Ο Άγιος Σώστης, μεσαιωνική βίγλα.

Ο Andre Thevet, εκπόνησε πριν το 1552, μεταξύ των άλλων, ένα λεπτομερειακό και αξιόπιστο χάρτη της Άνδρου, ο οποίος ήταν ο πρώτος που πλησίαζε σχετικά το πραγματικό σχήμα του νησιού. σημ.1                 

Στον χάρτη αυτό αποτυπώνεται το ακρωτήριο του Αγ. Σώστη κάτω από το Κάστρο του Μακροταντάλου (Μαρκοντάντολου) που ανήγειρε εκεί ο Μαρίνο Δάνδολο πριν το 1220.σημ. 2  

Ο χάρτης του Andre Thevet 1551(;). Έχει συνταχθεί στα γαλλικά. Επάνω αριστερά, με το πλάγιο κόκκινο βέλος, το Κάστρο του Μαρκοντάντολου (ο λεγόμενος Πύργος), αναφέρεται ως Chateau δηλ. Κάστρο. Λίγο πιο κάτω το ακρωτήριο με το πυργόσχημο κτίσμα, οριζόντιο κόκκινο βέλος, σημερινό ακρωτήριο Άγιου Σώστη.

Στο ακρωτήριο λοιπόν αυτό αποτυπώνεται πυργόσχημο κτίσμα με την λέξη Guette,  που σημαίνει ενέδρα, κτίσμα από το οποίο κατοπτεύω επιβουλευόμενος ( Larousse 1965 Guette = tour du chateau fort ou se tenait le guetteur, οχυρός πύργος που κατείχε ο ενεδρεύων-παρατηρητής) Το κτίσμα ασφαλώς και έπρεπε να είναι οχυρός πύργος ώστε να φυλάσσεται στρατιωτικά νύχτα και μέρα. 

 

Το πυργόσχημο κτίσμα επάνω στο ακρωτήριο που σήμερα ονομάζεται του Αγίου Σώστη. Κάτω η επεξηγηματική λέξη Guette που σημαίνει (οχυρή) ενέδρα για κατόπτευση, δηλαδή οχυρή βίγλα. Η σχέση των δύο αμυντικών οικοδομικών συγκροτημάτων, του Κάστρου και της Βίγλας θα φανεί πιο κάτω.

Οι κύριοι λόγοι της ανεγέρσεως του Κάστρου του Μαρκοντάντολου ήταν δύο, ο πρώτος για να υπάρχει ένα Κάστρο στον Βορρά, του εξαιρετικά επιμήκους -γεωφυσικά- νησιού μας, αφού το Κάτω Κάστρο κτίσθηκε πολύ χαμηλότερα (Χώρα) και ο δεύτερος αλλά πολύ ουσιαστικώτερος λόγος αποσκοπούσε στον εποπτικό έλεγχο του Αιγαίου ώστε να παρέχονται πληροφορίες στους Φράγκους της Καρύστου, για τις κινήσεις εχθρικών στόλων με κατεύθυνση το Βόρειο Αιγαίο και τις φραγκοκρατούμενες περιοχές όπως και η ίδια λατινοκρατούμενη Κωνσταντινούπολη (1204-1261). Η παροχή πληροφοριών καθιστούσε τον Ηγεμόνα της Άνδρου πολύτιμο και αναντικατάστατο πληροφοριοδότη για ολόκληρη την φράγκικη (και κατόπιν βενετοκρατούμενη) Εύβοια για αιώνες και κατά συνέπεια οιονεί αναγκαίο φίλο και σύμμαχο. Αυτός ήταν και ο κύριος λόγος της τόσο βόρειας επιλογής για την οικοδόμηση αυτού του Κάστρου δίπλα στον Κάβο Ντόρο.

Ωστόσο επειδή ο εποπτικός έλεγχος εμποδιζόταν από το λίγο κατώτερα ευρισκόμενο ακρωτήριο του Αγ. Σώστη απαραίτητη ήταν η ανέγερση εκεί ενός παρατηρητηρίου-βίγλας, από τον Δάνδολο, για την πλήρη κατόπτευση και άμεση μετάδοση πληροφοριών στο Κάστρο του Μαρκοντάντολου ώστε με την σειρά του να τις μεταδώσει στην Κάρυστο. Η ανέγερση λοιπόν της βίγλας αυτής ήταν έργο άμεσα σχετιζόμενο με το Κάστρο, το οποίο χωρίς την βίγλα δεν μπορούσε να επιτελέσει τον ουσιαστικώτερο σκοπό δημιουργίας του, τον έλεγχο δηλαδή του Δυτικού Αιγαίου.  

Μετά την κατάληψη της Εύβοιας και τέλος της Καρύστου (1470) από τους Τούρκους η σημασία του Κάστρου του Μαρκοντάντολου υποβαθμίζεται σοβαρά. Ολόκληρο το Μακροτάνταλο εγκαταλείπεται από τους περισσοτέρους των κατοίκων του και την ίδια υποβάθμιση ακολουθεί μοιραία η βίγλα του Αγ. Σώστη.

Όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν την Άνδρο το 1579, αφενός επειδή το σύνολο του ελλαδικού χώρου αλλά και οι κτήσεις των Βενετών, Γενοβέζων κ.λπ. βορειότερα της Άνδρου είχαν κατακτηθεί από τους Οθωμανούς και αφετέρου επειδή οι Τούρκοι είχαν αποφασίσει να διατηρούν μόνο ένα Κάστρο στην Άνδρο, το Κάτω Κάστρο, η σημασία του Κάστρου του Μαρκοντάντολου υποβαθμίστηκε συντομώτατα το ίδιο δε συνέβη και με την βίγλα του Αγ. Σώστη. Για τελευταία φορά αναφέρεται το Κάστρο του Μαρκοντάντολου μόνον ως Guardia (Σκοπιά, όχι πλέον Κάστρο) από τον Boschini περί τα μέσα του 17^ου αι.

Πιθανά λοιπόν η βίγλα ερειπώθηκε και πριν το τέλος της Τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε ναό. Έτσι διασώθηκε, τουλάχιστον εν μέρει. 

 

Ο εμβληματικός ναός του Αγ. Σώστη. Ο σύγχρονος ημιυπαίθριος εν είδει πρόναου δεν είναι ό,τι πιο καλαίσθητο έχω δεί. 

 

Η λήψη της φωτογραφίας έγινε από τον Αγ. Σώστη. Απέναντι στο μέσον τα απομεινάρια του Κάστρου του Μαρκοντάντολου (Πύργος) με το οποίο είχαν άμεση οπτική επαφή. Αριστερά απέναντι η Εύβοια. Η σημασία της βίγλας είναι παραπάνω από κατανοητή.

 

Ο ναός τον οποίο επισκέφθηκα παρουσιάζει τα εξής στοιχεία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε ικανοποιητικά τα χαρακτηριστικά της πάλαι ποτέ αξιολογώτατης βίγλας για την Λατινική Ηγεμονία της Άνδρου.

Ο ναός έχει διατηρήσει τις διαστάσεις της βίγλας και είναι σχεδόν τετράγωνος πράγμα παράξενο αλλά κατανοητό αφού επρόκειτο για άλλης χρήσεως κτίσμα, 8,10Χ8,90. Ο προς ΝΑΑ τοίχος και σε ύψος περίπου 2 μ παρουσιάζει ανερχόμενος υποχώρηση κατά 12 περίπου εκ. ορθή στατικά λεπτομέρεια όταν πρόκειται για διώροφο ή πολυώροφο κτίσμα. (Στα ισόγεια δεν υπήρχε λόγος για υποχώρηση). Η βίγλα λοιπόν ήταν τουλάχιστον διώροφη. Για να καλυφθεί το ισόγειο, με τις διαστάσεις που αναφέραμε δεν υπήρχε άλλος τρόπος από αυτόν των εγκαρσίων τόξων. (παρόμοια, σε εγκάρσια τόξα-καμάρες στηρίζονται οι πλάκες των δωμάτων του Αγ. Ερμολάου Αηδονιών, Παναγίας Μεσσαριάς (Ηρώο), Αγ. Τριάδας Υψηλού, Άη Γιάννη Σκίνου επίσης άλλοτε βίγλα, Υπαπαντής Φελλού και Αγ. Γεωργίου Καλυβαριού ίσως άλλοτε βίγλα και αρκετών άλλων ναών).                                                                                                                           Τα εγκάρσια τόξα (καμάρες) κατεδαφίστηκαν όταν το παλαιό δώμα αντικαταστάθηκε από πλάκα beton, αφού δεν ήταν αναγκαίες για την στήριξη της νέας πλάκας του δώματος. Το σημερινό κτίσμα, ως ναός, διασώζει τουλάχιστον το ισόγειο τμήμα της παλαιάς βίγλας ίσως και μικρό τμήμα από τον δεύτερο όροφό της. Πάντως η θέα σήμερα είναι εντυπωσιακή και μας αφήνει να κατανοήσουμε τον σοβαρό ρόλο πού έπαιζε τότε ελέγχοντας το δυτικό (της Άνδρου) Αιγαίο δίνοντας ένα σημαντικό ρόλο στο νησί μας για αιώνες.   

Επάνω φαίνονται τα νησιά των Κυκλάδων με το νοτιοδυτικό Αιγαίο. Κάτω το δυτικό Αιγαίο. Ο έλεγχος από την Βίγλα του Αγ. Σώστη ήταν απόλυτος.           

                                                                                           Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                                        αρχιτέκτων - ερευνητής            

Σημ1 Η δημοσίευσή του έγινε πολύ αργότερα.

Ση. 2 βλ. Ελ. Δωρή αναφορικά με το Κάστρο «Ανδριακά Χρονικά 34» 2003 σελ. 202-203 και Νικ. Βασιλόπουλου  «Λατινοκρατία στην Άνδρο» Β΄εκδ. 2015 το Κάστρο του Μαρκοντάντολου σελ.84-95.