Λάμυρο – ο Ναός του Αγίου Νικολάου και Λουδοβίκου

Το παρόν άρθρο με τίτλο "Λάμυρα ένας άγνωστος ναός" έχει δημοσιευθεί με λεπτομερέστερα στοιχεία στο περιοδικό Νήσος Άνδρος (εκδ. Τυπωθήτω) αρ. 3/2009 και συμπληρωματικά στοιχεία στο αρ.5/2011.

Το 1634 ήταν το καθοριστικό έτος του τραγικού τέλους των καθολικών της Άνδρου. Οι Οθωμανοί αποφάσισαν να απαλλαγούν από τους τελευταίους επιφανείς άρχοντες που είχαν μείνει πιστοί στο καθολικό Δόγμα και ίσως είχαν επαφή με την Τήνο που κατείχαν οι θανάσιμοι εχθροί τους, οι Βενετοί. Έτσι με την κατηγορία της προδοσίας στραγγαλίζουν 6 μέλη της καθολικής ανδριακής αριστοκρατίας μέσα σε τέσσερις μήνες. Σημ. 1 Τότε εξαφανίζονται οι οικογένειες των Sommaripa, των De Camilla και των Brutti  (από τους Μπρούτοι είναι γνωστά το χτήμα του Μπρούτου, ο Αη Γιάννης του Μπρούτου, η βρύση του Μπρούτου κ.α.).

Ωστόσο από τους μεγάλους άρχοντες διαφεύγουν οι Δελλαγραμάτικα (Della Gramatica) οι οποίοι πολύ σύντομα (ίσως ήδη) είχαν συνδεθεί με την αντίπαλο της Βενετίας και σύμμαχο των Οθωμανών Γαλλία. Ο Νικολός Δελλαγραμμάτικας έχει στενές σχέσεις με τους προξένους της Γαλλίας στην Άνδρο Le Brun και  Jean de Lest. Ο ίδιος θα γίνει στις αρχές του αιώνα πρόξενος της Γαλλίας στο νησί. To 1700 o Γάλλος επισκέπτης  Tournefort αναφέρει ότι οι Γάλλοι πρόξενοι εκκλησιάζονται στην εκκλησία του Δελλαγραμμάτικα. Το ίδιο έτος ο αποστολικός επισκέπτης Antonio Giustiniani προερχόμενος από την (προστατευόμενη από την Γαλλία) Σύρα αναφέρει σαφώς την γαλλόφιλη στάση του Δελλαγραμμάτικα και επισημαίνει ότι ο τελευταίος έχει μόλις ανεγείρει ένα ναό, του Αγίου Νικολάου και Λουδοβίκου προς τιμήν του βασιλέως της Γαλλίας Λουδοβίκου 14^ου.  Σημ. 2

 

Ο πύργος στα Λάμυρα. Δίπλα του ακριβώς, στο ισόγειο βρίσκεται ο Ναός. Η βάναυση κατασκευή από beton οδηγεί στην είσοδο του ορόφου. Αυτός ή μέρος του κτίσματος (δυτικώτερα) αποτελούσε την οικία του Φραντζεσκάκη Δελλαγραμμάτικα -παππού του του Φραντζεσκάκη του άρθρου- ήδη από το 1572.

 Η όψη εισόδου (νότια) στον ναό. Αριστερά η καμάρα όπου υπήρχε η θύρα. Δεξιά υπάρχουν δύο καμάρες με παράθυρο, σήμερα φραγμένα, για τον απαραίτητο φωτισμό. Το αρχιτεκτόνημα έχει σαφή αναγεννησιακά στοιχεία, καμάρες, μαρμάρινα υφαψίδια κ.α. 

Μολονότι ο ναός θα περιέλθει στην Καθολική Επισκοπή, εν τούτοις πουθενά δεν θα αναφερθεί και η παρουσία του θα περάσει εντελώς απαρατήρητη...Σημ. 3 

Ο λόγος είναι αρκετά περίπλοκος και η ιστορία του έχει μια μυθιστορηματική εξέλιξη :

1^ον ο Φραντζεσκάκης Δελλαγραμάτικας πλούσιος καθολικός άρχοντας μετά την καταστροφή του Κ.Κάστρου, κτίζει το 1679 πύργο στα Πίκια (όπως ήταν η ορθή ονομασία), ενδεχομένως όμως η θέση να ήταν στα Πατούρια. Ο ίδιος διέθετε πύργο με περιβόλι στο Λάμυρο τουλάχιστον από τον πάππου του Φρ. Δελλαγραμάτικα πράγματα τα οποία αναφέρονται σε έγγραφο του 1572. Σημ.4

 

2^ον. το 1685 ο Φραντζέσκος συντάσσει διαθήκη και μεταξύ των άλλων αφήνει ακίνητα ώστε ο καθολικός παπάς, που θα επιλέγει ελεύθερα ο πρωτότοκος γιός του Νικολός, να ζει απ΄αυτά και να κάνει 4 λειτουργίες την εβδομάδα για την ψυχή του (συνήθη πρακτική των αρχόντων) στον Αγ. Ανδρέα ή, αν εμποδιστεί ο παπάς, σε άλλον ναό. Επίσης αφήνει στον Νικολό ένα περιβόλι στά Λάμυρα δίπλα στην Κουμούνα Στράτα και αυτό να πηγαίνει σε κάθε παιδί πρωτότοκο. Αφήνει επίσης στον δευτερότοκο γιό του Αντώνη άλλα ακίνητα και μοιράζει τον μεγάλο πύργο στα Πίκια στα δύο αδέλφια. 

3^ον Ο Αντώνης το 1703 κάνει διαθήκη. Το μονάκριβο παιδί του η Μαρία είναι μάλλον ψυχικά ασθενής και την κλείνει σε μοναστήρι, όπου σχετικά σύντομα θα πεθάνει. Σημ. 5

Αφήνει για δικό του λογαριασμό περιβόλι που αγόρασε στο Λάμυρο (είναι το ίδιο ή μέρος του προαναφερθέντος) για να κάνει λατίνος παπάς εβδομαδιαία λειτουργία για την ψυχή του στην εκκλησία, του Αγ. Ανδρέα, την καθεδράλε. Εάν ο παπάς πεθάνει  ο αδελφός του να ορίσει άλλον παπά.

4^ον  Πριν το 1700 οι Δελλαγραμάτικα (που μάλλον δεν εχουν δικό τους ναό) εκκλησιάζονται κατά τον Δ.Πασχάλη στην Παναγία Χρυσοπηγή στα Αποίκια στην οποία ίσως λατρευόταν και τα δύο δόγματα (Ο ναός δεν σώζεται, βρισκόταν δίπλα ακριβώς από την οικία Δημ. Μανδαράκα, ο δε Δ.Μ. επιδεικνύει την θέση του ιερού της εξαφανισμένης εκκλησίας). Πριν το 1710 έχει κτισθεί ο καθολικός ναός της Αγ. Βαρβάρας (νυν Αγ. Νικολάου Αποικίων) μάλλον από τον Νικολό Δελλαγραμάτικα. Σημ. 6  Ο τελευταίος έχει επί μισθώ τον ιερέα πρε Ζάννε Μακρονίτη από την Σύρα σύμφωνα με όσα ώριζε ο πατέρας του Φραντζέσκος. Έτσι ανεγείροντας δική τους καθολική εκκλησία δεν υπάρχει κανένας λόγος τυπικά να αναλάβει μέσω άλλων δωρεών να χρηματοδοτεί ιερέα για τον ναό του Αγ. Ανδρέα (αφού πλέον έκτισε καθολική εκκλησία στην περιοχή που διαμένει, στην οποία και τελούνται οι λειτουργίες κατά την επιθυμία του πατέρα τους Φραντζέσκου).

  Ο ναός που έχτισε ο Νικολός Δελλαγραμάτικας ήταν αφιερωμένος στην Αγ. Βαρβάρα και ήταν καθολικός. Ερειπώθηκε και ξανακτίστηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου και ως ορθόδοξος αφιερώθηκε στον Αγ. Νικόλαο.

5^ον Ο αποστολικός επισκέπτης Antonio Giustiniani διερχόμενος από την Άνδρο το 1700 αναφέρει ότι ο Νικολός έχει κτίσει ναό, των Αγ. Νικολάου και Λουδοβίκου, στον οποίο εκκλησιάζεται ο Γάλλος πρόξενος. Ο ίδιος δεν επισκέπτεται τον Δελλαγραμάτικα ούτε τον πύργο ούτε τον ναό. Παραμένει αποκλειστικά στο Κάτω Κάστρο για να ερευνήσει τυχόν ατασθαλίες του καθολικού Επισκόπου Ignacio Rosa. 

6^ον Ο γιός του Νικολού, Φραντζέσκος, το 1718 αφήνει το περιβόλι στο Λάμυρο (που φαίνεται έχει επιστρέψει στην οικογένεια του Νικολού μετά τον θάνατο του Αντώνη και της κόρης του) στον πρωτότοκο γιό του Νικολό. Ούτε λέξη δεν αναφέρεται για την υποχρέωση ως προς τον ναό του Αγ. Ανδρέα, αφού το θέμα με την ανέγερση δικού τους ναού και έχοντας δικό τους ιερέα είναι λογικά λήξαν. Ο καθολικός παπάς είναι ο πρε Ζάννες Μακρονίτης. Ο τελευταίος ζει από τα ακίνητα που έχουν αφιερώσει οι θανόντες άρχοντες για τον σκοπό αυτό. Ο ιερέας δεν είναι ιδιοκτήτης αλλά απολαμβάνει όλα τα αγαθά προς το ζην. 

 Από αριστερά 1ος ο θυρεός των Δελλαγραμάτικα, 2ος ο θυρεός των Δελλαγραμάτικα της Πάρου. 3ος ο θυρεός που υιοθέτησε ο Νικολός με τους τρεις κρίνους της γαλλικής σημαίας της εποχής του. Σήμερα βρίσκεται σε ακίνητο κοντά στην Άβυσσο , ακίνητο που άλλοτε ανήκε στην οικογένεια του Νικολού. Αφαιρέθηκε ψηφιακά η χρονολογία. Το ακίνητο ανήκε τελευταία σε Εμπειρίκους και είχε αγορασθεί από την οικογένεια του Θεόφιλου Καϊρη. 4ος ο θυρεός της άλλοτε οικίας Δελλαγραμάτικα, κατόπιν Καμπάνη, πλησίον της Παλατιανής. Ο τελευταίος επανέρχεται μεταγενέστερα στο λιοντάρι που θυμίζει το βενετικό αντίστοιχο. 

 

  Το εσωτερικό του ναού είναι μπαζωμένο κατά τουλάχιστον 1,20 μ. Στο βάθος η κόγχη του ιερού είναι κτισμένη. Δεν υπάρχει πρόθεση.

7^ον  Ο Φραντζέσκος πεθαίνει και το 1723 πεθαίνει και ο πρε Ζάννες Μακρονίτι. Φαίνεται πως τότε η Επισκοπή (Τήνου;) διεκδικεί το εξαιρετικό ακίνητο του Λαμύρου ανατρέχοντας στην διαθήκη του Αντώνη….  Θορυβημένοι οι απόγονοι (έξη!) Δελλαγραμάτικα συντάσσουν συμβολαιογραφική πράξη και βάσει της διαθήκης του πάππου τους Φραντζέσκου διορίζουν ιερέα τον πρε Τζώρτζη Δαμόστα και αποδίδουν ακίνητα ως μπενεφίτσιο (διαρκή απολαβή) στην εκκλησία τους, την Αγ. Βαρβάρα ώστε ο Δαμόστα να ζεί και να τελεί τις λειτουργίες. Στο συμβόλαιο αυτό βέβαια δεν αναφέρεται το περιβόλι στα Λάμυρα, η δε επιθυμία του παππού τους Φραντζέσκου έχει τυπικά καθ' όλα τηρηθεί . 

8^ον  Η περιουσία της Καθολικής Εκκλησίας Άνδρου βρίσκεται σε οικτρή κατάσταση και για τούτο συνεχώς εκποιούνται ακίνητά της. Ο ναός του Αγ. Ανδρέα καταρρέει και ελλείψει χρημάτων είναι αδύνατον μέχρι τότε να επισκευασθεί. Σημ. 7 Η Καθολική Επισκοπή Τήνου διαιωνίζοντας ίσως και την παλαιά έχθρα Βενετών-Γάλλων και εν προκειμένω εναντίον των παλαιών γαλλόφιλων Δελλαγραμάτικα κάνει ό,τι είναι δυνατόν για να αποσπάσει το εκλεκτώτερο ακίνητο των τελευταίων, αυτό των Λαμύρων. Εκμεταλλευόμενη την «πολιορκούμενη» παντοιοτρόπως μοναδική καθολική αξιόλογη οικογένεια της Άνδρου προχωρά σε αφόρητες ψυχολογικές πιέσεις εναντίον της. 
Έτσι έρχεται στην Άνδρο ο Επίσκοπος Σαντορίνης Francesco Rasolini το 1744 ο οποίος παρουσία μόνον άλλων καθολικών ιερωμένων, εξαναγκάζει τον Νικολό να υπογράψει ότι αποδίδει παντοτινά το περιβόλι στα Λάμυρα στον ναό του Αγ. Ανδρέα. Το 1754, χειρότερα, ο Επίσκοπος Νάξου Pietro de Stefani παρουσία άλλων ιερωμένων εξαναγκάζει τον Νικολό να υπογράψει ότι αφού προσήλθε αυθορμήτως, αποδίδει περίπου 20 εξαιρετικά ακίνητα στον κλήρο της καθολικής Επισκοπής. 
Και τα δύο έγγραφα έχουν συνταχθεί στα ιταλικά, δεν γνωρίζουμε αν ο Νικολός ήταν γνώστης της γλώσσας, δεν υπογράφει κανένας Ανδριώτης ως μάρτυρας, ενώ ο ταλαίπωρος Νικολός καταφεύγει μάλλον σε ένα απεγνωσμένο μάταιο τέχνασμα και υπογράφει στα ελληνικά και είναι ο μόνος. Το 1761 ο Ντομένικος Δελλαγραμάτικας με συμβόλαιο παραιτείται από κάθε είδους διαχείριση των ακινήτων που είχε ως μπενεφίτσιο η Αγ. Βαρβάρα και ζητά περιδεής να του αποδίδουν ένα ρεάλι τον μήνα, 15 καυκιά μιγάδι και 30 παλιάκες κρασί ετησίως. Οι Δελλαγραμάτικα καταστρέφονται πλήρως οικονομικά και ο τελευταίος του κλάδου είναι ορθόδοξος περί το 1814. 

9^ον  Η καθολική Επισκοπή (ως ιδιοκτήτρια πλέον) συντάσσει συμβόλαιο το 1770 όπου τα περίπου 20 εξαιρετικά ακίνητα νοικιάζονται σε διαφόρους επώνυμους της Άνδρου, ώστε αυτοί να είναι δεσμευμένοι υπέρ της Επισκοπής. Αυτοί υπογράφουν τι θα οφείλουν να αποδίδουν ετήσια στην Επισκοπή. Ως προς τον  Δελλαγραμάτικα ο εκάστοτε παπάς της Αγ. Βαρβάρας οφείλει να τελεί 7 λειτουργίες την εβδομάδα για την ψυχή του….

10^ον Το 1773 στην διάρκεια της Ρωσικής Κατοχής της Άνδρου ο Λούης Δελλαγραμάτικας ιερέας ζητά από τις αρχές να του αποδωθεί το ακίνητο των Λαμύρων, καταθέτει χαρακτηριστικά δε ότι το 1744 ο επίσκοπος Σαντορίνης με παρακάλιες και φοβερισμούς αφορισμού τον έκαμε (τον Νικολό) να κάμη ένα χαρτί κ.λπ. Σημ. 8   

   Φωτό άνω: Ο βόρειος τοίχος είχε δύο αλτάρια (κόγχες) αφιερωμένα σε άλλους Αγίους. Σήμερα είναι κτισμένa και τα δύο. Κάτω φωτό : μαρμάρινο επίκρανο αναγεννησιακού ρυθμού με μίμηση ανθεμίου το οποίο όμως θυμίζει τον "γαλλικό" κρίνο.

11^ον Το ακίνητο θα έχει την εξής πορεία. Το 1840 η Επισκοπή θα το νοικιάσει σε κάποιον Κωστίδη να το εκμεταλλεύεται αντί 120 δρχ ετησίως. Στις 26 Δεκ. 1860 η Επισκοπή πουλά το ακίνητο στον Κωστίδη.  Στις 14 Ιαν. 1861 (δηλ. 20 μέρες αργότερα) ο Κωστίδης πουλά το ακίνητο στον πλούσιο Χιώτη έμπορο Ισίδωρο Μασαούτη που είχε εγκατασταθεί στην Άνδρο. Το ακίνητο αυτό με τον πύργο και τον ναό των Αγ. Νικολάου και Λουδοβίκου θα μεταβιβάζεται ως προίκα σε θυγατέρες μέχρι και τις μέρες μας επί 4 γενιές για τούτο και αλλάζει επίθετο ιδιοκτήτου. 

12^ον Το ακίνητο των Λαμύρων εκμεταλλεύεται ο εκάστοτε βικάριος (καθ. ιερέας) Άνδρου. Γιαυτό το κτίριο σε επαφή με το ερείπιο του ναού αλλά και άλλο μεγαλοπρεπές διώροφο σε μικρή απόσταση ονομάζονται μέχρι σήμερα «του Βικάριου». 

13^ον Ο ναός είναι δίκλιτος δίκογχος αλλά δεν προορίζεται παρά μόνον για καθολικούς. Τα αντίστοιχα ιερά δεν έχουν τοιχοθυρίδες για την τέλεση της προθέσεως όπως οι άλλοι δίκλιτοι της Άνδρου (ως προς το κλίτος των ορθοδόξων). Ο δε βόρειος τοίχος είχε δύο αλτάρια αφιερωμένα σε άλλους Αγίους. Είναι καθαρά αναγεννησιακού ρυθμού και αποτελεί τον αδελφό ναό του Μεγάλου Ταξιάρχη της Χώρας. Ο ναός των Λαμύρων κτίσθηκε λίγο προ του 1700 και ο ναός του Ταξιάρχη επισκευάσθηκε το 1704-1706 με μαρμάρινες μπαρόκ κολώνες. Οι θαυμάσιες καμάρες των ναών έγιναν από τους ίδιους μάλλον τεχνίτες.

Το εξαιρετικό αυτό αρχιτεκτόνημα που συμπυκνώνει μια δύσκολη εποχή για την Άνδρο εξακολουθεί να περιμένει την αποκατάστασή του. 

 Σε επαφή με τον ναό υπάρχει κτιστό ακάλυπτο προσευχητάριο. Αριστερά βλέπουμε την κόγχη στην οποία οι καθολικοί συνήθως τοποθετούσαν αγαλματίδια Αγίων. Η στέψη της κόγχης έχει γίνει με πωρόλιθους που σχηματίζουν γοτθικό τόξο. Αριστερώτερα υπάρχει μικρό διώροφο κτιστό ράφι του οποίου η στέψη έχει γίνει με πωρόλιθο και σχηματίζει ένα περίτεχνο γοτθικό τόξο.

                                                                Νίκος Βασιλόπουλος

                                                               αρχιτέκτων-ερευνητής

                                                                      02/12/2017

Σημ. 1 Σ. Συμεωνίδη «Ανδριακά έγγραφα από ιστορικές ιταλικές πηγές 1629-1723» Ανδριακά Χρονικά 22 σελ. 15 και Ν. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» κεφ. Ο επίλογος  του αφανισμού του Λατινικού παράγοντος Εκδ. Γαρυφάλλου σελ.299-302

Σημ. 2 Νίκου Βασιλόπουλου άρθρο «Ένας άγνωστος καθολικός ναός» στο περιοδικό Νήσος Άνδρος 3/2009 σελ. 62-83

Σημ. 3 Καρπαθίου Εμμανουήλ «η Λατινική Προπαγάνδα και αι Κυκλάδες κατά το ΙΗ΄αι.» 1936

Σημ. 4 Δ.Πολέμη «οι αφεντότοποι της Άνδρου»  Πέταλον Παράρτημα 2 έγγραφον 8

Σημ. 5 Ν. Βασιλόπουλου  «νεώτερα από τον ναό των Αγ. Νικολάου και Λουδοβίκου»  Εκδ. Τυπωθήτω 7 σελ 159-161 Ο  ιησουίτης J.X. Portier  πέρασε από την Άνδρο το 1700 γράφει ότι μία κόρη του πιο πλούσιου (καθολικού εννοεί) άρχοντα δεν θα δεχόταν άλλο σύζυγο παρά μόνον τον Ιησού Χριστό. Ο πατέρας της ρωτούσε να μάθει πότε θα ιδρυθεί μοναστήρι καλογραιών στην Νάξο. Εκεί τελικώς εγκαταβίωσε η Μαρία αλλά σχετικά σύντομα πέθανε.

Σημ. 6 Για τις εκκλησίες της Αγ. Βαρβάρας και της Χρυσοπηγής βλ. Δ. Πασχάλη «η Δυτική Εκκλησία εις τας Κυκλάδας» Ανδριακά Χρονικά 2-3 σελ. 132-133

Σημ. 7 Την κατάσταση του καθεδρικού ναού του Αγ. Ανδρέα περιγράφει ο Antonio Giustiniani. Βλ. Δ. Πασχάλη ως σημ.6 σελ.47

Σημ. 8 Δ. Πολέμη «μία επιγραφή του 1679»  Πέταλον 6/1995 σελ. 63-66 Στο άρθρο του αυτό ο Δ.Πολέμης καταγράφει την ιστορία της οικογενείας Φρ. Δελλαγραμάτικα και παραθέτει 24 εξαιρετικής σημασίας έγγραφα.