Περπατώντας τους δρόμους της παλιάς Χώρας

Μαρμάρινα κομμάτια.   

 Παλαιά μαρμάρινα σπαράγματα στη Χώρα 

   Η πλατεία του Άη-Γιώργη. Εκτός από μακριά ας κοιτάξουμε και πιο κοντά.. 

Περιπλανώμενος κανείς στην παλιά Χώρα περνάει αρκετά συχνά χωρίς να προσέχει ιδιαίτερα ό,τι βρίσκεται δίπλα του ή ακόμα και πού πατάει.

Αναφέρομαι αποκλειστικά στην Χώρα, αφού διαβούμε την Οξώπορτα και προχωρήσουμε στο παλιό τμήμα της. Θα προσπαθήσω λοιπόν να απαριθμήσω, μαρμάρινα κομμάτια, που βρίσκονται εδώ κι εκεί, έχοντας την πεποίθηση ότι σε λίγα χρόνια θα εξαφανιστούν με την φθορά του χρόνου αλλά και τις καθημερινές βελτιώσεις που εξαπλώνονται...

Αυτά που μου έκαναν εντύπωση από καιρό είναι οι τρείς νεκρικής αναφοράς, αλλά όχι απαραίτητα περιεχομένου, μαρμάρινες πλάκες. Οφείλω να πω ότι από τότε που έπεσαν στην αντίληψή μου χάνουν γοργά το ανάγλυφό τους. Μία στον Άγιο Νικόλαο του Παραπορτιού, μία στον Άγιο Αθανάσιο και μία στον Άη Γιώργη. Και οι τρείς έχουν το ίδιο «νεκρικό» σύμβολο, ένα κυπαρίσσι που η κορυφή του γέρνει πάντα δεξιά. Οι πλάκες κυμαίνονται ανάμεσα στα 30 και 50 εκ. και από τις δύο τους πλευρές. Οι δύο πρώτες είναι παλαιότερες και πιο ταλαιπωρημένες στις  πλευρές τους ίσως από αλλεπάλληλες χρήσεις. Η τρίτη στα σκαλιά του προαυλίου του Άη Γιώργη είναι σαν δοκιμαστική κάποιου τεχνίτη, αφού δίπλα της ακριβώς είναι σκαλισμένο στοιχείο που θυμίζει έντονα τζαμί ή άλλο μουσουλμανικό στοιχείο υπό γωνία 90^ο ως προς το κυπαρίσσι. Πολύ κοντά στην πλάκα αυτή υπάρχει άλλη γκρίζα μαρμάρινη πλάκα όπου είναι σκαλισμένο με όμορφα γράμματα του Λεονάρδου ίσως από δοκιμή εκπαιδευομένου(; ). 

Μαρμάρινες πλάκες. Αριστερά, στον Άη-Γιώργη στο αριστερό μέρος της πλάκας αχνά διακρινόμενο κυπαρίσσι. Μέσον, μπροστά στον Αγ. Νικόλαο το πλέον διακριτό κυπαρίσσι. Δεξιά στον Αγ. Αθανάσιο κυπαρίσσι που σχεδόν πλέον χάνεται.  

Πλατεία του Άη-Γιώργη. Στο μεσαίο σκαλί αρκετά αριστερά υπάρχει η προαναφερθείσα πλάκα. Πιο δεξιά της η πλάκα όπου έχει χαραχθεί: 'του Λεονάρδου'.

.

Αριστερά: διακρίνεται εγκιβωτισμένη κολόνα που είχε βρεθεί στην εκσκαφή, η οποία είχε γίνει στον χώρο που ανεγέρθηκε ο Άγιος Αθανάσιος το 1965. Αρχικά η κολόνα κειτόταν στο ίδιο σημείο ανέπαφη, κατόπιν "κτίσθηκε" και μετατράπηκε σε πάγκο, ενώ αφέθηκε η παραλληλόγραμμη εσοχή από την οποία φαίνεται η καμπυλότητα της κολόνας. Δεξιά : η πλάκα του μεσαίου σκαλοπατιού της πλατείας όπου σαφώς διακρίνεται σκαλισμένο : του ΛΕΟΝΑΡΔΟΥ, με γράμματα εικονογραφίας.

Μία δεύτερη κατηγορία, που αν και αποτελείται από ανόμοιου κυρίως πάχους μαρμάρινες πλάκες στολίζει επικαλύπτοντας τα μπαγκάλια (στηθαία) του προαυλίου του Άη Γιώργη. Οι τόσες πλάκες προέρχονται από πολλαπλή αλλότρια χρήση, καλύπτοντας το νότιο στηθαίο σε μήκος 20μ και το ανατολικό σε μήκος 2,50μ. Το πλάτος τους κυμαίνεται στα 39 εκ ενώ το πάχος τους κυμαίνεται στα 10 εκ. αποκαλύπτοντας ποικίλες παλαιότερες χρήσεις και προελεύσεις, με κοινό στοιχείο το λευκό τού μαρμάρου. Να σημειωθεί ότι οι πλάκες του ανατολικού στηθαίου φθάνουν το πάχος των 16 εκ.!! Στο νότιο τμήμα σε δύο απ΄ αυτές υπάρχουν ίχνη από κατάλληλη ηπιότατη λαξευμένη υποδοχή, τέλεια επιμελημένου έργου, που μόνον σε αρχαία θα μπορούσαν ίσως να παραπέμπουν. Έχουν οπές για υποδοχές τοποθετήσεως μεταλλικών σπονδύλων. Εντυπωσιάζουν τα μεγέθη γενικώς. Στα σκαλιά προς τον κήπο, στο άκρο αριστερό, είχε τοποθετηθεί αρχαίο σπάραγμα από τις ίδιες εκσκαφές, το οποίο από τα αναρίθμητα γαλαχτίσματα έχει χάσει εντελώς την ανάγλυφη επιφάνειά του, ενώ στο "σώμα" του βιδώθηκε πόδι μεταλλικού κάδου απορριμμάτων.  

Το μακρύ στηθαίο (μπαγκάλι) με τα μαρμάρινα καπάκια που προέρχονται από παλαιότερη χρήση. Η τελευταία είναι και η μόνη που τα διασώζει, προς το παρόν....  
 

 Οι δύο μεγαλύτερες πλάκες με τις ήπιες γλυφές. Η μεγαλύτερη διαστάσεων 2,08 Χ 0,40 Χ 0,10 η μικρότερη διαστάσεων 1,22 Χ 0,40 Χ 0,10. Η μακρά διάσταση των γλυφών περ. 0,75 εκ. Δεν γνωρίζουμε την άλλη διάσταση αφού και οι δύο πλάκες είναι κομμένες. Οι ήπια λαξευμένα θέσεις έχουν τέλεια λάξευση και φαίνονται σαν να ήταν προωρισμένες να αποτελέσουν θέση υποδοχής μονίμου ογκώδους μέλους αγνώστου αντικειμένου! Διακρίνονται επίσης διανοιγμένες οπές για απαραίτητη χρήση μεταλλικών σπονδύλων(;).

ΙΙ

Οι εντυπωσιακές πλάκες του ανατολικού στηθαίου. Δεξιά η τελευταία πλάκα του νοτίου στηθαίου.

Aκολουθώντας μέσα από την στοά της Οξώπορτας την οδό Θεοσκεπάστου βλέπουμε μαρμάρινο πλατύσκαλο που προσιδιάζει σε σκαλί Αγίου Βήματος εκκλησίας. Ισως μπορεί να συσχετισθεί με το αντίστοιχο του εξαφανισμένου ναού του Άη-Γιάννη του καθολικού που υπήρχε 15μ πλησίον και εμφανιζόταν ακόμη στο Σχέδιο Πόλεως του 1865. Επίσης πολύ κοντά υπάρχει μαρμάρινο σκεύος σε μορφή ημικυλινδρικής γούρνας με 4 στοιχεία συγκρατήσεως γύρω από το χείλος της. Το σκεύος άγνωστης χρονολογίας χρησιμοποιόταν επίσης και ως αγιασμοτοδοχείο της καθολικής λατρείας. Δεν πρέπει να αποκλεισθεί η σχέση με τον ανωτέρω ναό.

Αριστερά κοιτάζοντας προς τα σκαλοπάτια ανόδου από το Παραπόρτι προς την πλ. Καϊρη. Στον χώρο αυτό βρισκόταν η καθολική εκκλησία του Αγ. Ιωάννη Βαπτιστή, γιαυτό και η γειτονιά ωνομαζόταν Αη-Γιάννης. Το κτίσμα είχε αποτυπωθεί στο Σχέδιο Πόλεως του 1865, ακόμη τότε υφιστάμενο. Δεξιά τα πρώτο σκαλοπάτι πλησίον οικίας που παραπέμπει ως προς το σχήμα του σε σκαλί Αγ. Βήματος.

 

Άλλα στοιχεία άξια μνείας.

Κάτω από τον Άη Γιώργη υπάρχει πακτωμένη κολόνα που είχε βρεθεί στις εκσκαφές του οικοπέδου του Αγ. Αθανασίου το 1965. Υπήρχαν και πολλά άλλα μαρμάρινα μέλη, τα οποία όπως θυμάται ο γράφων είχαν συγκεντρωθεί αρχικά στο ναύδριο του Αγ. Χαραλάμπους. (Τα τελευταία είχε παραδώσει με πρωτόκολλο στον χώρο φυλάξεως αρχαιοτήτων στο υπόγειο του Δημοτικού Σχολείου ο αείμνηστος δάσκαλος Χαριδ. Δρεττάκης.) Για άγνωστο λόγο δεν συμπεριελήφθησαν σ΄αυτά η κολόνα, τα 4 κιονόκρανα και 4 βάσεις κολονών του Αγίου Αθανασίου που παρέμειναν στο προαύλιο του ναού και τα δύο μαρμάρινα (παλαιοχριστιανικά κατά την κ. Δωρή-Δεληγιάννη) επίκρανα ενός ακόμη προγενέστερου ναού τα οποία στολίζουν την είσοδό του. Παραμένουν σήμερα δίπλα στον δρόμο δύο βάσεις (της ύστερης αρχαιότητας) που βρέθηκαν επίσης το 1965. Επίσης πλησίον είχε βρεθεί πόδι λιονταριού σχεδόν φυσικού μεγέθους. Ο ναός που επισκευάσθηκε το 1710 οφείλει (τουλάχιστον από τότε) την ονοματοδοσία του στην αρχοντική οικογένεια Αθανάση (κατόπιν Αθανασίου). Οι τελευταίοι είχαν σπίτι όπως και οι Καϊρη και Παλαιολόγοι πλησίον. (Δεν μπορεί να αποκλεισθεί ότι ο ορθόδοξος ναός που κατασκευάσθηκε εκεί περί το 1550 αφιερωμένος ήδη στον Αγ. Αθανάσιο δεν σχετίζεται επίσης με την ίδια οικογένεια Αθανάση, οικογένεια η οποία, μεταξύ των πρώτων είχε μεταστραφεί στο Ορθόδοξο δόγμα.)

 

  

Το προαύλιο του Αγ. Αθανασίου. Στοιχισμένα τα ευρήματα αποτελούμενα από 4 βάσεις και 4 κιονόκρανα, επιβεβαιώνουν τον Πασχάλη, ο οποίος ανέφερε την εκκλησία ως βυζαντινού ρυθμού, τετρακιόνιο θα μπορούσα να εικάσω από τον αριθμό των  βάσεων και κιονοκράνων. Στην περίπτωση αυτή οι 4 κίονες θα στήριζαν τον τρούλο του ναού. Την είσοδο του ναού στολίζουν άλλα ευρήματα που είχαν ανασυρθεί από τον χώρο. Άνω  της εισόδου υπάρχει πινακίδα με ανάγλυφη παράσταση εν είδει οικοσήμου και σκαλισμένη χρονολογία 1710, έτος πιθανής ανακατασκευής του ναού αρκετά χρόνια μετά την καταστροφή του Κάτω Κάστρου από τον διαβόητο πειρατή Ντε Κρεβελιέ ( De Creveliers) 1672 και 1674.

 Άλλα στοιχεία που είχαν ανασυρθεί από τον χώρο του Αγ. Αθανασίου το 1965. Υπάρχουν διάσπαρτα στον εγγύς και ευρύτερο χώρο

Τέλος από την υπερτριακονταετή πείρα του γράφοντος, στην Άνδρο, έχω διαπιστώσει ότι περίπου το 1% των λιθόκτιστων τοιχοποιιών των οικημάτων της ευρείας περιοχής μεταξύ Αγ.Γεωργίου και άνω της Θεοσκεπάστου αποτελείται από λευκό μάρμαρο. Επίσης τοίχος παλαιάς ερειπωμένης οικίας διαστάσεων περ. 8Χ5 μ είναι κατασκευασμένος από λευκό μάρμαρο προερχόμενο από τουλάχιστον δύο χρήσεις. Διερωτάται εύλογα κανείς από ποια μεγαλύτερα τεμάχια μαρμάρου προήλθαν τα ανωτέρω τεμαχισμένα ώστε να καταστούν οικοδομικό υλικό. Αυτονόητο είναι ότι τα μάρμαρα αυτά μεταφέρθηκαν στο σύνολό τους. Διότι εάν εξ αρχής βρισκόταν εκεί η βάση του οικοδομήματος θα ήταν μαρμαρόκτιστη και άλλης τεχνικής. Τα μάρμαρα μεταφέρθηκαν και τεμαχίστηκαν όπως-όπως. Υπολογίζοντας λοιπόν και λαμβάνοντας υπ΄όψιν τα ανωτέρω δεδομένα μπορούμε να μιλάμε για τόνους λευκού μαρμάρου που υπήρχε στα πέριξ. Η επωδός περί μεταφοράς τόσης ποσότητας μαρμάρου από την Παλιόπολη, που να χρησιμεύσει ως οικοδομικό υλικό είναι τεχνικά έωλη και για τον κοινό νου. (Θα μπορούσαν να έχουν μεταφερθεί συγκεκριμένα μαρμάρινα μέλη όπως πεσσοί, πορτοσιές, διακοσμητικά μέλη, κιονόκρανα κίονες. Αυτά δεν καλύπτουν ούτε κατά το ελάχιστο την ποσότητα μαρμάρου που συναντάμε στον συγκεκριμένο χώρο. Ενώ η γενική εικόνα του μαρμάρου ως δομικού υλικού θέτει την σοβαρή υπόνοια ότι τα προαναφερθέντα μέλη αποτελούσαν τμήματα συνόλου κατασκευών της περιοχής και όχι μεταφερθέντα από την Παλιόπολη.) Η απουσία πηγών για οποιασδήποτε μορφής οικιστική αρχαία παρουσία στην περιοχή της Χώρας δεν αποτελεί και τεκμήριο ολοσχερούς απουσίας…

 

Ερείπιο στην οδό Αγ. Νικολάου. Διαστάσεων 8 Χ 5 μ. Είναι κατασκευασμένο, σχεδόν εξ ολοκλήρου, από λευκό μάρμαρο. Τα τεμάχια προέρχονται από δεύτερη και μάλλον από τρίτη χρήση. Διερωτάται εύλογα κανείς από ποια μεγαλύτερα τεμάχια μαρμάρου προήλθαν τα ανωτέρω τεμαχισμένα, ώστε να καταστούν οικοδομικό υλικό. Αυτονόητο είναι ότι τα μάρμαρα αυτά στο σύνολό τους μεταφέρθηκαν. Διότι εάν εξ αρχής βρισκόταν εκεί τότε η εμφανής βάση του οικήματος που έχει γίνει με κοινό σχιστόλιθο θα ήταν επίσης μαρμαρόκτιστη... 

Mαρτυρίες

Από περιηγητές και επισκέπτες σημειώνεται παρουσία ενδεικτικών στοιχείων που θα ερμήνευαν τα ανωτέρω. Συγκεκριμένα 1706 ο γιατρός Paul Lucas αναφέρει : "βρήκα σε πολλά μέρη ωραία κομμάτια μαρμάρου και τμήματα αγαλμάτων, απ΄όπου συμπέρανα ότι υπήρχαν άλλοτε σπουδαία οικοδομήματα", χωρίς άλλα στοιχεία. Ο Pitton de Tournefort σημαντικός βονατολόγος προσδιορίζει το 1700 την παρουσία πολλών διάσπαρτων μαρμάρων στο Κάστρο. "Τα παλαιά μάρμαρα του Κάτω Κάστρου δείχνουν ότι κτίσθηκε στα ερείπια κάποιας μεγαλοπρεπούς αρχαίας πόλης". Ο Coronelli (1680;) αναφέρει λαμπρούς ναούς στο βόρειο τμήμα κάνοντας λάθος προσανατολισμού (μας δίνει επίσης λάθος, ως να βρίσκεται νότια, το Κάστρο στο Μακροτάνταλο). Ο Piacenza (πριν το 1680;) αναφέρει την ύπαρξη δύο ναών  (έχοντας κάνει λάθος στον Βορρά όπως φαίνεται στον χάρτη του, όπου η Άνδρος και το Κάστρο είναι στραμμένα βόρεια/Tramontana) Σημ. Φινόπουλος σελ. 133, 115, 103, 89.

 

Νίκος Βασιλόπουλος

Αρχιτέκτων-Ερευνητής