά το εμβληματικό οικιστικό-εμπορικό σύμπλεγμα των Εμπειρίκων, που δεν υπάρχει σήμερα και στην θέση του βρίσκεται το ερείπιο του Ξενία.

Απόδωση φεουδαλικών δικαιωμάτων για εκμετάλλευση-εκτροφή περιστεριών τον 14ο αιώνα από τους Ηγεμόνες του Μιλάνου που αφορούν στις περιοχές Λομβαρδίας και Εμίλιας : 

è il privilegio di tener colombi; risulta da documenti che nel secolo XIV i Signori di Milano concedono tale diritto a loro vassalli in Lombardia e in Emilia….

BREVE STORIA DELLA COLOMBAIA
di Guarniero Daniel Da “SAPERE” – Ulrico Hoepli Editore  Anno II – Volume V – n. 65  15 settembre 1937 - XV

  Νίκος Βασιλόπουλος

Αρχιτέκτων-Ερευνητής 20/Φεβρ./2016

 

Σημ. 1 βλ. Τζ. Χαριτωνίδη και Ντ. Γουλανδρή «Περιστεριώνες της Άνδρου» εκδ. Μουσείου Κυκλ. Τέχνης 1977 σελ.5 & 12-14 και βλ. Δέσποινας Βώκου «οι Περιστεριώνες της Τήνου» ΙΣΤΟΡΙΑ TOY Τοπίου και Ιστορία του τόπου Κ.Ε.Ρ.Α. Ε.Ι.Ε. 1998 σελ.459 

 Σημ. 2 Βλ. Νίκου Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ. 260
                           

Σημ. 3 βλ. «η εκτροφή περιστεριών στην Άνδρο» Νικ. Παππά Οδηγός Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου

Σημ. 4 Πληροφορία προερχόμενη από τον κ. Γεώργιο Ζαρίκο ιερέα Καππαριάς.

Σημ. 5 Η Τήνος κατέστη βενετικό έδαφος κατά τις αρχές του 15ου αι. Από τότε οι Βενετοί παίρνουν διάφορα μέτρα συντονίζοντας την αγροτική και κτηνοτροφική παραγωγή με τα στρατηγικά και οικονομικά τους ευρύτερα συμφέροντα.

Σημ. 6 Βλ. Ν. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 Β΄ έκδοση σελ. 260-262

Σημ.7 Η σταδιακή επανένωση του φέουδου πραγματοποιήθηκε από τον ικανώτατο Ηγεμόνα της Άνδρου Πιέτρο Αντρέα Τζεν όπως προκύπτει από την διαθήκη του γιού του Πιέτρο (Karl Hopf 1856 σελ 252-255). Αυτός στην ουσία "νοικοκυρεύει" το φέουδο και το αποδίδει στον δευτερότοκο γιό του Μάρκο (1421) μαζί με το Πάνω Κάστρο. 
Ως προς το Τζέο βλ. Δ. Πολέμη "Παρατηρήσεις εις το Τοπωνυμικόν της Ανδρου - Τζέο" Πέταλον 2ον 1980 σελ.208-210. Συμφωνώ λοιπόν με τον Δ. Πολέμη και συμπληρώνω ότι στον Τζεν οφείλεται η ονομασία του μικρού οικισμού της Καππαριάς,"Τζέο" ως δηλωτικό κτήσεως ή και εγκαταστάσεως κάποιου συγγενούς του. 

Σημ.8 Οι περισσότεροι οικισμοί που υπάρχουν σήμερα στον χώρο του άλλοτε φέουδου όπως το Γιαννισαίο, οι Χώνες, η Λαρδιά, η Αλαμανιά, η Αγ. Μαρίνα αλλά και τα Αϋπάτια δεν είναι γνωστό πότε δημιουργήθηκαν. Στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα του 1670 πάντως απουσιάζουν, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν και παλαιότερα ως μικρές πιθανόν οικιστικές εγκαταστάσεις. Πάντως το 1670 αναφέρεται το Ρωγό και η Καππαριά. Καθώς επίσης και οι οικισμοί του Κορθίου, της Πίσω Μεριάς, του Αμονακλειού και άλλοι με διαφορετικά ονόματα στην περιοχή που βρίσκεται νότια της κοιλάδας του Κορθίου.