Το Κάστρο του Μαρκοντάντουλου

Η περιοχή  αναφερόταν πάντοτε παλαιότερα, σε όλα τα έγγραφα ως  Μαρκοντάντολο  ή Μαρκοτάντουλο. Η ονομασία εξελληνίσθηκε κατά την λογία τακτική του 19^ου αι. σε Μακροτάνταλο, σε ότι δεν έμοιαζε ελληνικό, επί της γλωσσικής προκρούστειας κλίνης ενός κενού λογιωτατισμού. Το δε κάστρο τα τελευταία χρόνια της Λατινοκρατίας ως Κάστρο της Οστοδοσιάς, αργότερα το κάστρο έγινε γνωστό ως Ο Πύργος.

Ας δούμε τις αναφορές από γραπτές μαρτυρίες, προερχόμενες από παλαιές περιηγήσεις, χάρτες, πορτολάνους, περιγραφές των ακτογραμμών αλλά και σύγχρονες καταθέσεις παρατηρήσεων που αφορούν στην δυτική πλευρά-ακτογραμμή της Άνδρου κ.λπ.:  

1.   Από τον φλωρεντίνο κληρικό Bartolomeo Buondelmonti. 1419 . ..προς δύσιν δε μικρά νήσος μετά παλαιού τινός καταφαίνεται φρουρίου, ες ην δια γεφύρας τινός ήρχοντο οι βουλόμενοι, λιθίνης, πολυτελώς ωκοδομημένης. Εν δε τη θαλάσση εγγύς του αιγιαλού πύργος οράται, εις ον πάλαι οι περίοικοι την νύκτα παραγενόμενοι διεβίβαζον, την των πειρατών επιβουλήν φυλαττόμενοι.(σημ.1)

Οι χάρτες δύο διαφορετικών εκδόσεων είναι προβληματικά αναντίστοιχοι. Στην πολυτελή έκδοση του Raphael de Marcatellis υπάρχει πύργος στην ξηρά, σ’ αυτό που κατά τα φαινόμενα αντιστοιχεί σε παραθαλάσσιο πύργο.

2.   Ο Bartolomeo da li Sonetti, βενετός καπετάνιος, μας αφήνει ένα χάρτη (1485), που πλησιάζει στο ακριβές σχήμα του νησιού. Εκεί σημειώνεται στα ΒΔΔ μία νησίδα σαφώς ωχυρωμένη, χωρίς σχόλιο οχυρώσεως στα ποιήματά του για την δυτική Άνδρο

3.   Ο Βenedetto Bordone μας άφησε ένα χάρτη από το νηολόγιό του, όπου υπάρχει στα βορειοδυτικά νησίδα με φρούριο που συνδέεται με την στεριά με μονότοξη γέφυρα.  (μέσα 16^ου αιώνα). Το Πάνω Κάστρο αναφέρεται. O Bordone αναφέρει για κάποιον πύργο όπου επέχει θέση φυλακής (φυλάσσω), οχυρού όπου καταφεύγουν την νύχτα από τον φόβο των πειρατών. Η πληροφορία είναι ασαφής. 

      Ο χάρτης του Bordone, μέσα 16ου αιώνα, όπου με κύκλο φαίνεται το κάστρο.    Σημειώνονται μόνον οι ωχυρωμένες νησίδες.

4.   Ο Αndrè Thevet (1586 Παρίσι) μας αναφέρει ένα χάρτη στον άτλαντά του ο οποίος προσεγγίζει σημαντικά το πραγματικό σχήμα του νησιού. Αναφέρεται η νησίδα με το κάστρο του Μάρκοντάντουλου, (Château). Συνδέεται με την ξηρά με μονότοξη γέφυρα.

  Ο χάρτης του Thevet, δημοσιευμένος το 1586. Φαίνεται πάλι το παραθαλάσσιο    κάστρο για την ενημέρωση των ναυτιλομένων. Αμέσως πιό κάτω η βίγλα, όπου  σημερινή εκκλησία του Αγ. Σώστη, σημειώνεται ως guette (γαλλ. βίγλα, σκοπιά απ΄  όπου ενεδρεύω). Ίσως το σημερινό τοπωνύμιο Βίγλια Μπάρδα (Άσπρη Βίγλα) σχετίζεται με την  παλαιά χρήση του κτιρίου (Guette).

5.   Πορτολάνος του Alonso de Santa Cruz γράφει για το κάστρο του Μαρκοντάντουλου:

Υ al poniente tiene una ysleta y en ella un Castillo muy antiguo con una puente muy bien fabricada por la qual se pasa de la una a la otra, y al un cabo tiene una torre que es estancia de gente de guerra  que en ella ay por temor de cosarios. Η νησίδα με το κάστρο (πολύ παλαιό) και την γέφυρα σταθερά και επίμονα επαναλαμβάνονται. Αναφέρεται ξανά και ξεχωριστά ο πύργος επί βραχώδους προεξοχής. 

6.   Ο Μarco Boschini (–Venezia 1658) αναφέρει διάφορα χαρτογραφικά στοιχεία ήδη γνωστά. Καταγράφει και αυτός ό,τι χρειάζονται οι ναυτιλόμενοι έμποροι ή στρατιωτικοί δηλ. τα δύο παραθαλάσσια κάστρα της Άνδρου. Το Κάτω Κάστρο και το Κάστρο του Μαρκοντάντολου, που καταγράφεται εδώ ως Guardia.δηλ.σκοπιά και όχι πλέον Κάστρο. Το τελευταίο λανθασμένα αναφέρεται κάπως πιο βόρεια, πάντοτε όμως επάνω  σε νησίδα με γέφυρα.

7.   Ο Alain Manesson Mallet (Παρίσι 1683) επαναλαμβάνει σχεδόν τον προηγούμενο Ήταν μηχανικός του Στρατού στην υπηρεσία του βασιλέως της Πορτογαλίας. Το Κάστρο του Μαρκ/λου αναφέρεται ως Guardia.

8.   Ο Οffert Dapper (Amsterdam 1688) μας άφησε ένα τοπογραφικό έργο με ένα σχετικώς καλό χάρτη με τα γνωστά παραθαλάσσια κάστρα, χωρίς λεπτομέρειες και χωρίς το Πάνω Κάστρο. Το Κάστρο του Μαρκoντάντολου αναφέρεται πάλι Guardia.

9.   Ο Vincenzo Coronelli :  Nell’ ultimo angolo Meridionale verso ponente e un Isoletta, a piu tosto  dirupato Scoglio, sopra del quale si vede un ben construtto antichissimo Castello da alcuni Turchi  prima habitato, considerandolo fortissimo, poiche ivi non si poteva traghettare, che con mezzo d’ un magnifico Ponte di Pietre vive, che lo congiugneva coll’ isola ma al presente il Ponte e rovinato, e ’l castello abandonato. Εκτός από την ασυνάρτητη(;) πληροφορία περί Τούρκων, επαναλαμβάνει τους άλλους, μας φέρνει όμως δύο καινούργιες: πρώτον ότι η γέφυρα έχει πλέον καταρρεύσει και δεύτερον ότι το καστέλλο έχει εγκαταλειφθεί……

10.  Το 1714 ο Φλαμανδός περιηγητής Cornelis de Bruyns (Κορνέλις ντε Μπρώινς) περιηγήθηκε ο ίδιος ταξιδεύοντας στην Ανατολή και έγινε γνωστός για την πλούσια εικονογράφηση νησιών πόλεων και λιμανιών. Μας άφησε μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα χαλκογραφία του στενού μεταξύ Ευβοίας και Άνδρου, στην οποία φαίνεται η νησίδα με το Κάστρο του Μαρκ/λου, χωρίς γέφυρα και το σπουδαιότερο: ένα εντυπωσιακών διαστάσεων πύργο, τείχος και κτίσματα  (στη στεριά, ακριβώς αντίκρυ από την νησίδα) και αρκετά πιο πάνω, βορειότερα, σε υψηλότερο σημείο της ξηράς διακρίνονται άλλες κατασκευές. (Στην νεώτερη γαλλική έκδοση του 1714 η γκραβούρα είναι πιο σχηματική και η τελευταία προαναφερθείσα λεπτομέρεια δεν επαναλαμβάνεται). Εδώ επιβεβαιώνε ται η περιγραφή του επίμονου ερευνητή Δημ. Πασχάλη για ύπαρξη κάστρου στη στεριά, πέρα από την νησίδα.

 Η χαλκογραφία του Cornelis de Bruyns, Κορνέλις ντε Μπρώινς (1714). Με κύκλο σημειώνεται η φρουριακή εγκατάσταση, όχι μόνο στη νησίδα αλλά και στην απέναντι στεριά  που έχει σήμερα εξαφανιστεί, όπως ήδη τότε είχε καταρρεύσει η γέφυρα που  συνέδεε τα δύο οχυρά του  κάστρου.

                                                                                                                                                                     11.  Η αρχαιολόγος κα Ε. Δωρή, στο «Κάτω Κάστρο» (σημ.2) γράφει : Την ίδια εποχή με την ίδρυση και οχύρωση του Κ.Κάστρου οι πρώτοι Βενετοί δυνάστες έκτισαν, όπως φαίνεται, και το Κάστρο του Μακροτάνταλου στα βόρεια του νησιού, βόρεια του Γαυρίου, στη δυτική ακτή απέναντι από την Εύβοια, για τον έλεγχο της θαλάσσιας οδού που περνούσε από το στενό του Καφηρέως. Το κάστρο αυτό είναι κτισμένο πάνω σε μία μικρή βραχώδη χερσόνησο (σημ. σήμερα) που ενώνεται με την στεριά με ένα απότομο βράχο, από τον οποίο η πρόσβαση στο Κάστρο είναι αδύνατη. Από το Κάστρο σώζονται σήμερα ο ερειπωμένος περίβολος και δύο πύργοι. Ο μεγαλύτερος από τους πύργους υψώνεται στο μέσον του περιβόλου, ψηλό ορθογώνιο κτίσμα, στο ισόγειο του οποίου υπήρχε δεξαμενή. Τα τείχη………. κονίαμα. Μορφολογικά και κατασκευαστικά το Κάστρο του Μακροτάνταλου είναι πανομοιότυπο με το Φρούριο του Κ. Κάστρου, σε μικρότερη όμως κλίμακα. Όπως και το Φρούριο της Χώρας ……το Κάστρο του Μακροτάνταλου συνδεόταν με την στεριά με μια μονότοξη πέτρινη γέφυρα, από την οποία διακρίνονται ακόμα οι  γενέσεις της καμάρας.(οι υπογραμμίσεις δικές μου).

 Χάρτης του Boschini(1658). Το κάστρο αναφέρεται πλέον ως σκοπιά (guardia).

12. Ο πολυγραφότατος Δημ Πασχάλης γράφει τα εξής :

«Προς το βόρειον δ’ άκρον του κολπίσκου Πύργου…υπάρχει βραχώδης υψηλή προέκτασις εις την θάλασσαν, συνεχομένη προς την ξηράν δι’ αυχένος διερηγμένου και χαίνοντος, ώστε η προς αυτήν διάβασις ευκολώτερον γίνεται δια θαλάσσης….

Σώζεται δ’ επί ταύτης οικοδόμημα τετράγωνον, άθυρον, εν είδει μεγάλου πύργου, εκτισμένου στερεώς δια λίθων συγκεκολλημένων δι’ ασβέστου και άμμου. Ο πύργος ούτος, τον οποίον οι περιηγηταί ονομάζουν Πύργον του Μακροταντάλου, έχει μήκος 5 μ.,ύψος το αυτό περίπου και πλάτος 4,70. Το σωζόμενον μέρος είναι πιθανώτατα δεξαμενή του οχυρού πύργου……… Ο πύργος ούτος ... είναι παρεμφερής προς τον σωζόμενον πύργον του φραγκικού φρουρίου του Κάτω Κάστρου, του καλουμένου ως είδομεν, Μέσα Κάστρον.  Πλησίον του πύργου του Μακροταντάλου και επί της ιδίας βραχώδους θέσεως ευρίσκεται άλλος πύργος, στρογγύλος ούτος, κατεστραμμένος δε σήμερον κατά το πλείστον, καθώς και ίχνη οικημάτων. Η θέσις αύτη, εκ της οποίας κατοπτεύει τις ολόκληρον τον πορθμόν του Καφηρέως, ήτον ωχυρωμένη κατά τον μεσαίωνα, διότι έκειτο εν επικαίρω θέσει προς κατασκόπευσιν  των ερχομένων πειρατικών ή εχθρικών πλοίων.

Ο Πας βαν Κρίνεν (Pasch van Krienen) γράφει ότι προς Δυσμάς της Άνδρου υπάρχει νησίς ή μάλλον σκόπελος, επί της κορυφής του οποίου ευρίσκονται τα ερείπια αρχαιοτάτου φρουρίου, εις το οποίον δεν ήτο δυνατόν να μεταβαίνωσιν άνευ γεφύρας. Προσθέτει δε ότι και άλλος σκόπελος/βράχος υπάρχει εις την βορείαν γωνίαν, όπου φαίνονται τα ίχνη πύργου, ο οποίος συνέχεται και ούτος διά γεφύρας μετά της ξηράς. Ονο μάζουσι δ’ οι περιηγηταί το φρούριον τούτο Castello de Ostodosia ή Chateau d’ Ostodosia, περιγράφοντες τούτο ως οχυρώτατoν.  Αι περιγραφαί αναφέρονται πιθανώς εις τον πύργον του Μακροταντάλου.Ο πύργος ούτος του Μακροταντάλου, όστις ονομάζεται  και πύργος του Αγίου Πέτρου του Μακροταντάλου, διότι εις την αμμώδη αυτόθι ακτήν υπάρχει ναϊσκος του Αγ.Πέτρου, απετέλει μέρος  μ ε γ α λ υ τ έ ρ ο υ  
κ ά σ τ ρ ο υ, ούτινος τα τείχη κατερρίφθησαν, χρησιμοποιηθέντα προς την ανέγερσιν αιμασιών των πέριξ αγρών. 

Ο δ’ εν αυτώ υψηλός πύργος ήτο σκοπιά, ημέρας τε και νυκτός αγρύπνως φρουρουμένη, προς αποσόβησιν των κατά της νήσου αιφνιδιαστικών εχθρικών και ιδίως πειρατικών επιδρομών. Τοιούτον σκοπόν είχε και ο βορειότερον αυτού ανεγειρόμενος έτερος πύργος, περί του οποίου ομιλεί ωσαύτως ο Κρίνεν.(σημ. όλες οι υπογραμμίσεις έχουν γίνει από τον γράφοντα).

Σύμφωνα με τις  ανωτέρω πληροφορίες έχομε την ακόλουθη εικόνα :

1.  Έχουμε μία μικρή νησίδα, γεωλογική επέκταση ενός απότομου εξ ίσου μικρού ακρωτηρίου.

2.  Έχουμε την κατασκευή ενός μικρού φράγκικου κάστρου πάνω στην νησίδα, η οποία συνδέεται με την στεριά με μονότοξη γέφυρα. Αυτό συντελέσθηκε μετά την κατάκτηση της Άνδρου, από τον ίδιο τον Μαρίνο Δάνδολο (όπως όλα δείχνουν). Επάνω στην νησίδα σώζονται τα ερείπια δύο πύργων. Στο υψηλότερο σημείο υπάρχει ακόμα το ισόγειο τμήμα του το οποίο ακριβώς όπως και στη Χώρα (Μέσα Κάστρο της νησίδας) αποτελεί δεξαμενή νερού. Ο πύργος ήταν πολυώροφος. Επίσης σε κατώτερο σημείο υπάρχει άλλο ένα ερείπιο πύργου. του οποίου σώζεται το κατώτερο τμήμα. Διακρίνονται ακόμα αρκετά ίχνη άλλων κτισμάτων έτσι που το σύνολο θα πρέπει να ήταν αρκετά εντυπωσιακό στους περιπλέοντες.

  Η νησίδα χωριζόταν από την στεριά με στενό πορθμό και συνδεόταν με αυτήν με  γέφυρα η οποία κατέρρευσε πριν τα τέλη του 17ου αιώνα. Κατόπιν βράχοι, πέτρες  και χώματα από τους φρενήρεις ανέμους της περιοχής, μπάζωσαν το σημείο αυτό  που διακρίνεται στην  φωτογραφία  με το  κόκκινο βέλος.

3.  Απέναντι από την νησίδα, στην ξηρά επί του συνεχομένου ακρωτηρίου, έγινε αντίστοιχη φρουριακή εγκατάσταση-εν μέρει-αγνώστου μεγέθους (Cornelis de Bruyns και Δ. Πασχάλης). Ακολούθως λίγο πιο πέρα διανοίχθηκε φαρδειά τάφρος (παρατήρηση του γράφοντος), όπως και στο Κ. Κάστρο, από την λάξευση της οποίας προέκυψε και το απαραίτητο οικοδομικό υλικό για την ανέγερση του Κάστρου. Οι αποτομές των βράχων από την διάνοιξή της, στην ανατολική αλλά προπαντός στην δυτική παρειά της τάφρου διακρίνονται με ευκολία σήμερα.

Στην μέση φαίνεται καθαρά η φαρδειά τάφρος,αρκετά μπαζωμένη σήμερα.Αριστερά της άρχιζε το τείχος του Κάστρου,δεξιά της η ενδοχώρα.

Προσεκτική παρατήρηση δείχνει ότι η αποτομή των βράχων(δυτικά δηλ. εγγύς του τείχους του κάστρου ) έγινε υπό συγκεκριμένη γωνία περίπου 0-15 ως προς την κατακόρυφο ή 90-105 ως προς την οριζόντια.Έτσι η τεχνητά δημιουργούμενη δυτική παρειά της τάφρου ,ως προς το τείχος του κάστρου ήταν σχεδόν κάθετη, εάν δε η τάφρος ήταν βαθειά αντιλαμβάνεται κανείς την δεινή θέση των πολιορκούντων εχθρών που θα βρισκόταν-επιτιθέμενοι- στο βάθος αυτής της τάφρου.Αντιθέτως στην δημιουργούμενη (από την εκσκαφή)ανατολική παρειά της -επί τούτου-φαρδειάς τάφρου η γωνία αποτομής είναι περίπου 60 ως προς την κατακόρυφο ή 30 ώς προς την οριζόντια.
 Η διόρυξη αυτή δεν είναι βεβαίως τυχαία. Εάν ο επιτιθέμενος αντιμετώπιζε σφοδρή αντίδραση από τον εντός του τείχους αμυνόμενο, του ήταν πολύ προτιμώτερο να «πισωγυρίσει» επιλέγοντας την υποχώρηση, η οποία σε σχεδόν κάθετες παρειές τάφρου και από τις δύο πλευρές θα ήταν σχεδόν πλέον αδύνατη και θα έπρεπε να πολεμήσει οπωσδήποτε στην θέση αυτή. Ο τρόπος αυτής της εκσκαφής για δημιουργία τάφρου είναι απλός και δημιουργεί εύκολα προϋποθέσεις υποχωρήσεως στην πρώτη πείσμονα αντίσταση των αμυνομένων. Υπενθυμίζουμε ότι αυτός ο τρόπος δεν ενδείκνυται παρά μόνον για περιπτώσεις-όπως η παρούσα-με κλίση του εδάφους, εκεί δηλ. όπου είναι αδύνατον να παραμείνει ποσότητα νερού, που γέμιζε παραδοσιακά τις τάφρους των επίπεδων οχυρώσεων, ενώ στην περίπτωσή μας έχομε οχύρωση υπό σοβαρή κλίση που δεν κρατάει νερά, τέτοια όπου η δημιουργία αυτής της τάφρου, με αυτές τις παρειές κλίσεων αποτελεί σοφή και απλούστατη λύση.

Με βέλος δεξιά, οι αποτομές των βράχων έγιναν καθέτως, σε όλο το μήκος της τάφρου, από το υψηλότερο έως το χαμηλότερο σημείο. Με βέλος αριστερά ,οι αποτομές των βράχων με ηπιότερη κλίση. Με το μεσαίο βέλος σημειώνεται ο χώρος της τάφρου αρκετά μπαζωμένος σήμερα.

4.  Ακόμα πιο ψηλά, βορειότερα, κατά τα ανωτέρω (αν και κάπως ασαφώς), πάνω σε προεξέχουσα θέση (scoglio), ακριβώς πάνω από την θάλασσα, δίπλα σε γκρεμό, κατασκευάζεται και άλλος υψηλότερος πύργος για καλύτερη κατόπτευση. Ίχνη του σε στρογγυλή βάση, εσωτερικής διαμέτρου περίπου 6 μ. μόλις διακρίνονται και σήμερα, αφού προηγουμένως διέλθει κανείς, την σαφώς διακρινόμενη, παλαιά τάφρο, βαδίζοντας προς ΒΒΑ, ακριβώς άνω της θαλάσσης. Αν φαντασθούμε τον πύργο, τότε η διάμετρός του θα ξεπερνούσε τα 7μ ίσως να έφθανε τα 8 μ. (Την παράξενη ολοστρόγγυλη σφαιροειδή προεξοχή του εδάφους είχε παρατηρήσει ο έμπειρος πολ.μηχανικός Θ.Ταμουραντζής πραγματοποιώντας στην θέση τοπογραφική μελέτη. Τον είχε ιδιαίτερα τότε ξενίσει και μου το υπέδειξε κατά την επίσκεψή μας εκεί το καλοκαίρι του 2010).

Με τρείς ψηφιακά ενωμένες φωτογραφίες φαίνεται στο άκρο αριστερό η πρώην νησίδα με το απομεινάρι του πύργου και στο άκρο δεξιό το σαφές ίχνος της επιχωμένης φαρδιάς τάφρου πλάτους περίπου 20 μέτρα. Σημειώνεται με βέλος η αρκετά μπαζωμένη με το πέρασμα του χρόνου τάφρος.

5.  Οι πάντες μιλούν και επιμένουν άμεσα ή έμμεσα για την αναγκαιότητα της οχυρώσεως αυτής, σε σχέση με το στενό του Καφηρέως (βόρεια) ή και την έγκαιρη προειδοποίηση των Βενετών της Ευβοίας κατά τις συχνές περιπτώσεις διελεύσεως εχθρών,

6.  Άξιο παρατηρήσεως είναι ότι κατ’αρχάς (από την πρώτη γραπτή μνημόνευση του 1419), ονομάζεται Κάστρο (Castelo, Castillo, Chateau) και αργότερα, μετά τα μέσα του 17^ου αι (από τον Boschini 1650;) αναφέρεται ως Guardia. Δηλαδή μέχρι τα μέσα του 17^ου αι. αναφέρεται ως εν λειτουργία κάστρο αλλά αμέσως μετά ως σκοπιά, guardia, με την έννοια υπάρξεως φρουράς που επιτηρεί και κατοπτεύει……. Οι Τούρκοι-νέοι κυρίαρχοι- επομένως συνεχίζουν να χρησιμοποιούν την φρουριακή αυτή εγκατάσταση μόνον για κατόπτευση, αφού οι διερχόμενοι ναυτιλόμενοι μας σημειώνουν την θέση αυτή με βάση την πραγματική χρήση της και όχι την -φρουριακή- όψη της

7.  Μετά τα μέσα του 17ου αι.(1658;) η γέφυρα καταγράφεται από τον Vincenzo Coronelli ερειπωμένη. Φαίνεται ότι οι Τούρκοι, υπό διάλυση πλέον, την αφήνουν να καταρρεύσει. Έτσι ο Κορνέλις Ντε Μπρώινς δεν την αποδίδει στην χαλκογραφία του.  

8.  Αργότερα το κάστρο αναφέρεται με αρκετή δόση εξωτισμού ως το Κάστρο της Οστοδοσιάς, δηλ το Κάστρο του νησιού με την πηγή όπου το νερό μετατρέπεται σε κρασί, ανακατεύοντας αρχαίους μύθους για να ικανοποιήσουν την δίψα, για την γνώση του κόσμου, που δημιουργείται στη διάρκεια του 18^ου αιώνα. Δηλαδή εδώ πλέον δεν έχομε το κάστρο με το ίδιο του το όνομα αλλά με το όνομα κάποιου «θαύματος» που συντελείται στο νησί. Το Κάστρο χάνει το όνομα του για τους ναυτιλομένους, αφού παύει, εγκαταλελειμμένο πλέον, να έχει χρήση...

9.  Από όλα τα φρουριακά συγκροτήματα δεν απομένουν παρά τα ερείπια του κάστρου της απρόσιτης (και γιαυτό εναπομένοντα) πρώην νησίδας.

Φαίνεται ότι ο Δάνδολο κατασκεύασε το Κάστρο, πρώτον για να έχει την μόνιμη συνεργασία με τους Φράγκους τιμαριώτες της Εύβοιας παρέχοντάς τους εξυπηρέτηση, δεύτερον για να εξασφαλίσει μία «κρατική» παρουσία του ιδίου (και του εκάστοτε Ηγεμόνα) στην ακραία αυτή περιοχή της οποίας ανελάμβανε προσωπικά την φύλαξη εγγυώμενος στρατιωτικά τους νοτιώτερα-στην Άνδρο-ευρισκόμενους, υποτελείς του (vassali) φεουδάρχες και τρίτον για να αποτελέσει μία καστρόπολη στο μέλλον, πόλο έλξεως για τους διάσπαρτους λίγους κατοίκους της βόρειας Άνδρου. Πιθανώτατα πέτυχε να συγκεντρώσει για άγνωστο χρονικό διάστημα κατοίκους, στο επί της ξηράς κάστρο, που αναφέρει και ο Πασχάλης, οι οποίοι με την σταδιακή(;) εγκατάλειψη κατ’ αρχάς του κάστρου αυτού (και πολύ αργότερα του μικρού φρουρίου-guardia- της νησίδας), διαχύθηκαν στην ενδοχώρα της τιμαριωτικής επικράτειας του Δάνδολο διατηρώντας επίμονα το όνομα του Μarco-Dandulo για την περιοχή τους, με επίκεντρο τον Σιδόντα. (Ήδη το 1419 ο Μπουοντελμόντι, που επισκέπτεται την Άνδρο, το αναφέρει ως παλαιό φρούριο). Οι δε κάτοικοι του Μακροταντάλου προσδιορίζουν ότι η περιοχή τους αρχίζει βορειότερα του Φελλού και κινούμενη ΒΒΑ προχωρά με όριο τον ποταμό που καταλήγει στο Ζόρκο συμπεριλαμβάνοντας βέβαια-στο ανατολικώτερο αυτό άκρο-το Βιτάλι. Αποτελούσε το μεγαλύτερο σε έκταση φέουδο της Άνδρου. 

Με την βοήθεια του Google Earth έχουμε την έκταση ολόκληρου του κάστρου.Το βέλος Α δείχνει την (πρώην) νησίδα με τον σωζόμενο μικρό πύργο.Το βέλος Β δείχνει την μπαζωμένη σήμερα, στενή διώρυγα. Το βέλος Γ δείχνει την τάφρο από πάνω έως κάτω. Το κάστρο εκτεινόταν από το βέλος Β έως την τάφρο (βέλος Γ).Η πλευρά προς την θάλασσα (επάνω αριστερά) είναι εντελώς απόκρημνη. 

Γιατί όμως ονομάσθηκε Μαρκοντάντουλο ενώ ο Dandοlo ωνομαζόταν Marino και όχι  Marco ; μια απάντηση πιστεύω είναι πειστικώτερη. Πρέπει να οφείλεται στον-πλάγιο κατιόντα-αξιόλογο συγγενή του, Μάρκο Ντάντολο, ο οποίος διετέλεσε σύμβουλος του βαϊλου της διπλανής Ευβοίας Νικ. Κουϊρίνη κατά το 1275 και υπέγραφε ως Marco d’ Andro, που σημαίνει ότι ποτέ δεν αποποιήθηκε τα δικαιώματά του επί της Άνδρου όποια και να ήταν αυτά. Ίσως επιλήφθηκε του φέουδού του…… Είναι εξ αλλου γνωστό ότι ο Simoneto Dandolo της ίδιας οικογένειας παρέλαβε ως φέουδο την περιοχή της Mileda (Μελίδας;) το 1325. Το ενδιαφέρον των κληρονόμων τού Μαρίνο Δάνδολο για την Άνδρο παρέμενε αμείωτο ακόμα και ένα αιώνα μετά. Το δε 1522, σε ηγεμονικό έγγραφο αναφέρονται σε περιγραφή ομόρων κατοικιών ως κατέχοντες σπίτι οι άνθρωποι του Dandolo, σε κεντρικό δρόμο του Κάτω Κάστρου.

Μετά τον Δάνδολο το 1243, η Άνδρος περιέρχεται στους Δούκες της Νάξου, Σανούδους στους οποίους ήταν εξαρχής υποτελής. Με την παρένθεση του Ιερεμία Γκίζη, ο οποίος σφετερίζεται την μισή Άνδρο (1249-1258), οι Σανούδοι παραμένουν άμεσοι κύριοι της Άνδρου μέχρι το 1384 χωρίς στο διάστημα αυτό η Άνδρος να έχει δικό της-ιδιαίτερο-Ηγεμόνα. Οι Σανούδοι πιθανά, δεν ενδιαφέρονται για τα κάστρα της Άνδρου αφού το κύριο μέλημά τους είναι η Νάξος και γενικά το Δουκάτο. Έτσι ο Τζέν (1384 -1427) όταν αναλαμβάνει την ηγεμονία του νησιού βρίσκει το Κάστρο σε κακή μάλλον κατάσταση.

Συγκεκριμένα την άνοιξη του 1421 ο ικανώτατος και πολυμήχανος δυνάστης της Άνδρου, Πιέτρο Αντρέα Τζεν αποδίδει σε επίσημη τελετή τα έσοδα του ενός τριτημορίου στον δευτερότοκο γιό του Μάρκο μαζί με το Άνω Κάστρο(24 Μαρ. 1421),καθώς και τα έσοδα του δευτέρου τριτημορίου στον Ντα Κορώνια με βέβαιο επίκεντρο το Κάτω Κάστρο (1 Μαϊου 1421).Δεν καταγράφηκε σε ποιόν αποδόθηκε το τρίτο τριτημόριο που περιελάμβανε το τρίτο Κάστρο της Άνδρου: αυτό του Μαρκοντάντολου.(σημ.3) Αντέγραψε έτσι επί της αρχής την διοίκηση των τριτημορίων της γειτονικής Εύβοιας.

Ο Πιέτρο Αντρέα Τζεν καταφθάνει στην βενετοκρατούμενη Κρήτη το 1416, με τον κατά τα φαινόμενα πιστό του άνθρωπο Γιαννούλη Δελλαγραμάτικα. (Jiannuli della Gramatica) Εκεί ζητά και επιτυγχάνει εκ μέρους των αρχών, την αποστολή ξυλείας για την επισκευή του κάστρου του τελευταίου (σημ.4) έναντι ετησίας αποστολής ίππων και ημιόνων. Ενώ ο Δ.Πασχάλης αναφέρει ότι «η Δημοκρατία… επέτρεψε προθύμως εις τον Γ. Δελλαγραμάτικα να οχυρώση κατά των Τούρκων το επί της Άνδρου κείμενον κάστρον του, το οποίον είχεν δοθή εις αυτόν ως τιμάριον παρά του Ζένου. Πού της νήσου έκειτο το κάστρον τούτο δεν γνωρίζωμεν. Αλλά βεβαίως ήτο παραθαλάσσιον.….». Ο Δ.Πολέμης δικαίως εικάζει ότι μάλλον πρόκειται περί του πύργου (κάστρου) του Μακροταντάλου. Εδώ εικάζοντας επίσης, συμπληρώνω-τους ανωτέρω μελετητές-ότι λόγω της νευραλγικής θέσεως που κατείχε το Κάστρο του Μακροταντάλου και δεδομένης της απολύτου εμπιστοσύνης που ο Τζεν έτρεφε προς τον Δελλαγραμάτικα, σ΄αυτόν είχε αποδώσει το άλλο τριτημόριο, με επίκεντρο το ανωτέρω Κάστρο, καθώς και το τιμάριο του «Μαρκοντάντολου».(σημ.5)

Ο θυρεός των δελλα Γραμμάτικα όπως ήταν αρχικά,πριν αλλάξει στα μέσα της Τουρκοκρατίας.

Το 1470 οι Τούρκοι ολοκλήρωσαν την κατάληψη της Εύβοιας με την εκπόρθηση της Καρύστου. Ταυτόχρονα κατέλαβαν προσωρινά την Άνδρο και πιθανώτατα το Πάνω Κάστρο και το Κάστρο στο Μακροτάνταλο (ίσως όχι το Κάτω Κάστρο), δήωσαν, κατέσφαξαν και πήραν τόσους αιχμαλώτους που η Άνδρος παρέμεινε με 2.000 μόλις κατοίκους. Ολόκληρο το φέουδο που προπεριγράψαμε εγκαταλείφθηκε και οι ελάχιστοι γενναίοι κάτοικοι κατέφυγαν στα ορεινώτερα σημεία, όπως ο γνωστός μεσαιωνικός οικισμός του Μεργαλά, ίσως ήδη τότε κατοικημένος. Πιθανά μάλιστα από τότε και μετά δεν εγκαταστάθηκαν ούτε Λατίνοι φεουδάρχες με αποτέλεσμα να μην δημιουργηθούν μεγάλες οικιστικές εγκαταστάσεις εκεί. (Ενώ αντίθετα στον Αμόλοχο ο Λατίνος φεουδάρχης (Μori;) πρέπει να έμεινε μέχρι το τέλος της Λατινοκρατίας (1566) κρατώντας με εμμονή αρκετούς κολλήγες και άλλους, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την μετέπειτα αξιόλογη δημογραφική εξέλιξη του χωριού). Πάντως το Κάστρο σίγουρα εγκαταλείφθηκε αμετάκλητα από κατοίκους. Η λατινική Άνδρος δεν έδινε πλέον πληροφορίες στην εχθρική, τουρκοκρατούμενη Κάρυστο..... 
                                                                
   Όταν οι Τούρκοι έγιναν κύριοι της Άνδρου (1579) αποφάσισαν να εγκατασταθούν στο Κάτω Κάστρο (Χώρα). Εκεί εγκατέστησαν το διοικητικό κέντρο τους και τις αρχές τους. Συντήρησαν λοιπόν και επιμελήθηκαν ένα μόνον Κάστρο, το Κάτω Κάστρο. Σ΄αυτό εγκαταστάθηκαν και Τούρκοι κάτοικοι.  

Έτσι, οι Οθωμανοί, αφού για ένα διάστημα διατήρησαν ίσως σκοπιά στο Κάστρο του Μαρκοντάντολου, όπως σημειώνεται πριν τα τέλη του 17^ου αι. το εγκατέλειψαν κατόπιν οριστικά όπως δείχνει και η κατάρρευση της γέφυρας που έλαβε χώραν αρκετά προ του 1700.

Την χαριστική βολή όπως βεβαιώνει ο Πασχάλης, έδωσε αγγλική κανονιοφόρος όταν διερχόμενη περί το 1900 εξάσκησε το πλήρωμά της στοχεύοντας τον Πύργο…. 

Τα τελευταία υπολείμματα της νησίδας με πλήθος πέτρες καταγής. 

Επειδή η επικοινωνία με την ενδοχώρα ήταν αδύνατη, (οι πέτρες παρέμειναν στην θέση τους και δεν χρησίμευσαν για την κατασκευή αιμασιών), Το δεξιό κτίσμα, με χρήση δεξαμενής, αποτελούσε το ισόγειο τμήμα πολυόροφου πύργου.

                                                                                Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                           αρχιτέκτων - ερευνητής

Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος κεφαλαίου του βιβλίου "Λατινοκρατία στην Άνδρο" του Ν. Βασιλόπουλου που μόλις επανεκδώθηκε.

(σημ.1. βλ.Emile Legrand. Description des iles de l’ Archipel par C. Buondelmonti –Paris 1897 σελ 44-45).

(σημ.2. βλ.Ανδριακά Χρονικά 34 -2003 σελ 202-203)

(σημ. 3.ο Τζεν εμπλέκει άλλους δυνατούς τιμαριούχους στην διοίκηση της Άνδρου και επιτυγχάνει έτσι την σύσφιξη των άλλων-φεουδαρχών στην Άνδρο, «φορτώνει» την άμυνα σε απολύτως πιστούς ανθρώπους του, εκ των οποίων και τον γιό του, και απαλλάσσεται οικονομικά ή μοιράζεται μ΄αυτούς τα της αμύνης της Άνδρου.)

(σημ. 4.βλ. Δ.Πασχάλη «Η Άνδρος» τομ. Β΄σελ 61)

(σημ.5: η οικογένεια della Gramatica εντοπίζεται αρχικώς στην Πάρμα απ΄όπου κλάδος της, μετα κινείται το 1265 εγκαθιστάμενος στο Bellagio του Como και αργότερα μετά το 1600 μεταφέρεται τελικώς στο Trento, πόλη πλησίον της Βενετίας. )