Κατάκοιλος :Ο Μύλος του Νικολού Δελλαβόγια και το Μοναστήρι στις Λαυριές

                             Ο μύλος του Δελαβόγια γνωστός σαν μύλος του Ιωνά.


-Αγία Μονή ή Αγίας Μαύρας ή Αγ.Αθανασίου. Λαυριές Κατακοίλου  
-Μονή της Αγίας ή Ζωοδόχου Πηγής. Καψορράχη βόρεια του Μπατσίου

Περί τα μέσα του 16^ου αιώνα, και λίγο προ του 1570 ο μέγας φεουδάρχης του τιμαρίου της Κατακοίλου (με έκταση δυτικά από το Απροβάτο έως το Μπατσί και ανατολικά από τα Λεύκα έως τ’Ατένι, νότια του ποταμού) Αgustin Giustin πάντρεψε την μοναχοκόρη του Batolina με τον Nicolό Dellavogia ή (Dellavegia ή Davegia), δεύτερο τη τάξει ευγενή, πιθανόν υπεύθυνο για τμήμα του τιμαρίου, της περιοχής Απροβάτου. (σημ.1)

 Ο Αgustin Giustin ή και ο πατέρας του ευθυγραμμίζονται με τους μεγάλους  φεουδάρχες όλης της Άνδρου και για τούτο χτίζουν γύρω στο 1500 την δίκλιτη δίκογχη  εκκλησία της Παναγίας (φωτό άνω) για τα δύο δόγματα. Φροντίζουν όσο μπορούν το σχεδόν  έρημο φέουδό τους.  

Επειδή το φέουδο (τιμάριο)  υπέφερε από την γνωστή προβληματική ολιγανθρωπία  ο Αgustin Giustin  κατάφερε αμέσως  μετά την υπαγωγή της Άνδρου (επί Τουρκικής πλέον Επικυριαρχίας) στην ηγεμονία του πορτογαλοεβραίου τραπεζίτη Ιωσήφ Νάσι (1566-1579), να εγκαταστήσει, στην περιοχή των Λαυριών, μόνον κάποια οικογένεια Μπάγια από την  Άρνη προερχόμενη. (σημ.2).   Η μετακίνηση αυτή, τον καιρό της Λατινικής Άνδρου (1212-1566) θα ήταν πολύ δύσκολη έως και απαγορευτική λόγω του καθεστώτος της φεουδαρχίας και δουλοπαροικίας, απαρέγκλιτη εν προκειμένω για τους Αλβανούς που είχαν εγκατασταθεί στην Άρνη (γειτονικό τιμάριο) κατά το 1460, όλοι με το καθεστώς του δουλοπάροικου. Η κατάσταση αυτή δεν άλλαξε επί Νάσι και το φέουδο παρέμεινε σχεδόν έρημο ακόμη και μετά το 1570.

Έτσι λίγο πριν, ο Αγκουστίν Τζιουστίν με κάποιον άγνωστο σε μας τρόπο πέτυχε να φέρει στην Κατάκοιλο, αφενός την οικογένεια Μπάγια και αφετέρου, σχεδόν ταυτόχρονα (1567) μοναχούς από την υπό ίδρυση Μονή της Αγίας και να τους νοικιάσει μικρά αγροτεμάχια με αμπέλια ώστε να του αποδίδουν το αντίστοιχο πάχτος (γεώμοιρο). Στις Λαυριές ίσως υπήρχαν τα υπολείμματα  παλαιού βυζαντινού μοναστηριού.   Με μαεστρία ο Giustin εγκαθιστά τους μοναχούς στο παλαιό μοναστήρι, ώστε να αποκτήσει μικροκαλλιεργητές στην Κατάκοιλο. Να σημειωθεί ότι η Μονή αυτή δεν είχε ακόμη καμμία ιδιοκτησία δική της, αφού το σύνολο της περιοχής ανήκε στον φεουδάρχη Τζιουστίν, ο οποίος επέτρεψε την επανασύστασή της μέσα στην ιδιοκτησία του κατά το 1567. (σημ. 3) 

Πάνω και κάτω τα εναπομένοντα ερείπια της Αγίας Μονής ή Μονής της Αγίας Μαύρας ή Αγίου Αθανασίου.Το μοναστήρι (ξανα)χτίστηκε από μοναχούς της Μονής της Αγίας (Μπατσί) μετά το 1567. 

Ο εκ των κυρίων αγοραστών (μόνον της χρήσεως της γης, αφού αυτή παρέμενε στον φεουδάρχη)  Θωμάς Μπάγιας είχε σοφά σκεπτόμενος -σε μεγάλη ηλικία- γίνει μοναχός. Οι δε μοναχοί (οι προερχόμενοι από την Μονή της Αγίας) είχαν αποκτήσει σπίτι, κάτι που αποδεικνύει ότι το μοναστήρι της Αγίας Μονής (Λαυριές) εκτεταμένα ξανακτίσθηκε τότε (1567).( σημ 4)   

                                                                                              

 Ο Agustin Giustin λοιπόν έφερε από το σημείο εγκαθιδρύσεως της Μονής της Αγίας (Καψορράχη) τους πρώτους μοναχούς, τους εγκατέστησε όπως είπαμε στην Κατάκοιλο, όπου τους παρεχώρησε μικρά τεμάχια γής αντί παροχής γεωμοίρου (πάχτος) την αρχή του 1567.                                    

 Όπως γράφει ο καθ. Ηλ.Κολοβός (στο έργο του «η νησιωτική κοινωνία  της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο» Ανδριακά Χρονική 39 Καϊρειος 2006) «η Μονή της Αγίας φαίνεται παράλληλα να αποτέλεσε το ίδρυμα στο οποίο στηρίχθηκε το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως , για να εγκαταστήσει, μετά την οθωμανική κατάκτηση τον έλεγχό του στην  Άνδρο .(σημ. 5)
                                                         

Το 1577 διήλθε ο κληρικός και λόγιος Θεοδόσιος Ζυγομαλάς (και) από την Άνδρο για να ελέγξει τις μόλις επανιδρυμένες Ορθόδοξες Επισκοπές, όπως αυτή της Άνδρου. Έτσι λοιπόν «νουθέτησε» σύντομα τους μοναχούς να εγκαταλείψουν πάραυτα την Αγία Μονή (ή Αγία Μαύρα στις Λαυριές) καθώς και την προσπάθειά τους να δημιουργήσουν μεγάλης εμβέλειας μονή στην περιοχή και να επιστρέψουν άμεσα στην Μονή της Αγίας. Φαίνεται ότι ο μοναχός Κάλιστος πείσθηκε αμέσως ενώ οι άλλοι δύο απλώς εγκατέλειψαν το μοναστήρι της Αγίας Μονής (Λαυριές) και έμειναν αλλού ώστε να μπορούν να επιβιώσουν….  Για τον Ζυγομαλά αυτό δεν αρκούσε. Τους απηύθυνε (νέα;) επιστολή ώστε να επιστρέψουν στην Μονή της Αγίας απειλώντας τους. «νυν απήλθε ο Κάλιστος ο μοναχός, και παπά Διονύσιος και Ιωανάς, και περιοικήσαντες, ζητούσι παράλογα θελήματα αυτών, και παραβαίνουσι τους κανόνας των πατέρων. δι΄ούς γνώμην εύλογον εδώκαμεν, ίνα ει μεν απέλθωσιν εν τω μοναστηρίω αυτών τη Αγία, όπου η μετάνοια αυτών, και μένειν ετάχθησαν μέχρι τελευταίας αναπνοής , και όθι αναχωρείν ουκ έξεστιν αυτοίς, καλόν. Αν δε εγκαταλείψωσι το μοναστήριον αυτών (εννοεί την Μονή της Αγίας) και περιπλανώντες εαυτούς φυγάδες μένωσιν, έστωσαν κατά τους θείους κανόνας, τη εξουσία της Μεγάλης Εκκλησίας γραφοντός μου (την οποία εκπροσωπεί), ο μεν αφωρισμένος, ο δε αργός. Έως ού κατά νόμους αφέντες τας παραλόγους αναχωρήσεις και θελήσεις αυτών, καταλάβωσι ταύτην την αγίαν μονήν αυτών (εννοεί την Μονή της Αγίας), και οικήσωσιν εν αυτή, και αποστώσι του αμπελώνος της μονής και του ναού του εν αυτώ (εννοεί την Αγία Μονή στις Λαυριές Κατακοίλου) ομοίως και τα παιδία του Γερμανού (Γεωργίου Μπάγια ήδη μοναχού), Θωμάς και Γκίνης …… αν δε εναντιηθώσιν, αφωρισμένοι έστωσαν και έξω της Εκκλησίας Χριστού. Εν αργίας βάρει μη εκκλησιαζόμενοι, έως ού μάθωσι μη ενοχλείν τοις ενασκουμένοις τη θεία μονή της Αγίας…….». Δηλαδή όχι μόνον απειλούνται με αφορισμό οι ίδιοι αλλά και τα παιδιά του άσχετου Μπάγια ώστε να επιστρέψουν στην Μονή της Αγίας. Η Μονή αυτή είναι η μόνη που εξουσιοδοτείται να εκπροσωπεί το Πατριαρχείο και να λειτουργεί ως μακρύ χέρι των Τούρκων στην ευρύτερη περιοχή της βόρειας Άνδρου.(σημ. 6) Οποιαδήποτε άλλη μονή δεν διαθέτει τα διαπιστευτήρια των Οθωμανών και του Ζυγομαλά, της απαγορεύεται να λειτουργεί αυτόνομα. Υπάρχει και δεύτερος στόχος που υποκρύπτεται πίσω από την προσπάθεια αυτή του Ζυγομαλά. Αυτός αποσκοπεί στην απόλυτη στέρηση εργατικών χεριών στην έρημη ακίνητη περιουσία των Τζιουστίν/Δελλαβόγια, ώστε αυτοί να εξαναγκαστούν σε πλήρη ευτελή εκποίηση και κατόπιν εγκατάλειψη της περιουσίας αυτής υπέρ της Μονής της Αγίας, γεγονός που θα λάβει χώραν πριν το 1600. (Ο Δ.Πολέμης χαρακτηρίζει τον Ζυγομαλά διαπρεπή λόγιο και τους μοναχούς, ατιθάσους Αγιώτας…..)   
   

                                  

 Η εκκλησία της Αγίας Μονής (το καθολικό), βυζαντινού ρυθμού που έκτισαν και  λειτούργησαν οι μοναχοί Κάλιστος, Ιωανάς και παπα-καλόγερος  Διονύσιος. Υποχρεώθηκαν απο τόν Ζυγομαλά να την εγκαταλείψουν. Δεξιά ο χώρος  του ιερού.  

Λίγους μήνες αργότερα (Σεπτ. 1577) μετά την εξουδετέρωση των ατιθάσων(sic) μοναχών οι μοναχοί της Αγίας επιτυγχάνουν ώστε η Μπατολίνα και ο Νικολός Δελλαβόγιας να τους πουλήσουν την χρήση του νερόμυλου, που διαθέτουν στις Λαυριές, αντί 15 χρυσών δουκάτων (7,5 χρ.λίρες). Οι τελευταίοι παραμένουν βέβαια ιδιοκτήτες του ακινήτου αφού οι μοναχοί οφείλουν να τους αποδίδουν ετησίως 8 καυκιά αλεύρι.(σημ.7) Όπως φαίνεται τον νερόμυλο διαχειριζόταν οι «ατίθασοι» μοναχοί  και συγκεκριμένα ο Ιωανάς, το όνομα του οποίου (ως Ιωνάς) παραμένει χαραγμένο στην λαϊκή μνήμη μέχρι τις μέρες μας αποδιδόμενο σε ερείπιο μεγάλου νερόμυλου αλλά και άλλου παντελώς ερειπωμένου , πλησίστιου (κατά δε τον σπουδαίο ερευνητή των μύλων κ. Στέφανο Νομικό) καταφανώς παλαιότερο. Ο Θωμάς Μπάγιας είχε κάποια δικαιώματα στον μύλο (ίσως αρδευτικά όπως υπέθετε ο Δ.Πολέμης) (σημ. 8). Μόλις πέθανε, οι καλόγεροι της Μονής της Αγίας εξαναγκάζουν την χήρα του Μπάγια να αποποιηθεί τα δικαιώματά της αυτά και επιπλέον την υποχρεώνουν να δώσει της αυθεντίας (δηλαδή στον Δελλαβόγια) 3 χρ. δουκάτα (1,5 χρ,λίρα) ώστε να φανεί ότι και αυτός αποδέχεται την αποποίησή της από κάθε δικαίωμα και ακόμα ότι εάν κάποιος αμφισβητήσει την σκανδαλώδη αυτή πράξη να πληρώνει πρόστιμο, ένα άσπρο στον Δελλαβόγια. (Καθιστούν έτσι τον απένταρο Δελλαβόγια συνένοχο στην πράξη τους).  Ο πραγματικός στόχος δεν είναι να απομακρύνουν κάθε πιθανό αμφισβητία της πράξεως αυτής αλλά την ίδια την χήρα ή κάποιο παιδί της (αφού τα κληρονομικά δικαιώματα στην πώληση χρήσεως ήταν τότε ιδιόρρυθμα).  

Άνω ο μύλος του "Ιωνά" , χτισμένος την εποχή του Νικολού Δελλαβόγια ,γύρω στα 1575. Να υποθέσουμε ότι στην οικία του μύλου διέμενε ο Αρνιώτης Νικολός ο μυλωνάς με τον γιό του Λέκα. Είναι άγνωστο αν πράγματι λειτούργησε τον μύλο ο μοναχός Ιωνάς και οι άλλοι δύο μοναχοί προ του 1577 και της απομακρύνσεως τους μετά την παρέμβαση του Ζυγομαλά.

 Λεπτομέρεια με το χτισμένο και σοβαντισμένο χωνί του μύλου. Δεξιά κάτω καμάρα  από την οποία περνούσε το άφθονο νερό. Ο μύλος έχει δεχτεί επανειλημμένες  επισκευές και ως προς τα δομικά του στοιχεία. 

Το 1590 πεθαίνει ο Νικολός Δελλαβόγιας και η Μπατολίνα . Οι καλόγεροι σπεύδουν -κατά τα τιμαριωτικά ήθη- να επανεπιβεβαιώσουν, από τον γιο, Γιαννούλη Δελλαβόγια, τα δικαιώματά τους στα ακίνητα των οποίων έχουν αγοράσει την χρήση: «…τα όσα πράματα ευρίσκουνται να εχουν αγορασμένα δια το μοναστήριον, από τα πράματα της πωταί  Πατολίνας της μητέρας  του άνωθεν σερ Γιαννούλη τα οπία πράματα ευρίσκουνται στην Κατάκιλο τόσον χοράφια όσαν αμπέλια και μίλον…….όπου διδουν η καλογερή κατά τες γραφες τους ήγουν τέλος, ήγουν τον κάθεν χρονο σιτάρι καυχια 10 και κερι λύτρες 4, άσπρα 4..» ο Γιαννούλης υπογράφει. Ιο Gianuli Delivegia fermo in supra………. 28 Δεκεμβρίου 1590.

Το υπόλειμμα του μύλου, που επίσης επιδεικνύεται ως του Ιωνά .Είναι πολύ παλαιότερος του προηγουμένου βρίσκεται σε ελάχιστη απόσταση απ'αυτόν . Την φωτογραφία ευγενώς μου παρεχώρησε ο ερευνητής κ.Στέφανος Νομικός καθώς και σχετικές πληροφορίες. Έχει χτιστεί αρκετά προ του 1500 από Giustin και πιθανώτατα τον δούλεψαν οι Ιωανάς και οι άλλοι δύο μοναχοί. Ο Δελλαβόγιας εξαναγκάστηκε να πουλήσει την χρήση του στους μοναχούς της Μονής της Αγίας (Μπατσί). Δεν έχει σπίτι κάτι που σαφώς υποδεικνύει ότι ο κάθε μυλωνάς δεν ήταν σε θέση να αποθηκεύσει εκεί το σιτάρι και τα προϊόντα του, τα οποία απέδιδε στον φεουδάρχη Giustin και αργότερα στον Δελλαβόγια.

H τελευταία πράξη:  «Ο κυρ Γιανούλης του ποτέ σερ Νικολού.. σηνηβάζεται με τον υγούμενο και με τους πατέρες του μοναστηρίου της Αγίας και πουλή του τα δικαιόματα όπου έχι κάτω εις την Κατάκιλο, τον μίλον με τα κλήσματα και κάτω ως πέρα …» Οι μοναχοί δεν τον προσαγορεύουν σερ αλλά κυρ ώστε να τον μειώσουν και να υποδηλωθεί (αργότερα) ότι δεν είναι φεουδάρχης αφού δεν έχει τίτλο και υπογράφοντας αυτοαναιρείται.  Η πράξη έχει αντίτιμο 460 άσπρων και ο Δελλαβόγιας θα έχει ένα μικρό συμβολικό τέλος 5 άσπρων ετησίως. Ο Γιαννούλης υπογράφει… Oι πονηροί καλόγεροι υποχρεώνουν επίσης τον Αρνιώτη μυλωνά να υπογράψει ο ίδιος, ως μάρτυρας, ο γέρο Νικόλας και ο γιός του Λέκας.  Ποτέ δεν ξέρεις…….  Αργότερα θα τον αποπέμψουν και η οικογένειά του θα επανακάμψει στην Άρνη όπου το 1670 θα φαίνεται να επιβιώνει ο εγγονός του Νικόλας Μυλωνάς του Ντεμένεγου. (Η ιδιότητα μετετράπη σε επίθετο).

Τα ερείπια του μοναστηριού που δεν είναι πολύ μεγάλο σε έκταση, αλλά πολύ σωστά δομημένο, χωρίς μετατροπές ή μετασκευές των χώρων του, δείχνει ότι εξαρχής σχεδιάστηκε με επιμέλεια και οργάνωση από τους τρεις μοναχούς, με αποθηκευτικούς χώρους, Ηγουμενείο στον όροφο κ.τ.λ. Οι μοναδικές αλλαγές που φαίνονται είναι αυτές της εκκλησίας. Τα εντυπωσιακά μαρμάρινα μέλη που ανέφερε να βρίσκονται εκεί ο Δ.Πασχάλης προέρχονταν από πολλές ερειπωμένες εκκλησίες της ευρύτερης περιοχής Κατακοίλου. Περιελάμβαναν βυζαντινά κιονόκρανα , φράγκικα μαρμάρινα μέλη και το μαρμάρινο περιθύρωμα που βρίσκεται σήμερα πακτωμένο στον ναό του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Οι μοναχοί τα είχαν πιστεύω συγκεντρώσει ενόψει λαμπροτέρων διακοσμήσεων του μοναστηριού τους.

Επίλογος

Ο Γιαννούλης Δελλαβόγιας ή πιθανώτερα απόγονός του θα εξαναγκαστεί να αποχωρήσει από την περιοχή και να εγκατασταθεί σε μικρά ακίνητα που η οικογένεια διέθετε ακόμη στ΄Απροβάτο. Ως προς την σημερινή οικογένεια του Νίκου Δελαβόγια και την εμβληματική και διόλου τυχαία παραλία Δελαβόγια, ο Δ.Πολέμης χωρίς ποτέ να ρωτήσει τον Νίκο Δελαβόγια αν γνωρίζει κάτι περί της καταγωγής του, γράφει « η οικογένεια εξέλιπε(;) πιθανώτατα δια του θανάτου του Γιαννούλη και πιο κάτω: Πάντως καθ΄όλην την περίοδον της Τουρκοκρατίας απαντάται αρβανιτική(sic) οικογένεια εις τα Αρνά και μετά την Επανάστασιν εις τ΄Απροβάτου όπου το όνομα ηκούετο μέχρι προ ολίγων ετών(;)». Η οικογένεια βρίσκεται στ΄Απροβάτο όμως από αμνημονεύτων χρόνων. Ο Νίκος Δελαβόγιας τον οποίο προ ετών σχολαστικά ρώτησα είχε πλήρη επίγνωση της κοινωνικής καταγωγής της οικογενείας Δελλαβόγια. Σε εκμυστήρευση δε σε συνάδελφό του, είχε δηλώσει ότι οι απώτατοι πρόγονοί του υπήρξαν καθολικοί….. (σημ.9) 

Ο επιδεικνυόμενος Πύργος στην Κατάκοιλο. Είναι ξανακτισμένος. Βρίσκεται σε πολύ μικρή απόσταση από την δίκλιτη εκκλησία της Παναγίας που είδαμε πιο πάνω και σχετιζόταν μ'αυτήν. Γύρω τους αναπτύχθηκε η πρώτη εγκατάσταση κολλήγων και κατοπινών Κατακοιλιωτών (σήμερα Άνω Κατάκοιλος). Στο άκρο αριστερό της φωτογραφίας διερχόμενος μεσαιωνικός δρόμος, με πελεκυμένα ή μονολιθικά σκαλοπάτια, δημιουργήθηκε ώστε να ενώνει την Κατάκοιλο με το δυτικό επίνειο της το Μπατσί, όπου καταλήγει και σήμερα. Τόσο ο πύργος όσο η Παναγία μα και ο δρόμος σχετίζονται με τους φεουδάρχες Giustin και τον Δελλαβόγια και αποτελούν έργα τους. Ο παλαιότερος μέγας φράγκικος πύργος βρισκόταν υψηλά, τον αναφέρει ο Δ. Πασχάλης, στα δε ερείπιά του έχει ανεγερθεί ο ναός των Αγ. Αναργύρων.

Η Αγία Μονή ή της Αγ. Μαύρας ή Αγ. Αθανασίου θα εξακολουθήσει να αποτελεί μετόχιο της Μονής της Αγίας εντελώς υποβαθμισμένη. Θα εγκαταλειφθεί παντελώςκατά τον 19^ο αιώνα.  
Σήμερα ακόμη σώζονται τα τελευταία εντυπωσιακά ερείπιά της. (Το ίδιο ακριβώς θα πράξουν οι καλόγεροι της Μονής της Αγίας με την Μονή Παντοκράτορος στις Γίδες αδιαφορώντας μέχρι εξαφανίσεώς της). Η ίδια η Μονή της Αγίας θα αποβεί κατά τον 17^ο και 18^ο αιώνα ο πλουσιώτερος κάτοχος γης και χρήματος στην Άνδρο….

Οι δύο μύλοι διεκδικούν την διέλευση του Ιωανά. Ωστόσο ο καλύτερα συντηρημένος διαθέτει και σπίτι κάτι που δικαιολογείται από την παρουσία του μυλωνά και της οικογενείας του εκεί. Αντίθετα οι μοναχοί που ίσως τον πρωτολειτούργησαν δηλαδή ο Κάλιστος και Ιωανάς δεν είχαν ανάγκη σπιτιού αφού όπως φαίνεται διέμεναν σε σπίτι που είχαν κτίσει ή στην υπό ανέγερσιν Μονή. Δηλαδή ο κακά διασωζόμενος μύλος είναι ο παλαιότερος, αυτός δηλαδή του Δελλαβόγια, κατασκευασμένος πολύ προ του 1500. Ο άλλος κτίσθηκε πιθανά από τον μυλωνά αργότερα δηλαδή μεταξύ των ετών 1575 και 1590. Εκτός και αν το περιγραφόμενο σπίτι που είχαν κτίσει οι καλόγεροι δεν είναι παρά αυτό του μεγάλου νεώτερου μύλου. Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για μύλους του Δελλαβόγια. 

                                                            Νίκος Βασιλόπουλος
                                                            αρχιτέκτων - ερευνητής

Η ανωτέρω διεκτραγωδούμενη υπόθεση δεν πρέπει επ΄ουδενί να κριθεί με τα σημερινά κριτήρια. Ο 16^ος αιώνας βρισκόταν πολύ κοντά στην Άλωση, το Πατριαρχείο δέσμιο της Υψηλής Πύλης και ο κλήρος φανατικά ανθενωτικός, αντιβενετικός-τουρκόφιλος πλην σποραδικών φωτεινών εξαιρέσεων.(σημ 10). Η μισαλλοδοξία και τα πάθη ήταν εξαιρετικά ωξυμένα και ωδηγούσαν σε ακατανόητες για σήμερα, ενίοτε ανάρμοστες, μη χριστιανικές, συμπεριφορές. Τα πράγματα θα άλλαζαν περί τα τέλη του 18^ου αι. και οι μοναχοί θα ακολουθούσαν συνεπή αντιτουρκική συμπεριφορά και ακολούθως μεγάλη συνεισφορά στον Αγώνα του 21. 

Οφείλουμε λοιπόν στο παρόν άρθρο να αναγνώσουμε τα περιστατικά αποστασιοποιημένοι και λαμβάνοντας σοβαρά υπ΄ όψιν τις ιστορικές συγκυρίες της σκοτεινής εκείνης εποχής.     

                                                                                                              

  σημ 1  βλ.Ν.Βασιλόπουλου «Η Λατινοκρατία στην Άνδρο- Κάστρα, πύργοι εκκλησίες, φέουδα» Β΄έκδοση 2015 εκδ. Σοφία Γαρυφάλλου.

 σημ.2 βλ. Δ.Πολέμη «Ανέκδοτα ανδριακά έγγραφα 16^ου αιώνος» Ανδριακά Χρονικά 30 Καϊρειος    

 σημ. 3(επαναβεβαίωση των δικαιωμάτων στους μοναχούς από την Τζιουστίν και τον Δελλαβόγια) βλ. Δ. Πολέμη «οι Αφεντότοποι της Άνδρου» εκδόσεις Πέταλον Καιρείου βιβλιοθήκης  σελ. 92-95, 126-128  

                                                                 

 σημ 4 βλ. Δ. Πολέμη «οι Αφεντότοποι της Άνδρου» εκδόσεις Πέταλον Καιρείου βιβλιοθήκης  σελ. 150-151).    

                                                                                          

 σημ. 5 Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ήταν τα χρόνια εκείνα φανατικά ανθενωτικό, αντιβενετικό, δέσμιο και απόλυτα εξαρτημένο από την εξουσία του Σουλτάνου. Ο λόγιος πρωτονοτάριος του Πατριαρχείου Θ. Ζυγομαλάς είχε έρθει στην Άνδρο συνοδευόμενος κατά τον Gerlach (Ηλ.Κολοβού Ανδριακά Χρονικά 39 σελ. 49-50) από δέκα υπηρέτες και δύο γενίτσαρους!! και διέμεινε στην Μονή της Αγίας...  (Μα τι τους ήθελε τους γενίτσαρους εάν δεν εκπροσωπούσε εμμέσως την Υψηλή Πύλη στα νησιά; Η φράση αυτή αποτελεί σχόλιο του γράφοντος).     

                                

 σημ. 6 βλ.Ν.Βασιλόπουλου κεφ. Η περίπτωση της Μονής της Αγίας από την « Λατινοκρατία στην Άνδρο - Κάστρα, πύργοι εκκλησίες, φέουδα» Β΄έκδοση 2015 εκδ. Σοφία Γαρυφάλλου        

                                                                                                                                     

σημ.7 βλ. Δ. Πολέμη «οι Αφεντότοποι της Άνδρου» εκδόσεις Πέταλον Καιρείου βιβλιοθήκης  σελ.153-155).

                                                                                               

σημ. 8 βλ. Δ. Πολέμη «οι Αφεντότοποι της Άνδρου» εκδόσεις Πέταλον Καιρείου βιβλιοθήκης  σελ. 171-2)

.                                                                                          

σημ. 9  βλ.Δ.Πολέμη «οι Αφεντότοποι της Άνδρου» Πέταλον Παρ.2 Καϊρειος 1995 σελ.93,95)  

(ο Δ.Πολέμης ήταν αδιαμφισβήτητα ο μεγαλύτερος Ανδριώτης ερευνητής. Έτρεφε ακραία αντιπάθεια προς τους Φράγκους και τους καθολικούς εν γένει και με νεανικό συναισθηματισμό  πάντοτε προσπαθούσε να ελαχιστοποιήσει την παρουσία τους στο νησί, με την πάροδο δε των ετών το συναίσθημα αυτό εξελισσόταν, μέσω των γραπτών του, κατά τρόπο πιο έντονο.   ------------                                                                                                                                                                                ------------------------                σημ. 10 για την εξαιρετικά φιλότουρκη στάση της Μονής της Αγίας κατά τον 16ο και 17ο αιώνα βλ. Ηλία Κολοβού "η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο"Ανδριακά Χρονικά 36 Καϊρειος 2006. Εκεί δημοσιεύονται πλείστα έγγραφα που δηλώνουν την τουρκόφιλη στάση των μοναχών καθώς και τους επαίνους των Οθωμανών για την συμπεριφορά τους αυτή. Όλα τα έγγραφα προέρχονται από το Αρχείο της Μονής της Αγίας (ενώ αρκετά είναι τα οθωμανικά έγγραφα της Καϊρείου αλλά και του Μπίστη-Μουβελά) και αφορούν στον 16ο και 17ο αιώνα.                          

Ευχαριστώ τον κ.Δημήτρη Πέππα που με πήγε μέχρι τον μύλο του Ιωνά-Δελαβόγια. Επίσης ευχαριστώ τον κ.Γιώργο Χαλά για τις επισκέψεις που με βοήθησε να κάνω στις εκκλησίες, πύργο και πλείστες όσες πληροφορίες είχε την ευγενική καλοσύνη να μου δώσει.