Ψηλά, πίσω, βορειότερα από τα παραπάνω χωριά υπάρχουν και τρέχουν λαχταριστά γάργαρα άφθονα νερά, τα νερά των Εβρουσών ή Εβρουσιών. Σημ. 1
Στο μικρό χωριό των Εβρουσών εντοπίζονται σήμερα ελάχιστα σπίτια στην νότια πλευρά του βουνού, που ονομάζεται Μελιός, από τα πολλά ομώνυμα δέντρα που φύονται εκεί, με το πολύ σκληρό ξύλο. Η βόρεια πλευρά του απέναντι βουνού με το οποίο σχηματίζεται το ρέμμα ονομάζεται Βασιλικό.
Η φυσική πορεία του ρέμματος οδηγεί τα νερά στ’ Αποίκια, Πατούρια, Στενιές, Γιάλια.
Κάποια στιγμή έμαθα έκπληκτος ότι από το ρέμμα αυτό ποτίζονται και τα χωριά Στραπουργιές, Υψηλού, Τσυπρίνα, Μεσαθούρι, τα οποία όμως βρίσκονται στην άλλη, νότια, οπίσθια πλευρά του βουνού και τα οποία βλέπουν στην Χώρα. Σημ. 2
Ρωτώντας έμαθα ότι γίνεται εκτροπή των νερών του ρέμματος ψηλά, στις Εβρουσές!!! Έτσι αποφάσισα να επισκεφθώ με τον κατάλληλο γνώστη της θέσεως, που συσχετίζεται αγροτοκτηνοτροφικά με τον χώρο. Φθάσαμε μια ηλιόλουστη ανοιξιάτικη μέρα στις Εβρουσές, με τα νερά να διατρέχουν την υπέροχη Φύση. Και εκεί, δίπλα σε μία στροφή του αμαξιτού, λίγα μέτρα πιο πέρα έβλεπες να ξεφεύγει (ερχόμενο από τα δυτικά) αριστερά με ήπια κλίση ένα τσιμεντένιο αυλάκι γεμάτο νερό. Ακόμη πιο πίσω ερχόταν και η αποκάλυψη της αρχής του έργου. Ένα παμπάλαιο αυλάκι, σκαλισμένο στον βράχο από χέρι, με πικούνι. Σημ. 3
Αριστερά η αρχή του αυλακιού από τις Εβρουσές. Δεξιά αμέσως μετά το διωρυγμένο με πικούνι αυλάκι στην αρχή της πορείας που θα οδηγήσει το νερό στα χωριά του τίτλου που αναφέραμε.
Αριστερά : το αυλάκι συνεχίζεται με αναγκαστική πορεία προς τα ανατολικά. Στραμμένοι με την πλάτη στην Δύση βλέπουμε την πορεία προς τα ανατολικά πιο βαθειά σκαμμένο για περισσότερη απαραίτητη κλίση.
Το αυλάκι με την νεώτερη τσιμεντένια επίστρωση περνούσε εν συνεχεία κάτω από τον αμαξιτό (όπου είχαμε σταθμεύσει) και συνέχιζε -ανατολικά- διανύοντας κατηφορικά, μεγάλη απόσταση με την πρέπουσα κλίση μέχρι να στρίψει νότια και κατόπιν νοτιοδυτικά ώστε να φθάσει περίπου στην σύγχρονη δεξαμενή των Στραπουργιών, όπου μερικά μέτρα πιο πέρα υπάρχει φρεάτιο ανοιχτό για την παρακολούθηση, την υπερχείλιση κ.λπ. του νερού. Έτσι είχε περάσει στην νότια κλιτύ του βουνού, όπου αντικρίζουμε πλέον την Χώρα και συνεχιζόταν η πορεία του νερού προς τα υποκείμενα χωριά με αντίστοιχες διακλαδώσεις για το πότισμα των κτημάτων των εν λόγω χωριών.
Πιο χαμηλά στη σύγχρονη εποχή το αυλάκι τσιμεντώθηκε. Βρισκόμαστε ακόμη στον χώρο που φωτογραφίσαμε πιο πάνω.
Οι δύο λήψεις έγιναν από τον αμαξιτό απέναντι και παρακολουθούμε την πορεία του αυλακιού με ήπια κατωφέρεια στο "βουνό" που ονομάζεται Μελιός με κατεύθυνση πάντοτε ανατολική.
Το ενδιαφέρον και σχεδόν συγκινητικό των αρχικών εκείνων προσπαθειών του έργου ήταν ότι είχαν παραμείνει στην θέση τους (σε επαφή σχεδόν με το τσιμεντένιο αυλάκι) μεγάλες επίπεδες πέτρες σφηνωμένες κάθετα στο έδαφος, οι οποίες συνιστούσαν τις παρειές του αρχικού αυλακιού, το οποίο ίσως ήταν λίγο φαρδύτερο από το σημερινό τσιμεντένιο, το οποίο μάλιστα εν συνεχεία έχει πλαστικό αγωγό.
Αριστερά: το αυλάκι διακρίνεται ευκρινέστατα. Δεξιά: το φρεάτιο για έλεγχο και ενδεχόμενη υπερχείλιση πολύ κοντά πλέον στην δεξαμενή των Στραπουργιών.
Ταυτόχρονα, και πλάϊ και λίγο πιο χαμηλά από την αρχική διόρυξη, με αντίστοιχο σκάψιμο με πικούνι, είχε προβλεφθεί και διευκολυνθεί αντιστοίχως με την φυσική ροή μέσω του ρέμματος, ώστε το υπόλοιπο μέρος του υδάτινου όγκου να διοχετεύεται, κατευθυνόμενο προς τα Αποίκια, Πατούρια, Στενιές, ακόμα και σε περίπτωση ανομβρίας και ελαχιστοποιήσεως των υδάτων και καθόδου της στάθμης τους για τα εν λόγω χωριά της κοιλάδας προς Γιάλια.
Το νερό που υδροδοτούσε ποτιστικά τα χωριά Στραπουργιές, Τσυπρίνια, Υψηλού, Μεσαθούρι, συνεχίζει την πορεία του νοτιοανατολικά και καταλήγει στην παραλία του Νημπορειού. Το έργο ανάγεται στην περίοδο της Λατινοκρατίας, όταν οι Λατίνοι μοιράζοντας μεταξύ τους τα φέουδα επιμελήθηκαν τουλάχιστον την αναγκαία ύδρευση της νότιας πλευράς του βουνού (απέναντι από την Χώρα/Κάτω Κάστρο) που μπορούσε να κατοικηθεί (και ίσως ήταν ήδη κατοικημένο) και να καλλιεργηθεί εκτεταμένα. Ο χρόνος κατασκευής του έργου δεν μπορεί προς το παρόν να προσδιορισθεί ακριβώς, αλλά πάντως ήταν έργο της πρωιμότερης περιόδου της Λατινοκρατίας. Η εν λόγω τεχνική πρωτοβουλία χρησιμεύει και σήμερα το πότισμα των οικισμών αυτών. Οι γνώσεις μας για την αρχική εκείνη τεχνική διευθέτηση σταματά εδώ.
Αριστερά: ένα σημείο εμβληματικής διελεύσεως του νερού στα Τσυπρίνια (άλλοτε ξεχωριστό χωριό). αριστερά οικία Μποζάκη και δεξιά οικία Ν. Ζαννάκη. Δεξιά φωτό η νότια είσοδος της ίδιας στοάς με το αυλάκι.Το νερό συνεχίζει την κάθοδό του.
Ωστόσο ένα άλλο τεχνικής φύσεως θέμα παρουσιάζεται άλυτο, αυτό που εγείρει η ύπαρξη της υδραγωγού γέφυρας στην κοιλάδα του Νημπορειού κατασκευασμένη δηλαδή για την διοχέτευση πόσιμου νερού στο Κάτω Κάστρο. Η λίθινη και εντυπωσιακή αυτή γέφυρα απαθανατίστηκε από τον Άγγλο αξιωματικό του Ναυτικού, Ar. Tower, εξαίρετο ζωγράφο, που αποτύπωνε τα ενδιαφέροντα στοιχεία της Άνδρου με το πινέλο του, υπέρ του Αγγλικού Ναυαρχείου (στα αρχεία του οποίου εντόπισε το σχετικό έργο του ο ακάματος Δ. Πολέμης). Ο Tower, έχοντας αποκομίσει γνώση και από άλλα έργα, λοιπόν ζωγράφισε την γέφυρα το 1840 αποδίδοντας τον τίτλο Venetian Bridge.
Μ Αριστερά η γέφυρα απαθανατισμένη το 1840 από τον Tower που την χαρακτήρισε ως Venetian Bridge, βενετική γέφυρα, ήδη πολύ ταλαιπωρημένη από το πέρασμα του χρόνου. Δεξιά σήμερα με το τοπίο αλλαγμένο από τους τοίχους και την εκτεταμένη βλάστηση και καλλιέργεια που εν τω μεταξύ έχει προηγηθεί. Η ομοιότητα ως προς την κατάστασή της εντυπωσιακή μολονότι έχουν μεσολαβήσει 182 χρόνια από το 1840. Το γεγονός ενισχύει καταλυτικά την εκτίμηση του Tower αλλά και την παρωχημένη κατασκευή της να ανάγεται στον 16ο αιώνα και πιθανώτερα πιστεύω στις αρχές του 15ου.
Λίγο πρωτύτερα γύρω στα 1800 ο κοτζάμπασης της Άνδρου Νικ. Μπίστης από τα Αηδόνια, είχε ενεργήσει ώστε να υδροδοτηθεί η Χώρα/Κάτω Κάστρο. Το έργο τελικώς εγκαινιάσθηκε από τον-αντίπαλό του- Δημ. Περ. Καμπάνη το 1818 χρησιμοποιώντας την υδροφόρα παλαιά γέφυρα, χωρίς να είναι γνωστή η προέλευση και διαδρομή του νερού. (Μόνον η κρήνη απέμεινε στην είσοδο της Παλιάς Χώρας).
Η γέφυρα που είχε απαθανατίσει o Tower είναι παλαιά και εντυπωσιάζει το γεγονός ότι η κακή κατάσταση που παρουσίαζε το 1840 -και μολονότι έχουν παρέλθει σχεδόν 2 αιώνες- είναι εξ ίσου άθλια όσο και σήμερα. Δεν σώζονταν, όπως ακριβώς και σήμερα, παρά μόνον τα ακρόβαθρα και το διάζωμα των θολιτών (δηλ. η καμάρα). Είχαν εξαφανιστεί ήδη οι πτερυγότοιχοι ακόμα και τα τύμπανα. Δεν χωρά αμφιβολία ότι ο χαρακτηρισμός του Tower του ως Venetian Bridge ήταν ακριβής και επομένως αναγόταν στην προ του 1566 περίοδο των Λατίνων της Άνδρου.
Αυτό που είχε απομείνει το 1840 ήταν μόνον η καμάρα δηλ. το διάζωμα με τους θολίτες. Ήδη είχαν εξαφανιστεί τα ακροπτέρυγα και τα τύμπανα της γέφυρας. Εντυπωσιακά και ως προς τις διαστάσεις και ως προς τις λεπτομερείς αποτυπώσεις των ακρόβαθρων. Είναι άγνωστο πώς πραγματοποιόταν η διοχέτευση του νερού σ' αυτό το ύψος, δηλ. με πιο είδος κατασκευής προσερχόταν και απερχόταν το νερό προς και μετά την γέφυρα.
Ο Δ. Πολέμης αναφέρει την γέφυρα ως έργο του 17ου αι δηλ. ως έργο μετά το 1600, απομακρύνοντας (χρονικά έστω και τόσο λίγο ώστε το έργο να μην είναι έργο των Λατίνων, αλλά της Τουρκοκρατίας δηλ. μετά το 1579) την εκτίμηση του Tower για έργο των Λατίνων της Άνδρου χωρίς να δίνει καμμία εξήγηση ή έστω κάποια τεκμηρίωση ή άλλη οποιαδήποτε εκτίμηση, που να αποδίδει την κατασκευή της γέφυρας στους Τούρκους.
Η αναγνώριση του έργου ως βενετικής τεχνικής είναι αναμφίβολη, το δε έμπειρο μάτι του Άγγλου αξιωματικού αξιόπιστο. Επιπλέον η ελεεινή κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει, ήδη το 1840, δεν δείχνει παρά σαφώς ήδη παλαιότατη ανέγερση. Εκτός από την παλαιότητα το γεφύρι ως έργο βενετικής τεχνικής κατατάσσει την ενέργεια στις αξιόλογες προσπάθειες των Λατίνων για υδροδοτική κάλυψη του Κάτω Κάστρου.
Η κ. Αικ. Ρεβυθιάδου στο έργο της «Λίθινες τοξωτές γέφυρες της Άνδρου» σημειώνει με αξιοσημείωτη παρατηρητικότητα στην γκραβούρα του Τουρνεφόρ (1700) την ύπαρξη κτίσματος στην κοιλάδα του Νημπορειού, το οποίο καταγράφει ως "ευμεγέθη δεξαμενή όπου το αριστερό του τμήμα υπάρχει κοίλη εσοχή, προφανώς για να δέχεται την πήλινη σωλήνωση στο δεξί δε τμήμα διακρίνεται μικρό παράθυρο, πολύ πιθανόν φυλάκιο". Συνδέει δε το έργο αυτό με την χρησιμοποίηση της υδροφόρου γέφυρας (σελ.67-69).
Η κ. Ρεβυθιάδου (στο βιβλίο της "Λίθινες τοξωτές γέφυρες της Άνδρου", επισημαίνει ότι στην γκραβούρα του Tournefort αποτυπώνεται κτίσμα με κατάλληλη κοιλότητα που δεχόταν την σωληνωτή παροχέτευση νερού προς το Κάστρο.
Η κατά τα άλλα τεχνική καθοδική πορεία του νερού χαμηλότερα του Κάτω Υψηλού δεν είναι γνωστή, σχετίζεται όμως με την ύπαρξη της υδραγωγού γέφυρας και της φυσικής καθοδικής ροής και πιθανής επιπλέον συμβολής και άλλων πηγών στην υδροδότηση του Κάτω Κάστρου. Σημ. 4 Μόνον στα Λουριά έχουν εντοπισθεί παλαιοί πήλινοι σωλήνες της εποχής των Μπίστη, Καμπάνη. (πριν το 1818).
Όμως η αρχική υδροδότηση του Κάστρου των Λατίνων δεν είναι γνωστό σε ποιες κρήνες κατέληγε...
Σημειώσεις
Σημ. 1 Στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα του 1670, αναφέρονται 6 φορολογούμενες οικογένειες με ενορία τον Αγιο Νικόλαο (η εκκλησία υπάρχει και σήμερα) και 7 φορολογούμενοι με τον κεφαλικό φόρο/χαράτσι και πράγμα μοναδικό χωρίς ιερέα. (Να ληφθεί υπόψιν ότι τους φόρους συνέλεγαν στην Άνδρο οι ιερείς!! Το γεγονός της απουσίας ιερέως δεν έχει προς το παρόν εξήγηση, διότι είναι σαν να μην υπάρχει φοροεισπράκτωρ. Στα Φορολογικά Κατάστιχα του 1715 αναφέρονται 10 φορολογούμενοι με το χαράτσι (κεφαλικό φόρο) εκ των οποίων 4 ασχολούνται με τα κοπάδια (ή έχουν κάποιο μερίδιο στα κοπάδια 126 κεφαλιών) των αρχόντων Νικολού Δαπόντε, Πετρούτσου Παλαιολόγου, ενός μη ονοματιζόμενου και ενός Λινάρδου Μπίστη. Οι δύο πρώτοι είναι κάτοικοι Αποικίων ο Μπίστης δεν εντοπίζεται, μάλλον πάντως δεν πρόκειται για μέλος του κλάδου Μουβελά. Ίσως μεταξύ της απογραφής (1715) και της δημοσιεύσεώς της (1720) μεσολάβησε ο θάνατός του. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός της παρουσίας 2 οικογενειών Βαλμά το 1670 και 3 οικογενειών το 1715. Οι Βαλμά συνέχισαν να υπάρχουν εκεί μέχρι τα πολύ νεώτερα χρόνια.
Σημ. 2 Τα Τσυπρίνια άλλοτε αποτελούσαν ξεχωριστό οικισμό από τα Υψηλού (ορθώτερα τ' Αψηλού) με δύο ενορίες, την -γνωστή- Αγία Τριάδα και την Παναγία (σημ. Αγ. Βασίλειος; ),
Σημ, 3 Πικούνι. Το οπίσθιο μυτερό τμήμα της αξίνας, ή και το εργαλείο -χωρίς ξύλινο τμήμα- που έχει την μία άκρη μυτερή και την άλλη επίπεδη.
Είναι λέξη του σικελικού ιδιώματος (ή γλώσσας;) picùni. Ιταλικά Piccone, βενετσιάνικα Picό (Βλ.14/12/2019 «Παλιές αντριώτικες λέξεις μέρος Β'».
Σημ. 4 Μόνον στα Λουριά έχουν εντοπισθεί παλαιοί πήλινοι σωλήνες της υδροδοτήσεως που ξεκίνησε ο Μπίστης και αποπεράτωσε ο Καμπάνης με την γνωστή Κρήνη στην Χώρα.
Σωζόμενο πήλινο λούκι κοντά στα Λουριά από το οποίο διοχετευόταν νερό η κρήνη στην Πλ. Καϊρη, που κατασκευάσθηκε πριν το 1818.
Οι Εβρουσές και οι πηγές τους: Τεχνικό έργο ποτιστικού νερού για Υψηλού, Τσυπρίνια, Μεσαθούρι, ανατολικές Στραπουργιές και ακόμα χαμηλότερα..
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου