Ο Ναός της Αγίας Βαρβάρας

Άγιος Γεώργιος ο καθολικός

Από το 1961 χάρη στην εμπεριστατωμένη μελέτη του καθ. Δημ. Κωνσταντινίδη αποκαλύφθηκε η παλαιότερη ταυτότητα του σημερινού ναού της Αγ Βαρβάρας*. Άλλοτε ο ναός ήταν μεγαλύτερος προς νότον αλλά και δυτικά εις βάρος της διερχομένης οδού αλλά και της πλατείας.
Ο Κωνσταντινίδης αποκάλυψε ότι ο ναός ήταν δίκλιτος και δίκογχος βασιζόμενος στην επιστημονική του κατάρτιση αλλά και σε στοιχεία του εσωτερικού του ναού. Το μαρμάρινο δάπεδο αλλά και το έκκεντρο τέμπλο ως προς την είσοδο και την ωραία πύλη αποκαλύπτουν το μέγεθος του πλάτους του ναού ως είχε κάποτε. Με ακρίβεια εξεπόνησε και την κάτοψη του αλλοτινού ναού αποκατεστημένη.

Ο Κωνσταντινίδης δεν γνώριζε το Σχέδιο Πόλεως Άνδρου το οποίο τον επιβεβαίωνε εντελώς και στο οποίο όντως φαίνεται ο ναός με τις δύο προεξέχουσες επί του ανατολικού τοίχου κόγχες των αντιστοίχων κλιτών. Ο άλλοτε δίκογχος δίκλιτος ναός αποτυπώθηκε με απόλυτη ακρίβεια στο Σχέδιο από Γερμανούς τοπογράφους κατά το 1864(;). Αυτό επαληθεύει και τεκμηριώνει με μεγάλη ακρίβεια την θέση του Κωνσταντινίδη ο οποίος είχε κάνει μόνον ένα μικρό λάθος ως προς το μήκος του ναού αφού για τούτο δεν είχε ιδιαίτερα στοιχεία. Η άποψη του Πασχάλη ότι ο ναός άλλοτε ήτο φραγκικός επιβεβαιώθηκε και η ταυτότητά του εξακριβώθηκε χωρίς αμφισβήτηση. Επρόκειτο όντως για τον Άγιο Γεώργιο τον καθολικό τον αναφερόμενο επανειλημμένως από τους κληρικούς επισκέπτες της Καθολικής Εκκλησίας στην Άνδρο κατά τον 17^ο και 18^ο αι.
Οι διαστάσεις του ήταν 8,60Χ13.60. Είχε δύο θύρες και δυτικά προ των εισόδων του υπήρχε μικρή αυλή. Ήταν η δεύτερη σε μέγεθος δίκλιτη δίκογχη της Άνδρου με πρώτη την εκκλησία των Αγ. Νικολάου και Βερναρδίνου (Μ. Ταξιάρχης 8,60Χ16,50). 

 Απόσπασμα του Σχεδίου Πόλεως Άνδρου του 1865 όπου σαφώς φαίνονται αφενός οι διαστάσεις του ναού αφετέρου το δύο προεξέχοντα ιερά του δικλίτου δικόγχου ναού του Αγ. Γεωργίου-Θεοτόκου. Διακρίνεται μάλιστα και προαύλιο. Ο ναός ήταν μεγαλύτερος του σημερινού κυρίως προς Νότον.

Δεν είναι γνωστό πότε συνετελέσθη η ανέγερση του ναού. Δεν είναι κάν γνωστό εάν ανεγέρθηκε (αρχικά) ως ναός ή ως κτίσμα στρατιωτικών αναγκών. Πάντως το είδος του δικλίτου ναού που φθάνει μέχρι τον 19^ο αι, με τα δύο προεξέχοντα ιερά τον τοποθετεί με βεβαιότητα να παίρνει την μορφή αυτή γύρω στις αρχές του 16^ου αι, (ή εάν ανεγέρθηκε από τους Ιησουίτες μετά το 1533 έτος ιδρύσεως του τάγματος)**. 
Από τον αποστολικό επισκέπτη Sebastiani πληροφορούμεθα ότι τα δύο κλίτη ήταν αφιερωμένα το ένα στον Αγ. Γεώργιο και το άλλο στην Θεοτόκο. 
Ο ναός διέθετε καμπάνα αλλά όπως μας πληροφορεί ο καθ. Επίσκοπος ΄Ανδρου Νicolό Rigo (1616-1619) ο Τούρκος Καδής απαγόρευε την χρήση της διότι αυτό διετάρασσε τον ύπνο των θανόντων μουσουλμάνων... 
Περί το 1652 ο ναός αναφέρεται από τον καθολικό επισκέπτη fra Tomaso ως Άγιος Γεώργιος στο Κάστρο της Άνδρου. 
Το 1700 αναφέρεται από τον Αntonio Giustiniani ως εντυπωσιακή δίκλιτη, η οποία λέγεται ότι ανήκε στους Ιησουίτες που διέμεναν πλέον στην Χίο. Ήταν ήδη εγκαταλελειμμένη και χωρίς θύρες. 
Το 1700 επίσης απαθανατίζεται στην περίφημη γκραβούρα του Τουρνεφόρ χωρίς σχόλια. Ο τελευταίος δεν ήταν κληρικός αλλά επιστήμονας περιηγητής. Η Ρίβα ήταν ακόμη εντελώς έρημη και άκτιστη.

Η συνοικία της Καμάρας (Ρίβα) ήταν μέχρι το 1700 εντελώς άκτιστη. Το μοναδικό κτίσμα ήταν αυτό του Αγ. Γεωργίου των Καθολικών με κόκκινο βέλος.  

Περί το 1720 καταγράφεται από τον βικάριο Nicolό Maraggon ο ίδιος ναός αλλά εν τω μεταξύ έχουν ανεγερθεί οικίες και το σύνολο του σπιτότοπου ανήκει στην Επισκοπή, κατά την καταγραφή της περιουσίας της που έγινε από τον τελευταίο. Τα σπίτια ίσως απέδιδαν κάποιο ενοίκιο. 
Ωστόσο η οικονομική κατάσταση της Καθολικής Επισκοπής είναι φαίνεται δραματική, η δε κατάσταση του ίδιου του καθεδρικού ναού του Αγ. Ανδρέα απελπιστική. 
Η πορεία του ναού υπό το καθολικό δόγμα διατηρείται έως τις πρώτες δεκαετίες του 18^ου αιώνα. Κατόπιν ο εξαιρετικά δραστήριος νέος βικάριος Giovan-Battista Crispi αναλαμβάνει μεταξύ των άλλων την ολοσχερή επισκευή του επισκοπικού οικήματος και την κατοπινή επισκευή του Αγ. Ανδρέα(1749). 
Φαίνεται ότι περίπου τότε μεταβιβάζεται ο ναός του Αγ. Γεωργίου στους ορθοδόξους.

Ο ναός στους Ορθοδόξους – Αγία Βαρβάρα

Ο Ναός μέχρι τότε ήταν πάντοτε ναός του καθολικού κλήρου και απευθυνόταν σ’ αυτόν. Ως εκ τούτου δεν είχε τέμπλο. Επίσης αν και δίκλιτος δεν απευθυνόταν ως προς το αριστερό κλίτος του στους ορθοδόξους όπως έκαναν οι καθολικοί άρχοντες στους πανομοιότυπους ναούς που ανήγειραν από την αρχή(;) του 15^ουαι και πάντως προ του 1579-αρχής της Τουρκικής κατοχής της Άνδρου-οπότε και απαγορεύθηκε στους χριστιανούς να ανεγείρουν ναούς, απαγόρευση που ίσχυσε μέχρι τις αρχές του 18^ου αι. Έτσι ο ναός δεν απευθυνόταν παρά μόνον σε καθολικούς και στα δύο κλίτη του.***   

Η μεταβίβαση στους Ορθοδόξους πρέπει να συντελέσθηκε περί τα μέσα του 18^ου αι. (πρό του 1750;) παρέμεινε όμως δίκλιτος και δίκογχος και μετά το 1865. Η αλλαγή δόγματος συμπίπτει χρονικά με το μαρμάρινο τέμπλο το οποίο αμέσως κατασκεύασαν και τοποθέτησαν οι ορθόδοξοι Ανδριώτες με εμφανή επιρροή δυτικών (baroque) προτύπων. Δεν υπήρχε η έξαρση των δύο δρακόντων με τον Σταυρό αφού στο μέσον η χαμηλά διερχόμενη καμάρα δεν άφηνε χώρο για κάτι τέτοιο. Το τέμπλο ενδελεχώς μελέτησε ο Δ. Κωνσταντινίδης ως προς την κατοπινή μετατροπή του. Όταν ο ναός ξανακτίσθηκε, το πλάτος του μειώθηκε και έγινε μονόκλιτος με κεραμοσκεπή. Τότε αφενός το τέμπλο αναγκαστικά ακρωτηριάσθηκε (άνω δεξιά) και δημιουργήθηκε η ανάγκη τοποθετήσεως της μαρμαρίνης εξάρσεως στο μέσον του ιερού βήματος, με τους δύο δράκοντες μεταγενεστέρους έναντι του αρχικού τέμπλου και χαμηλότερης αισθητικής. Πάντως ο Κωνσταντινίδης δικαίως θεωρεί το μαρμάρινο τέμπλο της Αγ. Βαρβάρας ως το ωραιότερο της Άνδρου-αν και ελαφρά προγενέστερο- και το πλέον ώριμο αισθητικά έναντι αυτού του Ταξιάρχη Μεσσαριάς και Αγ. Ιωάννου Θεολόγου της Μονής Παναχράντου οφειλόμενο σε φραγκικής καταγωγής τεχνίτη πιθανώτερα δε πιστεύω μάλλον σε Χιώτη ή Τήνιο.

Αριστερά ο ναός πριν παραχωρηθεί στους ορθοδόξους. Τα δύο κλίτη χωριζόταν με καμάρες. Τα δύο ιερά δεν διέθεταν τοιχοθυρίδες για προσκομιδή δεδομένου ότι η εκκλησία ήταν προορισμένη  μόνο για το καθολικό δόγμα. Οι διαστάσεις της προκύπτουν απο την μελέτη του Κωνσταντινίδη και το Σχέδιο Πόλεως του 1865. Δεξιά ο ναός έχει ήδη γκρεμιστεί και ξαναχτιστεί στενώτερος από τον προηγούμενο. Στο δάπεδο διακρίνονται και σήμερα τα διασκοσμητικά στοιχεία που είχαν τοποθετήσει οι Ιησουίτες. Επίσης έχει τοποθετηθεί και το μαρμάρινο τέμπλο το οποίο αναγκαστικά ακρωτηριάστηκε όταν στένεψε ο ναός. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα ψηλά, οι 12 εικόνες του τέμπλου να μείνουν μόνον 9...

Ο ναός της Αγίας Βαρβάρας σήμερα. Η παράδοξη επιλογή "γοτθικών" οξυκόρυφων παραθύρων δεν είναι τυχαία, μάλλον σχετίζεται με το παρελθόν του ναού και την γνωστή ακόμα την εποχή της επανανεγέρσεώς του ανάμνηση του δόγματος στο οποίο άλλοτε ανήκε.

* O καθηγητής του Πολυτεχνείου Δημ. Κωνσταντινίδης μελέτησε επιπλέον διεξοδικώτατα τους ναούς Ταξιάρχη και Παλατιανή (Αγ. Τσουρά) Χώρας Αγ. Ιωάννη Θεολόγο της Μονής Παναχράντου καθώς και την Αγ. Θέκλα (Πιτροφού) αλλά και άλλους σε άλλα νησιά. Παραμένει αξεπέραστος.

**  Αξιοσημείωτο πάντως είναι το γεγονός ότι ουδέποτε παραχωρήθηκε σε τάγμα μοναχών κτίριο μέσα στο Κάτω Κάστρο καθ΄όλη την διάρκεια της Λατινοκρατίας.Tο φραγκομονάστηρο, η Μονή των Αγίων Νικολάου και Βερναρδίνου ιδρύθηκε μέσα στο Κάστρο επί Τουρκοκρατίας από Γάλλους Καπουτσίνους, επί Τουρκοκρατίας  το 1638, χάρη στις προνομιακές σχέσεις Γαλλίας Τουρκίας κατά την εποχή εκείνη

.*** Για τον λόγο αυτό ασφαλώς θα έλειπε στον χώρο του ιερού βήματος η κόγχη για την προσκομιδή (όπως στον Αγ. Νικόλαο και Λουδοβίκο Λαμύρου και στην Παναγίτσα Λειβαδίων προ της ολοσχερούς μετατροπής της, η οποία ανήκε παλαιότερα στην Καθολική Επισκοπή)