Τα Αηδόνια το 1841.Διακρίνεται στον κύκλο το καμπαναριό.
Θα ασχοληθούμε με τα παλαιά μεγάλα «πολυώροφα» καμπαναριά της Άνδρου τα οποία ανευρίσκονται άλλοτε μονά, μεμονωμένα εγγύς των ναών άλλοτε διπλά, στην δυτική πλευρά, αποτελώντας ένα ενιαίο σύνολο.
Τα κωδωνοστάσια πρωτοεμφανίστηκαν σ την
Ιταλία τον 8ο αιώνα, η δε θέση τους εδραιώθηκε τον 13ο
αι. ως ζεύγος στην κύρια πλευρά των καθεδρικών κατά κανόνα εκκλησιών. Στο
Βυζάντιο εμφανίστηκαν τον 13ο αι ακόμη μεμονωμένα (Μυστράς κ.α.).
Η Άνδρος που από το 1212(;) περνά στην
Λατινική εξουσία ακολουθεί μέχρι τον 16ο αι. την βραδεία εξέλιξη των
ναών που οι Λατίνοι επιβάλλουν συνεχίζοντας την παράδοση του ρυθμού της
βασιλικής. Ο καθεδρικός ναός των Λατίνων του Κ. Κάστρου ουδέποτε απέκτησε
¨πολυώροφο¨ κωδωνοστάσιο.
Ωστόσο βέβαιο είναι ότι οι Λατίνοι άρχοντες
της Άνδρου ανήγειραν πολυώροφα καμπαναριά στις μεγάλες εκκλησίες τους έστω και
σε πολύ περιωρισμένο αριθμό και σε χρόνο μεταγενέστερο.
Ένας από τους πρώτους τέτοιους τύπους είναι ο
ναός του Αγ. Ιωάννου Προδρόμου πλησίον του Πύργου της Αντριάνας (νυν Δ.
Κυρτάτα) στις Μένητες. Ο ναός ανεγέρθηκε περιλαμβάνοντας εξ αρχής κωδωνοστάσιο
για λόγους μάλλον ιδιαιτέρας θέσεως του ιδιοκτήτη του πύργου κατά την εποχή
εκείνη, κατά τα μέσα του 16ου αιώνα. Σε όλους τους υπόλοιπους
πανομοιότυπους ναούς εκεί (Παναγία Βέργη, Παναγία Κουράφι, Αγ. Ιωάννης – Αγ.
Φανούριος) τα καμπαναριά είναι μικρά και δεν είναι γνωστό πότε κατασκευάσθηκαν,
είναι δε μάλλον πολύ νεώτερα.
Ο χαρακτηριστικός αυτός τύπος είχε συνήθως δύο
ή το πολύ τρείς «ορόφους» ήταν τετραγωνικής κατόψεως , με χαρακτηριστικά αψιδωτά
ανοίγματα που λειτουργούσαν και ως ανακουφιστικά
τόξα.
Αυτό
όμως που χαρακτήριζε τα κωδωνοστάσια αυτά και τα διαφοροποιούσε από τα
αντίστοιχα ορθόδοξα ήταν η απόληξη τους η οποία επανελάμβανε βενετικά πρότυπα
υιοθετώντας μία πυραμιδοειδή κατασκευή, στην κορυφή της οποίας τοποθετείτο ο
σταυρός. Οι Βενετοί έδειχναν ιδιαίτερη προτίμηση στο στοιχείο αυτό ίσως ως
εξέλιξη των οξυκόρυφων απολήξεων της γοτθικής αρχιτεκτονικής, προτού ακόμη
επηρεαστούν και υιοθετήσουν τα λεγόμενα βυζαντινοβενετικά πρότυπα με καμπύλες,
τρούλους κ.τ.λ.
Ο τύπος του καμπαναριού αυτού υιοθετήθηκε
πλήρως στην Άνδρο.
Χαρακτηριστικά αναφέρω την Παναγία της
Κατακοίλου με εξαιρετικά παλαιό ¨πολυώροφο¨ πανομοιότυπο καμπαναριό, την Αγία
Τριάδα άλλοτε ενοριακή των Τσιπρινιών (το 1670), την Αγ.Ειρήνη στ’ Αμονα κλειού
κ.α. Είναι και οι τέσσερις που προανέφερα, δίκογχες και -πλήν της Αγ. Τριάδας-
δίκλιτες προωρισμένες για τους καθολικούς άρχοντες και τους ορθοδόξους κολλήγες
τους.
Ο τύπος του καμπαναριού αυτού με την βενετική
επιρροή, κατέληξε αρχιτεκτονικό ναοδομικό στοιχείο της Άνδρου.
Απαθανατισμένο από τον Άγγλο αξιωματικό Tower στον
έξοχο πίνακα των Αηδονιών κατά το 1841 φαίνεται ένα πολύ μεγάλο παρόμοιο
κωδωνοστάσιο (της Αγ. Άννας;) με μία έντονα οξυκόρυφη απόληξη μάλλον παλαιότατο
που ανταποκρινόταν στην μορφή που είχε ο ναός πολύ προ του 18ου
αιώνος. Το καμπαναριό αυτό θύμιζε έντονα βενετικό αντίστοιχο. Πρέπει δε να ήταν
μεγάλων διαστάσεων, ίσως το μεγαλύτερο της Άνδρου. Δυστυχώς δεν σώζεται σήμερα
και έτσι ένα σπουδαίο στοιχείο της ανδριακής ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής και
ιστορικής κληρονομιάς χάθηκε για πάντα.
Η Αγία Ειρήνη στο Αμονακλειού με το καμπαναριό της.
Η Παναγία στην Κατάκοιλο με το καμπαναριό της. 15ος αιώνας
Η Αγία Τριάδα στα Υψηλού(Τσιπρίνια) με παρόμοιο καμπαναριό
Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος, 'Ανω Μένητες
Το μόνο που σώζεται ευτυχώς ακόμα σε τέτοια
παρόμοια διάσταση είναι το αντίστοιχο της Μονής Παναχράντου. Μεγάλο, υψηλό,
πενταώροφο λόγω των ορθών -στατικά- διαδοχικών υποχωρήσεων έχει στην κορύφωσή
του την γνωστή πυραμιδοειδή απόληξη και τον σταυρό. Αξίζει να σταθούμε στο
μοναδικό αυτό μνημείο που συμπυκνώνει το ανδριακό παρελθόν και πλουτίζει
ανέλπιστα την Μονή. Το κατώτερο τμήμα του λογιζόμενο ως όροφος στέκει όμορφα
δίπλα στα άλλα κτίσματα και τον βράχο. Μετά την πρώτη αυτή στάθμη σε εσοχή που
εύστοχα ο δεινός τεχνίτης έδωσε έμφαση τοποθετώντας φτερώματα και κάτω απ’ αυτά
προεξέχουσες μικρές πέτρες για να διασκεδάσει, πολύ έξυπνα, τις μεγάλες
επιφάνειες, συνέχισε την δεύτερη στάθμη και πάλι πολύ εύστοχα δημιουργώντας
τυφλά τοξωτά ανοίγματα και στόλισε τον βόρειο τοίχο δίνοντας παράλληλα
στατική στιβαρότητα στο κάτω τμήμα του
καμπαναριού. Στην στέψη αυτή της στάθμης τοποθέτησε ξανά φτερώματα και αντίστοιχες μικρές πέτρες,
Συνέχισε την τρίτη στάθμη σε εσοχή πάντοτε, ώστε κάθε κατώτερη στάθμη να
λειτουργεί ως αντηρίδα για την ανώτερη. Σ΄αυτήν που είναι η τρίτη και επειδή
πάλι θα ήταν τυφλή για λόγους στατικής επάρκειας, έκανε κάτι μοναδικό,
στρογγύλεψε τις τέσσερις γωνίες ώστε οι υπερκείμενες στάθμες να φαίνονται ότι ακουμπούν
και εδράζονται σε κολόνες στις οποίες μάλιστα τοποθέτησε και επίκρανα για
μεγαλύτερη πιστότητα του έργου του. Στα τυφλά ανοίγματα τοποθέτησε μικρές
μαρμάρινες κομψές κολόνες στις οποίες
ακουμπούν μεγάλες σχιστόπλακες, που συνδέουν ορθά τις αντίστοιχες
παρειές των ανοιγμάτων. Πάνω από τις σχιστόπλακες συνέχισε την διακόσμηση αλλά
και υποβοηθητικά την στήριξη των αψίδων με τρεις μικρές πέτρες μιμούμενος
εύστοχα τις διακοσμήσεις των πλέον χαριτωμένων περιστεριώνων της νότιας Άνδρου.
Συνέχισε ο ευφάνταστος αυτός τεχνίτης με την
τέταρτη στάθμη αλλά με πραγματικά ανοίγματα πλέον πάντα σε εσοχή έναντι της
κατωτέρας, χωρίς πλέον να φοβάται ώστε να μπορεί να τοποθετηθεί εκεί και
αντίστοιχη καμπάνα. Τα φτερώματα πάλι λειτουργούσαν ως διακοσμητικό λιτό στοιχείο,
οικείο στην καθημερινή αρχιτεκτονική.
Φθάνοντας στην πέμπτη και τελευταία στάθμη, η οποία λόγω των διαδοχικών εσοχών
είναι η αισθητά μικρότερη σε διαστάσεις κατάφερε να την εμφανίζει ως την
κομψότερη όλων για τούτο και της επιφύλαξε όλα τα διακοσμητικά στοιχεία χωρίς
να γίνεται φλύαρος. Στα τοξωτά ανοίγματα τοποθέτησε μικρότερες μαρμάρινες
κολόνες, πάνω σ’ αυτές έβαλε σχιστόπλακες οι οποίες εξέχουν και εμφανίζονται ως
επίκρανα δίνοντας κλασσική όψη στην υπερκατασκευή με τις καμάρες. Επανέλαβε την
διακόσμηση με τις τρεις πέτρες.
Τέλος
πάνω απ΄αυτά δημιούργησε την πυραμιδοειδή τρουλαία απόληξη με τον σταυρό
αποτυπώνοντας το σήμα κατατεθέν του τυπολογικά ανδριακού κωδωνοστασίου.
Το πλέον αξιόλογο του τύπου αυτού,καμπαναριό της Μονής Παναχράντου
Ένα αρχιτεκτονικό στολίδι, άξιο μελέτης για
τις τολμηρές του διαστάσεις, την άριστη
γνώση της στατικότητας του κτίσματος, την ευφυή χρήση των διακοσμητικών
στοιχείων, την θαυμαστή ομολογώ επινόηση των στρογγυλών δίκην κολονών στοιχείων
στην μεσαία στάθμη, την λιτότητα του έργου και την άρτια χρήση διακοσμητικών
στοιχείων χωρίς πουθενά να φλυαρήσει. Όλα αυτά φωτογραφίζουν φτασμένο τεχνίτη,
εξαίρετο γνώστη της ντόπιας αρχιτεκτονικής την οποία έχει απολύτως αφομοιώσει
και είναι έτσι βαθύς γνώστης και έμπειρος εκφραστής. Περιττό να πούμε ότι το
κωδωνοστάσιο αυτό ανεγέρθηκε σε νεώτερους χρόνους συνέχισε όμως πολύ επάξια την
αρχιτεκτονική αυτή ιδιαιτερότητα της Άνδρου.
Δεν γνωρίζω άλλο τόσο πετυχημένο κτίσμα στην
Άνδρο που να συμπυκνώνει την ανδριακή αρχιτεκτονική κληρονομιά χωρίς να
επαναλαμβάνει κατά τους πλέον κίτς τρόπους τα παρελθόντα αρχιτεκτονικά πρότυπα
με τα οποία κατακλύζεται η ελληνική επαρχία και καταστρέφονται οι παλαιές
μονές. Για τις νέες δεν συζητάμε, διότι πρόκειται για μνημεία αισχίστης
κακογουστιάς και αθλίου αισθητικού επιπέδου που συχνά μιμούνται τις ξερολιθιές
κατασκευασμένες από ανίδεους πετράδες και εκφράζουν αναλφάβητους εμπνευστές.
Τα οξυκόρυφα πυραμιδοειδή παλαιά καμπαναριά των Βενετών απετέλεσαν το πρότυπο για μίμηση στους Λατίνους της Άνδρου. Αυτό εξελίχθηκε σε αρχιτεκτονικό τύπο των καμπαναριών της Άνδρου που περιγράψαμε πιο πάνω.(Παρόμοια υπάρχουν, στην Τήνο, στην Ζάκυνθο και σε πολλά άλλα νησιά).
Νίκος Βασιλόπουλος
ερευνητής - ερευνητής
Τα οξυκόρυφα πυραμιδοειδή παλαιά καμπαναριά των Βενετών απετέλεσαν το πρότυπο για μίμηση στους Λατίνους της Άνδρου. Αυτό εξελίχθηκε σε αρχιτεκτονικό τύπο των καμπαναριών της Άνδρου που περιγράψαμε πιο πάνω.(Παρόμοια υπάρχουν, στην Τήνο, στην Ζάκυνθο και σε πολλά άλλα νησιά).
Νίκος Βασιλόπουλος
ερευνητής - ερευνητής
Όταν έγραψα το ανωτέρω άρθρο υπήρχε ακόμη στην θέση του το εξαίρετο
αυτό καμπαναριό στην Πανάχραντο. Αδυνατώ πλήρως να κατανοήσω την κατεδάφισή του καθώς και
οτιδήποτε ανάλογης πρωτοβουλίας κατεδαφιστικό ή ανοικοδομητικό έργο γίνεται
χωρίς την παρεμβολή ή και συνδρομή κάποιου γνώστη του αρχιτεκτονικού
αντικειμένου και αυτό πέραν της μέριμνας των σχετικών αρχαιολογικών υπηρεσιών.
Ως αρχιτέκτων και Ανδριώτης θλίβομαι βαθύτατα…
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου