Το φέουδο όπου ανεγέρθηκε η Μονή της Αγίας

1ο  Μέρος.  Έτος 1533

  O μισιέρ Filippo Paterio de Grimaldi και οι Μουζάκηδες 

     

Α. Οι οικογένειες Φίλιππο Πατέριο Ντε Γκριμάλντι και Δελλαγραμάτικα.    

Αριστερά ο θυρεός των Ντε Γκριμάλντι. Δεξιά ο θυρεός των Δελλαγραμάτικα 
κατά τους πρώτους αιώνες. Αργότερα οι τελευταίοι θα τον αλλάξουν.

Όπως φαίνεται η πανίσχυρη οικογένεια των Della Gramatica που είχε έρθει στην Άνδρο από τον Ηγεμόνα της Πιέτρο Αντρέα Τζεν (1384- 1427) κατείχε όλο το Μακροτάνταλο με το Κάστρο του (τον γνωστό Πύργο). Μετά την κατάληψη της Ευβοίας και της Καρύστου το 1470 και την απερίγραπτη καταστροφή της Άνδρου από τους Τούρκους, κατά το ίδιο έτος, οι Δελλαγραμάτικα εγκατέλειψαν το Μακροτάνταλο και πιθανώτατα αντ΄αυτού πήραν το φέουδο που ξεκινούσε δυτικά από την Ξυλοκαρύδα έως τον Αγ. Κυπριανό και έφθανε ανατολικά από τον Πλατυδερό έως τ΄Ατένι με νότιο όριο-εκεί-τον ποταμό του Ατενίου. Έτσι λοιπόν έδωσαν το μεγαλύτερο μέρος του φέουδου στην συγγενή τους, (μάλλον αδελφή τους) Μαρούλα ως προίκα για τον γάμο της με τον γενοβέζικης καταγωγής Χιώτη άρχοντα Φίλιππο Πατέριο Ντε Γκριμάλντι. Ο Δ. Πολέμης πίστευε ότι ήταν στενή συγγενής τους και ότι μάλιστα η Μαρούλα ήταν ορθόδοξη "ως το όνομά της δηλοί". (Αντιθέτως το όνομά της δηλώνει καθολική, οι πλέον γνωστές ομώνυμες ήταν η Μαρούλα κόρη του Βονιφάτιου της Βερόνας κυρίου του ενός τρίτου της Ευβοίας, η οποία παντρεύτηκε τον Αλφόνσο-Φρειδερίκο των Αθηνών και η άλλη ήταν κόρη του Μπαρτομέου Ζακσαρία μαρκησίου της Βοδονίτσας η οποία λόγω του γάμου της με τον Ιωάννη της Αραγωνίας κατέστησε τον τελευταίο άρχοντα της Αίγινας και της Σαλαμίνας). (σημ.1)    
      

Ο Πατέριο έγινε γνωστός ως κυρ Φιλιππής Πατές ο οποίος έδωσε αντί ασήμαντου τιμήματος πολύ αργότερα (μετά το 1566;) μεγάλο μέρος του φέουδου στους μοναχούς που ίδρυσαν την Μονή της Αγίας. Στην Μονή περιήλθε διαδοχικά το σύνολό του πάλαι ποτέ φέουδου του Πατέριο Ντε Γκριμάλντι, τον δε κυρ Πατέ οι μοναχές μέχρι σήμερα θεωρούν ως μέγα δωρητή πράγμα εν μέρει μόνον ορθό. Όπως υποστηρίζει ο Δ.Πολέμης από νόθα παιδιά των Πατέριο προήλθαν τα επίθετα Πατές, Πατής και Μπατής, ενώ ο γράφων προσωπικά πιστεύει ότι πρόκειται για παιδιά υστερότοκα και όχι νόθα. Επίσης κατά τα μέσα του επομένου αιώνος ο γιός-ενός εγγονού Φιλιππίνο-ο οποίος υπογράφει (τον 17ο αι) ως μισέρ Πατές Φιλιππίδης είναι θεωρώ ο γενάρχης των Φιλιππίδηδων της Άνδρου.(σημ.2)

Ωστόσο η κύρια παραχώρηση αντί συμβολικής φεουδαλικής παρακρατήσεως θα γίνει από την χήρα πλέον Μαρούλα στις 30 Ιαν. 1572 στα Λάμυρα εκεί όπου η τελευταία αισθανόταν ίσως πιο σίγουρη, στον πύργο του σερ Φραντζέσκου Δελλαγραμάτικα, αδελφού μάλλον της Μαρούλας.(σημ.3).Ο Πύργος βρίσκεται εκεί όπου τα ερείπια της καθολικής εκκλησίας, που αργότερα ανήγειρε (το 1700) ο Νικολός Δελλαγραμάτικας αφιερώνοντάς την στον Αγ. Νικόλαο και Λουδοβίκο.(σημ.4)

Κατόπιν, με διαδοχικές μεταβιβάσεις των απογόνων, οι μοναχοί θα γίνουν κύριοι ολοκλήρου του τεράστιου ακινήτου που περιγράψαμε ανωτέρω.

Ωστόσο δύο αδελφοί(;) της Μαρούλας κράτησαν δύο μικρά αλλά αξιόλογα ακίνητα, χωρίς φεουδαλική δέσμευση έναντι του τιμαριούχου (της Μαρούλας ή του Γκριμάλντι;). Συγκεκριμένα πριν τα τέλη του 16^ου αι. βρίσκουμε τον Gasparo Dellagramatica να κατέχει ακίνητο αδιευκρίνιστης εκτάσεως στ’ Ατένι, πιστεύω βόρεια του ποταμού με όριο το μικρό ακρωτήριο της Παναγίας, χωρίς την μικρή βόρεια αμμουδιά. Το μέγεθος του ακινήτου άγνωστο αλλά το ακίνητο αποτελεί μία ευφορώτατη κοιλάδα. Στο δυτικό άκρο ο άλλος αδελφός, ο Berto Dellagramatica γνωστός ως Τουλής ή Μπερτούλης κρατά ένα επίσης καλό ακίνητο το οποίο ο Πολέμης γράφει ότι ξεκινά από τα Γιάννουλα (βορειοδυτικά του Μπατσίου) και φτάνει μέχρι την Ξυλοκαρύδα. Ο τελευταίος θα μετακινηθεί σύντομα στο Κόρθι-Αηδόνια.

Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς παντρεύτηκε ο Φίλιππος Πατέριο την Μαρούλα ούτε πότε εγκαταστάθηκε στο φέουδο, ούτε πότε έχτισε τον πύργο του εκεί. Μέχρι σήμερα τα τελευταία απομεινάρια του Πύργου του κυρ-Φιλιππή Πατέ υπάρχουν και μου υποδείχθηκαν από την τελευταία γερόντισσα της Μονής στην πλησίστια περιοχή της Αγ. Τριάδας. Επρόκειτο για εντυπωσιακό πύργο από τους μεγαλύτερους της Άνδρου, τουλάχιστον 17X17(;) μέτρα ο οποίος έλεγχε πολύ εκτεταμένη και-εν δυνάμει-καλλιεργήσιμη περιοχή. (Λίγο πιο πέρα βρίσκονταν τα απομεινάρια λουτρών της ρωμαϊκής περιόδου τα οποία πρωτοαναφέρει ο Δ.Πασχάλης )

  Πάνω και κάτω τα τελευταία απομεινάρια του μεγάλου πύργου του Φίλιππου    Πατέριο Ντε Γκριμάλντι. Ο πύργος ήταν πολυώροφος και έλεγχε μεγάλες  εκτάσεις. (Στο άκρο δεξιό της άνω δεξιάς φωτογραφίας εκεί που μόλις διακρίνεται ο ναός της Αγ. Τριάδας υπήρχαν αρχαία κτίσματα -ρωμαϊκά- επισημασμένα από τον Δ.Πασχάλη μέχρι την δεκαετία του τριάντα, αποκαλούμενα από τους μοναχούς Παλάτια. Σήμερα σώζονται μόνον λιθοσωροί και όρυγμα του υδραγωγείου που ο Πασχάλης είχε τότε επίσης εντοπίσει). Ο τόπος σήμερα είναι απελπιστικά έρημος... 

Πολύ κοντά υπάρχουν δύο μικροί ναοί, το παρεκκλήσιο του Αγ. Αντωνίου και ο ναός της Μεταμορφώσεως(;) ναοί χωρίς προεξέχον του κτίσματος ιερό κατά τα καθολικά πρότυπα, μονόχωροι με δύο ιερά για τα δύο δόγματα. Το μέγεθός τους καταδεικνύει και τον πληθυσμιακά ανύπαρκτο  αριθμό κολλήγων ή εν γένει καλλιεργητών. Με δύο λόγια η κατάσταση για τον Φίλιππο ήταν απελπιστική. Δεν ήταν όμως ο μόνος που αντιμετώπιζε αυτό το τεράστιο δημογραφικό πρόβλημα. 

 Αριστερά το μικρό παρεκκλήσιο του Αγίου Αντωνίου. Δεξιά η κάπως μεγαλύτερη εκκλησία της Μεταμορφώσεως(;).

Β. Τα αποτελέσματα της Πειρατείας μετά τον πόλεμο του 1470              

Στην Κατάκοιλο απ΄ ότι φαίνεται το αντίστοιχο φέουδο πήγαινε αρκετά καλά αν κρίνει κανείς από το μέγεθος του δίκλιτου δίκογχου ναού της Παναγίας (για την ξεχωριστή λατρεία των δύο δογμάτων), κτισμένου προ(;) του 1500 αλλά το τιμάριο παρουσιάζεται οπωσδήποτε  έρημο, ίσως αρκετά(;) προ του 1550, γεγονός που θα οδηγήσει τον φεουδάρχη Αgustin Giustin να προσελκύσει μοναχούς (από την υπό ανέγερσιν Μονή της Αγίας), ως καλλιεργητές και μυλωνάδες. Είναι γνωστές οι αλλεπάλληλες επιδρομές Τούρκων και πειρατών υποθαλπομένων συχνά από τους Τούρκους κατά της Άνδρου από το 1470 και εντεύθεν. Είναι επίσης γνωστή η κυριολεκτική μάχη που συνέβη στον Αμόλοχο το 1510 εξαιτίας Τούρκων πειρατών. Γεγονός που ωδήγησε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην εγκατάλειψη του νησιού από τους μόλις διαμορφούμενους Αρβανίτικους πληθυσμούς. Παρόμοια λοιπόν κατάσταση ερημώσεως παρουσίαζαν και τα δύο φέουδα. Στο Μακροτάνταλο ήδη οι ελάχιστοι κάτοικοι που είχαν απομείνει είχαν αποσυρθεί στα υψηλότερα σημεία σε πολύ μικρούς οικισμούς. Το φέουδο Γαυρίου-Βιταλίου-Γιδών φαίνεται να ακολούθησε μία παράλληλη πορεία αφού και εκεί ουδείς προλαμβάνει να ανεγείρει τους νεώτερου τύπου δίκλιτους δίκογχους ναούς.

Γ. Οι Μουζάκηδες 
      
Ας δούμε τώρα πώς εμπλέκεται η πολυπληθής οικογένεια των Μουζακαίων στην όλη υπόθεση. Οι τελευταίοι προέρχονται από τον Αμόλοχο. Η εγκατάσταση Αλβανών στον Αμόλοχο με τον κοινωνικό θεσμό του κολλήγα έλαβε χώραν κατά γενική ομολογία κατά το 1420, σε χώρο όπου υπήρχαν ήδη αρκετοί Ρωμηοί και Λατίνοι όπως τα αντίστοιχα επίθετα αποδεικνύουν. Το επίθετο Μουζάκης είναι αρβανίτικο. Είναι γνωστό εξ άλλου ότι η απομάκρυνση από το φέουδο των κολλήγων, χωρίς την έγκριση τoυ φεουδάρχη ήταν εντελώς απαγορευμένη.             

 Ωστόσο κάτω από εντελώς αδιευκρίνιστες συνθήκες στις 30 Ιανουαρίου του 1533 υπογράφθηκε στο σπίτι του Γκριμάλντι στο Κάτω Κάστρο (Χώρα) μία εντελώς ιδιότυπη και άκρως ενδιαφέρουσα συμφωνία, μεταξύ Μουζακαίων και του Πατέριο Ντε Γκριμάλντι. Ο τελευταίος, κατά τα φαινόμενα, απελπισμένος πλέον (αν κρίνουμε και από το περιεχόμενο του συμβολαίου), είχε εγκαταλείψει τον πύργο του και το έρημο φέουδό του.

13 Αυγούστου 1533                                                                                           

«…… Εις το Κάστρον της Ανδρου. Εις την σάλαν του μισιέρ Φιλιπή Πατέ, του ποτέ Τζαν Μπατίστα, παρόντων αξιοπίστων μαρτύρων των κάτωθι. Ο προρηθείς μισιέρ Φιλιππής δια λόγου του και δια τους αυτού κληρονόμους και διαδόχους, δήδει και εμπατικιάζει προς Λάλον Μουζάκη και Γγίνη Μουζάκη, και Λέκα Μουζάκη και Πέτρον Μουζάκη και Δήμα Μουζάκη και άλλον Γγίνη Μουζάκη, ολονών αντάμα, αυτών και των αυτών κληρονόμων και διαδόχων χοράφια και τόπον όπου βρίσκεται να έχει εις του Καψοράχη από μερίαν της αρχόντισάς του κυρά Μαρούλας, όσον μετεχη και περιέχη τα σύνορα του αυτού τόπου ήγουν από την στράταν της Αγίας, να κατεύη έως τον αιγιαλόν, όπου λέγεται εις το Πλατυδερόν και την μίαν μερίαν και την άλλην όσον τρέχουν τα νερά καματερά χοράφια και όσα ευρίσκουνται να κατοικούν και να διάγουν εις τον λεγόμενον τόπον να κάμουν σποίτια και κατοικίαις χωρίον και … να σπέρνουν…και…. όλην την τάξιν της γεωργίας, πληρόνοντες το γεώμοιρον  κατά την  συνήθειαν εις προς τον άνωθεν ονομαζόμενον μισιέρ Φιλιππή και των αυτού κληρονόμων και… Ομοίως να υμπορούν να κρατούν… ζώα, πρόβατα, μελίσσια και άπασα λογίς ζωντόβολον, πληρόνοντες τα δικαιόματα προς τον ονομαζόμενον άρχων….  Ακόμα συμβηβάζονται ότι το περιβόλη ό που δουλεύουν να το δουλεύουν να…. Να πληρώνουν από ότη εσοδίαν κάμη το ημησόν προς τον άνωθεν αφεντότοπον. Ομολογά δε ο άνωθεν κυρ Φιλιππής ότι επήρεν.. από τους Μουζακαίους.. όλους αντάμα.. δια εμπατίκι…. δουκάτα εννέα. Και τάσονται να πληρώνουν προς αυτόν τον καθέν χρόνον διά τέλος.. κερί λύτρας οκτώ και μέλη παλιάτζες οκτώ την εορτήν  του Αγίου Νικολάου….. Και ούτως ομπλιγάρι τα καλά του παρόντα και μέλλοντα.                                                               

Μάρτυς μισιέρ Πέτρας Περέλης (ή Σαρέλης)                       
σερ Γιανούλης Δελαγραμάτικας του ποτέ σερ Ραφέ
Δήμας Μάζης                                                                           
Ego Filipus Paterius de Grimaldis confermo omnia supris
Εγώ Στρατηγόπουλος Στρατηγόπουλος, υιός Δημητρίου πατρίδος Σπαρτιάτης των Λακεδαιμόνων, δημόσιος υπό βασιλικής εξουσίας νοτάριος παρακληθείς έγραψα το τε σύνηθες σημίον εμόν χαράξας υπέγραψα. (σημ.5)                                                                                            

Σχολιάζοντας το κείμενο που αποσπασματικά εξέθεσα σημειώνουμε τα εξής:

1ον Ο δρόμος της Αγίας σχετίζεται με ναό που προϋπήρχε της Μονής όπως -κατά τον Ζυγομαλά το 1577- αναφέρει ο Δ. Πασχάλης (Ανδριακά Χρονικά 10 σελ.40)  2ον η συμφωνία είναι η μοναδική που είναι μισιάρικη με τον φεουδάρχη (αφεντότοπο), μάλλον λόγω της δεινής θέσεως του τελευταίου, 3^ον αναφέρονται σαφώς καματερά χωράφια γεγονός που δηλώνει ότι μέχρι πρόσφατα τα υπήρχαν εκεί καλλιεργητές, 4ον το δουκάτο ή φλουρί είναι ίσο με μισή χρυσή λίρα (αν και η αξία του χρήματος ήταν πολύ υψηλότερη τότε), η παλιάτσα ή παλιάσα της εποχής εκείνης ισούται με έξη οκάδες 5^ον ο Γκριμάλντι υπογράφει λατινικά και 6^ον ο Στρατηγόπουλος έχει ένα όλως ιδιόρρυθμο καθεστώς στην Άνδρο, όπου έχει έρθει με την ιδιότητα του συμβολαιογράφου της βασιλικής δηλ. σουλτανικής εξουσίας (sic), εν πλήρει ακόμη Λατινοκρατία. Πώς ερμηνεύεται αυτό είναι προς το παρόν ανεξιχνίαστο… Πάντως δηλώνει την απαρχή σαρωτικών πολιτικών αλλαγών).

Η συμφωνία ουδέποτε πραγματοποιήθηκε και έτσι δυστυχώς ουδέποτε δημιουργήθηκε χωριό στην περιοχή της Καψορράχης. Οι Μουζάκηδες προερχόταν από τον Αμόλοχο (που προαναφέραμε) όπου όπως φαίνεται ακόμη το 1521 κολλήγες απελπισμένοι από την τυραννική συμπεριφορά των φεουδαρχών Mori εγκατέλειψαν τον Αμόλοχο και ζήτησαν να εγκατασταθούν στις ιδιοκτησίες του βαρώνου της Σικελίας  Alfonso Peralta, χωρίς βέβαια την συγκατάθεση των Μόρων.(σημ.5)                                       

Μένει να συμπεράνει κανείς ότι τελευταία στιγμή οι Mόροι δεν ενέκριναν την μετεγκατάσταση των Μουζάκηδων. Ή ότι οι Μουζάκηδες δίστασαν ή και διαφώνησαν για αδιευκρίνιστο λόγο. Ή ότι εν τω μεταξύ ο Στρατηγόπουλος που είχε εντολές από την Κωνσταντινούπολη απέτρεψε το εγχείρημα ώστε να  ιδρυθεί εκεί η Μονή της Αγίας χρόνια αργότερα με την ηθική και υλική βοήθεια του Δομην. Δελλαγραμμάτικα (η δυνατότητα εμπλοκής της οικογενείας στην περιοχή δεν είναι ασφαλώς τυχαία), ο οποίος είχε γίνει ορθόδοξος μοναχός με το όνομα Μακάριος και θεωρούνται μαζί με τον Στρατηγόπουλο ως οι εμπνευστές και δημιουργοί της Μονής της Αγίας στην περιοχή. Την τελευταία εκδοχή θεωρώ πιθανώτερη. Ο τελευταίος είναι ο υποκινητής της ανεγέρσεως της πρώτης ορθοδόξου εκκλησίας στο Κάτω Κάστρο το 1550 (Αγ. Αθανάσιος). Οι Μουζάκηδες βέβαια μετά την απαρχή της Τουρκοκρατίας, που δεν έγιναν ατυχώς ιδρυτές χωριού, καταγράφονται ως ενοικιαστές ακινήτων προς όφελος της Μονής της Αγίας….     

Η Μονή της Αγίας ή Ζωοδόχου Πηγής θα ανεγερθεί μετά το 1566 έτος απαρχής της Ηγεμονίας του πορτογαλοεβραίου Ιωσήφ Νάσι ενώ το 1572 θα αναφερθεί, σε συμβόλαιο ως η νέα Μονή στην περιοχή. Ο Στρατηγόπουλος θα εγκατασταθεί στην Άνδρο οικογενειακώς, ο ίδιος θα γίνει μοναχός της Αγίας, ο δε Μακάριος Δελλαγραμμάτικας θα γίνει ηγούμενος της Μονής το 1597. Οι Γκριμάλντι (τουλάχιστον οι πρωτότοκοι), θα εγκατασταθούν στην Νάξο. Οι υστερότοκοι υιοθετώντας το "απλούστερο" Πατές, Πατής, Μπατής θα εντοπισθούν αργότερα στις γειτονικές Γίδες, ενώ ο σερ Πατές Φιλιππίδης με ακίνητο στην ευρύτερη περιοχή Μεσσαριάς θα αποτελέσει πιστεύω τον γενάρχη όλων των Φιλιππίδηδων της κεντρικής Άνδρου.

Στα της Μονής της Αγίας θα αναφερθούμε σε επόμενη ανάρτηση.      

                                                                                        

 Σημ.1 Βλ. Ν. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ.53.  
 Σημ.2 βλ.Δ.Πολέμη "οι Αφεντότοποι της Άνδρου" η οικογένεια Πατέριο ντε Γκριμάλντι Πέταλον 2 Παράρτημα εκδ. Καϊρείου Βιβλιοθήκης και αφιερωτής κτήματος στην Μονή Παναχράντου ο μισέρ Μπατής Φιλιππίδης το 1636. Καρπαθίου η εν Ανδρω Ιερά Μονή Παναχράντου. Εκδ. Ν. Τιλπέρογλου εν Αθήναις 1938 σελ. 284 
Σημ.3 βλ. Δ.Πολέμη "οι αφεντότοποι της Άνδρου" Πέταλον παραρτ. 2 εκδ. Καϊρείου 1996 σελ 128-131                            
 Σημ.4 βλ Ν. Βασιλόπουλου «Ενας άγνωστος καθολικός ναός» Νήσος Άνδρος 3 εκδ. Τυπωθήτω 2009 και Ν. Βασιλόπουλου «νεώτερα για τον ναό των Αγ. Νικολάου και Λουδοβίκου» Νήσος Άνδρος 9 εκδ΄Τυπωθήτω 2013  

Σημ.5 Πρώτος δημοσίευσε το κείμενο ο Δ. Βογιατζίδης, δεύτερος ο Δ. Πασχάλης και τρίτος ο Δ. Πολέμης      
Σημ.6 βλ. Ν. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Ανδρο» Εκδ. Σ. Γαρυφάλλου  κεφ. Το φέουδο του Αμολόχου σελ.80-82 και Τίτου Γιοχάλα «Ανδρος Αρβανίτες και αρβανίτικα» εκδ. Παττάκη σελ. 20-21