Τα Τσυπρίνια στα Υψηλού

Δύο κτίσματα, δυό ερωτήματα 

Ποιος θυμάται στην κεντρική Άνδρο ότι τα Τσυπρίνια (ή Τσιπρίνια) ήταν ξεχωριστό χωριό; Ξεχωριστό από τα Υψηλού και τις Στραπουργές.

Εν τούτοις στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα του 1670 σημειώνεται με δύο ενορίες, την Αγ. Τριάδα και την Παναγία (σημερινό Αγ Βασίλειο;). Το εντοπίζω για πρώτη φορά σε έγγραφο του 1591, που δημοσιεύει ο Δ.Πολέμης, αλλά και σε άλλα μεταγενέστερα έγγραφα μνημονεύεται ο οικισμός. Σημ. 1

Εκεί εκτός από την εκκλησία της Αγ. Τριάδας που παρουσιάζει ενδιαφέροντα στοιχεία και για την οποία θα αναφερθούμε κατωτέρω, το μεγάλο κτιριακό σύμπλεγμα με τα ποικίλα ερωτηματικά είναι οι οικίες Ζαννάκη και Μποζάκη που άλλοτε αποτελούσαν ενιαίο οικιακό συγκρότημα. Έχει υποστεί αλλεπάλληλες αλλαγές και αλλοιώσεις με αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικά δυσχερής έως αδύνατη-προς το παρόν- η μορφή που αρχικά είχε η οικία ή μάλλον ο πύργος διότι περί πύργου επρόκειτο και μάλιστα εν μέρει μεσαιωνικού.

Μέχρι εδώ το πράγμα φαίνεται σύνηθες και δεν θα παρουσίαζε κάποιο ειδικώτερο ενδιαφέρον εάν δεν διαπιστώναμε τα εξής παράδοξα στοιχεία.

Α΄ το τμήμα που βρίσκεται στην σημερινή οικία Ζαννάκη κατά την διάρκεια εσωτερικής επισκευής επιχρισμάτων απεκάλυψε διαφόρων τύπων λιθοδομές καθώς και μικρό συμπαγή ομογενή τριώροφο πύργο που αποτελούσε τμήμα μόνον της σημερινής οικίας (Ζαννάκη) στο δυτικό της κομμάτι, μικρό σε τέτοιο βαθμό που δημιουργούσε απορίες κατά πόσον επρόκειτο για κατοικία, πολυώροφη, πυργόσχημη.                  

 Φαίνεται λοιπόν ότι σε κάποια μεταγενέστερη φάση ο πύργος μεγάλωσε επεκτεινόμενος τουλάχιστον ανατολικά αλλά και δυτικά ( και πέραν και υπεράνω του προϋπάρχοντος δρόμου)  με το τμήμα δηλαδή που αποτελεί σήμερα την οικία Μποζάκη. Αυτό είχε ως εσκεμμένο και σχεδιασμένο αποτέλεσμα την δόμηση πάνω από τον διερχόμενο δρόμο, στο δυτικό τμήμα του οποίου διέρχεται παλαιότατο ποτιστικό αυλάκι (οχετός). Να σημειωθεί λοιπόν ότι η είσοδος και η έξοδος της στοάς που είχε δημιουργηθεί έκλεινε με πόρτες κατά την βούληση του κυρίου του ιδιόρρυθμου αυτού πύργου. Ο κύριος λοιπόν του πύργου κανόνιζε το πότισμα των δικών του-προφανώς-εκτάσεων και επέτρεπε την άρδευση των υπολοίπων μάλλον κατόπιν συμφωνίας. Ωστόσο ποιός είχε ένα τέτοιο δικαίωμα να κόβει το νερό προς τους κατοίκους των κατωτέρων απ΄αυτόν περιοχών και τι είδους σχέση ήταν αυτή. Δεν νομίζω Λατίνου άρχοντα προς κολλήγες αλλά πιθανώτερα προς ενοικιαστές του ή μικροκαλλιεργητές κάτι που ωστόσο δεν αρμόζει εντελώς σε αυστηρές φεουδαρχικές συνήθειες.

         

   Η στοά που σχηματίζουν οι δύο οικίες με τον διερχόμενο δρόμο. 
   Αριστερά το ποτιστικό αυλάκι ("οχετός").

Πάντως αναμφίβολα η στέγαση και δημιουργία της στοάς αυτής δεν είχε άλλο λόγο παρά μόνον τον έλεγχο του νερού που εξασφαλιζόταν με την τοποθέτηση θυρών στην είσοδο και έξοδο αυτού του χώρου. τουλάχιστον σε πρώτη φάση.                                               

 Β΄Υπάρχει και δεύτερο παράδοξο στοιχείο στην στοά αυτή. Η προς τα άνω είσοδος (ή και έξοδος) είναι εξαιρετικά στενή. Τόσο ώστε να είναι αδύνατη η διέλευση φορτωμένου ζώου. Ποιος ο σκοπός αυτής της παρακωλυτικής αρχιτεκτονικής επιλογής. Μία και μόνη. Η μη διέλευση ζώου φορτωμένου με αγροτικά αγαθά. Αυτό καταντούσε τον δρόμο στο σημείο της στοάς ένα ουσιαστικό οδικό αδιέξοδο. Η δυνατότητα αυτή δηλώνει ασφαλώς την κοινωνική (αλλά και πολιτική) ισχύ του κτήτορα. 

       Εδώ η στοά όπου διακρίνεται η πρώτη καμάρα με πλάτος περίπου παρόμοιο με της στοάς. Στο βάθος φαίνεται η έξοδος εξαιρετικά στενή η οποία μάλιστα στρίβει δεξιά. Στο σημείο εκείνο το πλάτος είναι μόλις ένα μέτρο. Έτσι είναι αδύνατη η διέλευση φορτωμένου ζώου.

Ο δρόμος είναι αδιέξοδος για τα φορτωμένα υποζύγια. 

       Εδώ φαίνεται καλύτερα η έξοδος η οποία κατασκευάσθηκε επί τούτου έτσι που οι κάτοικοι να αναγκάζονται να σταματήσουν στην στοά του οικιστικού συμπλέγματος του άλλοτε πύργου.

Τέτοια και τόση ώστε να επιβάλλει τον έλεγχο ίσως δε και την καταβολή ωρισμένου τιμήματος  προς τον κάτοχο του πύργου. Το συγκεκριμένο μέτρο θα μπορούσε να αντιστοιχεί σε Λατίνο άρχοντα ο οποίος θα δεχόταν μέχρι την στοά την μεταφορά των φορτωμένων αγαθών αλλά και την παρακώληση της συνέχισης της πορείας του κολλήγα(;) και πέραν και βορειότερα του πύργου του. Ο «φραγμός» αυτός πάντως υποδηλώνει μία περαιτέρω απόδειξη κοινωνικής και πολιτικής ισχύος στην κοινωνία της εποχής.

 Η έξοδος της στοάς από την άνω πλευρά. Έχει κατασκευασθεί έτσι που μόνον άνθρωποι και πολύ δύσκολα ζώα, όχι φορτωμένα, να μπορούν να περάσουν. Επιπλέον η κατασκευή στο σημείο αυτό έχει επιδιωχθεί ώστε να δημιουργεί και στροφή και να στενεύει τόσο που μόνον ένας-ένας να μπορούν να περάσουν οι διερχόμενοι.  

Η όλη αυτή αυταπόδεικτα ελεγχόμενη κοινωνική και οικονομική συμπεριφορά αφενός δείχνει την πλήρη αποδοχή της, εκ μέρους των ελεγχομένων, αφετέρου είναι τόσο παλαιά που έχει ολοκληρωτικά διαγραφεί από την συλλογική μνήμη των κατοίκων.   Το γεγονός ότι εντοπίζουμε ένα μικρό πολυώροφο πύργο άγνωστης εποχής είναι ένα πρώτο στοιχείο. Επίσης ότι επί Τουρκοκρατίας, ο Δ. Πασχάλης εντοπίζει ένα Τούρκο εγκατεστημένο σε άλλη περιοχή στα Υψηλού και επομένως δεν κτίζονται νέοι πύργοι στα Τσυπρίνια είναι ένα δεύτερο στοιχείο. Στην περιοχή επισημαίνονται μικρές πυργοειδείς κατοικίες σποραδικά, που ίσως συνδέονται με ωφελημένους ιερείς(;) της μέσης Τουρκοκρατίας. Δεν θεωρείται ιδιαιτέρως πιθανόν όμως να είχαν την δυνατότητα παρακωλήσεως του αρδευομένου νερού στους υπόλοιπους καλλιεργητές και προπαντός την παρακώληση διελεύσεως των φορτωμένων υποζυγίων με προφανή σκοπό την απόδωση οφειλομένων προϊόντων στον ένοικο του πύργου. Η κτιριακή αυτή επιλογή δημιουργεί εύλογες υποψίες ότι επρόκειτο για ένοικο υψηλής κοινωνικής θέσεως κατά τα φαινόμενα άρχοντα, που η εποχή της δραστηριότητας αυτής πηγαίνει με επιφύλαξη στις απαρχές της Τουρκοκρατίας με κάποιο ισχυρό Τούρκο ή ακόμα πιθανώτερα στα τελευταία χρόνια της παραπαίουσας Λατινοκρατίας δηλαδή στον 16^ο και δυσκολώτερα στον 15^ο αιώνα. Για πολύ πρωϊμότερη ερμηνεία, πρέπει να σημειωθεί ότι μετά την ερήμωση που γνώρισε η Άνδρος το 1470 όταν οι Τούρκοι εξανδραπόδισαν τον πληθυσμό της το αποτέλεσμα ήταν να παραμείνουν στο νησί περίπου 2000 ψυχές. Οι άρχοντες χωρίς κολλήγες πιθανόν έφερναν από άλλους τόπους μικροκαλλιεργητές ή ενοικιαστές ώστε να καλλιεργηθούν τα έρημα χωράφια. Στην περίπτωση αυτή οι καλλιεργητές δεν ήταν κολλήγες αλλά ενοικιαστές βάσει συμφωνίας. Το τελευταίο θα άρμοζε περισσότερο στην ανωτέρω γενική εικόνα.

Υπάρχει όμως ένα τρίτο στοιχείο που συνηγορεί υπέρ της παλαιότερης χρονικά υποθέσεως του συγκροτημένου πύργου με τον έλεγχο του νερού και του «αδιέξοδου» διαβατικού-στοάς. Το ελεγχόμενο νερό στην καθοδική πορεία του, δεν κατευθυνόταν νότια προς την αμέσως κατηφορική πλευρά του αποκλιμακούμενου εδάφους αλλά πλάγια, ανατολικά. Περνά από το άκρο του Υψηλού και κατευθύνεται προς το βόρειο τμήμα του Νημπορειού. Ακριβώς στα όρια που περιέγραψα στο βιβλίο μου ως το φέουδο που ξεκινούσε μεταξύ ποταμού Νημπορειού και βορειότερα του μικρού ρέματος Νημπορειού και το οποίο ανέβαινε προς ΒΔΔ περιλαμβάνοντας το κάτω Υψηλού, τα Τσιπρίνια και το μεγαλύτερο μέρος των Στραπουργιών. Η δημιουργία αυτής της κεντρικής αρδευτικής αύλακας που δεν είχε γίνει βέβαια από την Φύση αλλά από ανθρώπινο χέρι ώστε να εξασφαλίζει την καλλιέργεια ενός-άλλοτε συμπαγούς-χώρου, μιας υδροδοτικής αρτηρίας του πάλαι ποτέ τιμαρίου. Εν ολίγοις αυτός που έλεγχε το ποτιστικό νερό, έλεγχε την περιοχή που περιγράψαμε, η οποία αρδευόταν με το νερό αυτό.  Σημ .2  

 Ο παλαιότατος δρόμος κατηφορίζει μετά την στοά κατευθυνόμενος εντελώς νότια. Αρκετά πιό κάτω γυρίζει στρεφόμενος αριστερά (βορειοανατολικά) για να εξυπηρετήσει τις αντίστοιχες βορειοανατολικώτερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις.

  Το βέλος δείχνει την στροφή του δρόμου και του αντίστοιχου ποτιστικού αυλακιού ("οχετού")που έγινε για την εξυπηρέτηση της αντίστοιχης περιοχής. 

Οδηγούμαι λοιπόν στο πλέον λογικό συμπέρασμα ότι το αρδευτικό αυτό έργο που είχε γίνει για την περιοχή αυτή ήταν δημιούργημα της Λατινοκρατίας για την άρδευση της συγκεκριμένης περιοχής που είχε μία καίρια θέση ελέγχου, ψηλά, όπου ο Πύργος. Τον Πύργο στον οποίο κατέληγε ο δρόμος ώστε να αποδωθούν εκεί, επί τόπου, οφειλόμενα κολληγιάτικα προϊόντα. Αφού άλλωστε από κεί μπορούσε κανείς να διαβεί μόνον πεζός ενώ και το ίδιο το ζώο ήταν πολύ δύσκολο να διέλθει την εσκεμμένα κατασκευασμένη στενή έξοδο.

Ελλείψει στοιχείων τα ίδια τα έργα μας αποκρυπτογραφούν ακατανόητα σημεία από τους λόγους και τις αιτίες που αυτά δημιουργήθηκαν. 

   Ο ναός της Αγίας Τριάδας σημειώνεται το 1670 στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα με 10 οικογένειες ενοριτών. Βρίσκεται σε απόσταση μέτρων από το οικιστικό συγκρότημα που περιγράψαμε ανωτέρω.                          

Ερχόμαστε  σε ένα δεύτερο ενδιαφέρον κτίσμα. Τον ναό της Αγίας Τριάδας. Είναι αρκετά μεγάλος και ευρύχωρος. Δεν είναι δίκλιτος ούτε δίκογχος για τα δύο δόγματα. Η έδραση του δώματος επιτυγχάνεται με τρία εγκάρσια τόξα, (όπως ο Αγ. Νικόλαος Στραπουργιών, η Παναγία του Καμπάνη πάνω από το ηρώο της Μεσσαριάς, ο Αη-Γιάννης ο Σκίνος, άλλοτε η Αγ. Μονή στα Φάλικα, o Αγ. Ερμόλαος Αηδονιών και ο Αγ. Γεώργιος στο Καλυβάρι). 

   Το εσωτερικό του ναού. Με βέλος υποδεικνύεται το τόξο (η καμάρα). Υπάρχουν άλλα δύο  στις οποίες εδραζόταν άλλοτε το δώμα. 

 Ο ναός παρουσιάζει περίεργα εκ πρώτης όψεως στοιχεία. Πρώτον είναι πολύ παλαιός ως προς την όλη όψη του με επιπλέον αποκλειστική είσοδο από τον Νότο όπως οι ναοί της πρώϊμης Λατινοκρατίας (13^ος αι). (Αυτό από μόνο του δεν αποτελεί τεκμήριο της παλαιότητάς του αφού ο Αγ. Νικόλαος Στραπουργιών είναι σαφώς νεώτερος αλλά με είσοδο μόνον από τον Νότο και εγκάρσιες καμάρες). Δεύτερον ο ναός σήμερα έχει δύο εισόδους νότια. Μία προς το κέντρο και μία δυτικώτερα. Η τελευταία είναι και η παλαιότερη. Αργότερα όταν θεωρήθηκε απαραίτητο να δημιουργηθεί γυναικωνίτης αυτός δεν έγινε υπό μορφήν θεωρείου λόγω του περιορισμένου ύψους. Ο γυναικωνίτης έγινε στο δυτικό τμήμα του ναού. Τότε η παλαιά είσοδος καταργήθηκε και το άλλοτε παράθυρο έγινε η σημερινή κεντρική πόρτα, ώστε η κυρία είσοδος (των ανδρών;) να πραγματοποιείται από κεί. Τοποθετήθηκε και ξύλινο υπέρθυρο ώστε η νέα είσοδος να μην υστερεί σε μεγαλοπρέπεια της παλαιοτέρας. Εξ άλλου η δυτικώτερη είναι καταφανώς η αρχική με το υπέρθυρό της το οποίο φέρει ανάγλυφο φράγκικο θυρεό το μετάλλιο του οποίου είναι διάτρητο. 

   Αριστερά η παλαιότερη θύρα η οποία κλείστηκε μάλλον όταν δημιουργήθηκε ο γυναικωνίτης. Στην θέση της το αλλοτινό παράθυρο έγινε η σημερινή κεντρική θύρα. Για λόγους αντίστοιχης ομοιότητας και λαμπρότητας κατασκευάσθηκε ο ημικυκλικός ξύλινος φεγγίτης σαν το μαρμάρινο υπέρθυρο της παλαιάς εισόδου.

   Ο παλαιός μαρμάρινος φεγγίτης με οικόσημο Λατίνου άρχοντα της περιοχής, σηματοδοτεί την παλαιότητα του ναού και την παρουσία του άγνωστου αυτού Λατίνου. Παρά τις διαδοχικές άπειρες στρώσεις ασβέστη διακρίνονται (με τα βέλη) τα ταινιώματα του θυρεού ενώ το μετάλλιο, στο κέντρο, εξαφανίστηκε και δημιουργήθηκε μία οπή στην θέση του. Να σημειωθεί ότι ο φεγγίτης με τον θυρεό έγινε εξαρχής για εκκλησία και όχι για σπίτι, όπως δείχνει η διάταξη των τεσσάρων θυρόσχημων ανοιγμάτων του κάτω μέρους του φεγγίτη. 

Η αρχική δυτική θύρα ήταν μεγαλοπρεπής και μοναδική όταν κατασκευάστηκε  ο ναός. Όλα τα στοιχεία που ανέφερα την κατατάσσουν στους μεγάλους ναούς αρχόντων της Λατινοκρατίας, της προ του 1566 περιόδου. (Οι αντίστοιχοι δίκλιτοι δίκογχοι έχουν επίσης μία πόρτα στον Νοτιά ένα παράθυρο μεγάλο και ένα μικρότερο στην νότια όψη τους και θεωρώ ότι έχουν κατασκευασθεί κατά τον 14^οαι). Σημ. 3

  Η Παναγία η Καψαμπέλα. Κλασσική περίπτωση των παλαιοτέρων δικλίτων  δικόγχων ναών για τα δύο δόγματα. Τα ιερά δεν προεξέχουν του κτίσματος. Η είσοδος πραγματοποιείται μόνον από την νότια πλευρά κατά τα ίδια πρότυπα. Στην νότια πλευρά βρίσκονται όλα τα ανοίγματα, πρώτο η πόρτα, δεύτερο ένα παράθυρο και τρίτο ένα πολύ μικρότερο παράθυρο. Την ίδια διάταξη είχε (με ένα επιπλέον παράθυρο λόγω μεγαλυτέρου μήκους) και η Αγ. Τριάδα η οποία όμως δεν ήταν δίκλιτη. 

Τα εσωτερικά όμως λατρευτικά στοιχεία δηλώνουν μία επιμελημένη απολύτως ορθόδοξη λατρευτική διάταξη νεώτερη για την Άνδρο, της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Έχει δηλαδή εντελώς κεντρικά το ιερό, αριστερά την θυρίδα της προσκομιδής και δεξιά παρόμοια του διακονικού της ίδιας τεχνοτροπίας. Το καμπαναριό του ναού ανήκει στην κατηγορία της βενετικής επιρροής με πυραμιδοειδή τρούλο με ελαφρά καμπυλούμενες ακμές.

  Ο ναός φωτογραφημένος από τον αμαξιτό. Το ιερό είναι το γνωστό πεντάπλευρο της Άνδρου, όπως έλεγε ο καθ. Δ. Βασιλειάδης, το οποίο όπως φαίνεται είναι δημιούργημα των αρχών του 16ου αιώνα. Το καμπαναριό έχει κατά τις βενετικές επιρροές πυραμιδοειδή τρούλο, με καμπυλωτές τις ακμές του.

Έτσι ο ναός εικάζεται ότι έχει τουλάχιστον δύο φάσεις, την αρχική της Λατινοκρατίας (14^ος ; ή 15^ος ; αι.)και την δεύτερη της Τουρκοκρατίας ίσως και τρίτη μεταγενέστερη. Πιστεύω λοιπόν ότι στον παλαιό ναό Λατίνου άρχοντα πολύ αργότερα αφενός δημιουργήθηκε η κεντρική είσοδος με την ευκαιρία δημιουργίας γυναικωνίτη, αφετέρου ο ανατολικός τοίχος ξανακτίσθηκε ή ανακατασκευάσθηκε ώστε να απαλειφθούν οι πιθανές δύο κόγχες (ιερά) για καθολικούς και ορθοδόξους και δημιουργήθηκαν όπως είπαμε τρείς κόγχες μία της προσκομιδής, μία για το ίδιο το ιερό και μία για το διακονικό με αποτέλεσμα στην θέση του ιερού εξωτερικά να κατασκευασθεί το γνωστό πεντάπλευρο ανδριώτικο ιερό που φαίνεται να επικρατεί στις μεγάλες ενοριακές εκκλησίες από τις αρχές κιόλας του 16^ο αι και μετά. Σημ. 4 
Η εκκλησία συντάσσεται με τα νέα αρχιτεκτονικά εκκλησιαστικά πρότυπα, διατηρώντας όμως παλαιά στοιχεία όπως η είσοδος στον Νότο, το μαρμάρινο υπέρθυρο με τον θυρεό και το παλαιό βενετικής επιρροής καμπαναριό.

Έτσι στην μικρή αυτή έκταση των Τσυπρινιών έχουμε ένα ασφαλώς φράγκικο πύργο πιθανά της τελευταίας περιόδου και την αντίστοιχη εκκλησία του Λατίνου άρχοντα που διατηρεί τα απώτατα ίχνη της.

                                                                                                    Νίκος Βασιλόπουλος 
                                                                 αρχιτέκτων-ερευνητής 
                                                                                                             4/03/2017

Σημειώσεις 

 Σημ. 1 Δ. Πολέμη «οι Αφεντότοποι της Άνδρου» Παρ.2 Πέταλον εκδ. Καϊρείου σελ. 181.


Σημ. 2 Ν. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο – Κάστρα, Πύργοι, Εκκλησίες, Φέουδα» εκδ Σοφ. Τηνιακού 2015 σελ.169-180

Σημ. 3 Οι επτά παρόμοιοι δίκλιτοι δίκογχοι αρχετυπικοί ναοί που έχουν τα ίδια κοινά χαρακτηριστικά είναι : στις Στραπουργιές (Παναγία),  στα Λάμυρα (Αγ.Παρασκευή),στο Μεσαθούρι/Λάμυρα (Παναγία Καψαμπέλα), στα Υψηλού (Παναγίτσα/Εισόδια Θεοτόκου) και στην κοιλάδα της Άχλας (Αγ. Γεώργιος). Επίσης η Αγ. Κυριακή στα Ρέμματα και η ο Αγ. Ιωάννης ο Αποκεφαλισθείς κοντά στον Φαράλη .

  
Σημ. 4 Ο Δ.Βασιλειάδης στο έργο του «αι επιπεδόστεγοι μεταβυζαντιναί βασιλικαί των Κυκλάδων» χαρακτηρίζει το ιερό αυτό ως τυπικό της Άνδρου. Ο Δημ.Κωνσταντινίδης «ο ναός της Αγ. Βαρβάρας Χώρας Άνδρου» περιγράφει τα ιερά αυτά ως παραλληλογράμμου κατόψεως με αποτετμημένας τας γωνίας….