ΣΤΟ ΒΑΘΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΤΩΝ ΛΕΙΒΑΔΙΩΝ…

Τα ιδιαίτερα ερείπια στον Μεγάλο Ποταμό

Σε ερώτησή μου σε αρκετά καλό γνώστη των Λειβαδίων για το τι γνωρίζει σχετικά με τα ερείπια μου απάντησε : Ωωω!! Αυτά είναι πολύ παλαιά είναι βυζαντινά…. Τόση είναι η εντύπωση που προκαλούσαν στους ντόπιους!!!

Α΄ Γενικά

Βρίσκονται βόρεια του διερχομένου ποταμού, σε λίγα μέτρα απ΄αυτόν αλλά υψηλότερα σε λοφώδες έξαρμα της γης. Κοντά, στο χαμηλό βουναλάκι, αλλά πολύ υψηλότερα, προς ΒΔΔ, βρίσκεται το εκκλησάκι των Αγ. Αναργύρων (πρώην ιδιοκτησίας Καψάλη-Μαρδιροσιάν). Υψηλά ΝΔ σε απόσταση, τα Φάλικα.

Πάντως η επανειλημμένη απάντηση ως προς την αλλοτινή χρήση ήταν η ίδια : Τα ερείπια σχετιζόταν με το μετάξι!!! Το πλέον ενδιαφέρον στοιχείο ίσως-όμως-ήρθε από ηλικιωμένους Φαλικιανούς, οι οποίοι μου είπαν ότι το ακίνητο όπου βρίσκονται τα ερείπια ονομάζεται Τούρκικο, τοπωνύμιο σπάνιο, το οποίο στην Άνδρο χαρακτηρίζει κτήματα. Σημ. 1  

   Ανω: Τα ερείπια στέκουν ακόμα εκεί με αινιγματική παρουσία. Κάτω: Αριστερά τα τέσσερα κτίσματα μέσα σε κόκκινο κύκλο. Δεξιά μέσα σε μαύρο κύκλο η δίκλιτη-δίκογχη εκκλησία των Αγ. Αντωνίου. 

Τα ερείπια δεν φαίνονται τόσο παλαιά και για να γίνω πιο συγκεκριμένος δεν νομίζω ότι ανήκουν στην περίοδο της Λατινοκρατίας. Η τεχνική της λιθοδομής δεν δείχνει παλαιότητα ενώ τα επιμέρους στοιχεία αποκλείουν παντελώς την περίπτωση παλαιάς κατοικήσεως. Στην γύρω περιοχή-δυτικώτερα-υπήρχε οικιστική εγκατάσταση τον καιρό της Λατινοκρατίας. Μάλιστα δεν είναι μακρυά (<400 μ.) ο δίκλιτος δίκογχος, ενοριακού τύπου, ναός των Αγίου Αντωνίου για την λατρεία των δύο δογμάτων. Όχι μακρύτερα εγκαταστάθηκαν και Τούρκοι (περιοχή Χάνι), όπως βεβαιώνει ο Δημ. Πασχάλης Σημ.2 Πριν το 1650 όμως και λόγω επιδημίας πανώλους -οξύτατα εξολοθρευτικής- ο οικισμός ερημώθηκε και οι εναπομείναντες κάτοικοι μετακινήθηκαν στην σημερινή Μεσσαριά (πού ακριβώς δεν είναι γνωστό). Κατόπιν το 1672 λαμβάνει χώραν η δήωση του Κάτω Κάστρου από τον πειρατή Hugues de Crevelier (Υγκ ντε Κρεβελιέ) και η συνακόλουθη ερήμωσή του, αλλά και ο πιθανός τρόμος που κατέλαβε τους Τούρκους, οι οποίοι εγκατέλειψαν έντρομοι το νησί για ασφαλέστερους γιαυτούς προορισμούς. 

 Άνω: Τα τέσσερα κτίσματα που μόνον απορία προκαλούν στον διερχόμενο. Κάτω: Οι εντυπωσιακές καμάρες στο εσωτερικό των μεγαλυτέρων προκαλούν θαυμασμό και ερωτήματα.

  

       Λεπτομέρειες με λήψεις εξωτερικές και άλλες εσωτερικών στοιχείων. 

Β΄ Το ιστορικό πλαίσιο της εποχής

Κινούμενοι αντίστροφα στον χρόνο διαπιστώνουμε, για τα κτίρια ότι : 1^ον ανήκουν στην προ του 1821 περίοδο. 2^ον Το ακίνητο κατά γενική ομολογία ανήκε άλλοτε στην Μονή Παναχράντου. 3^ον Η Μονή Παναχράντου ουδέποτε ασχολήθηκε κατά συγκροτημένη, προβιομηχανικού τύπου, καλλιέργεια μεταξοσκώληκα ή μεταξιού σε πιο επεξεργασμένη μορφή από την αρχική (νήμα). Ούτε και πολύ παλαιότερα, (ενώ στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα του 1670, η παραγωγή της Μονής ήταν αμελητέα). 4^ον Φαίνεται ότι στην διάρκεια του 19^ου αι. το ακίνητο εκποιήθηκε χωρίς ποτέ να γίνει κτήμα εύπορου Ανδριώτη, που θα μπορούσε να ασκήσει παραγωγική δραστηριότητα μεταξιού, (γεγονός που θα είχε μείνει ζωντανό στην λαϊκή μνήμη ως ανθρωποτοπωνύμιο). 5^ον Τέλος, ούτε ο χειμαρρώδης πληροφοριών Δ. Πασχάλης, ούτε ο Δ. Πολέμης αναφέρουν το παραμικρό σχετικά με εκτεταμένη μεταξοκαλλιέργεια ή επεξεργασμένης μορφής μεταξωτά, για την νεώτερη εποχή της οικονομικής και παραγωγικής ιστορίας της Άνδρου.

Τούρκοι εγκατεστημένοι στην Άνδρο εμφανίζονται αμέσως -το 1584- μετά την οθωμανική κατάκτηση, 1579, (που τελευταία πολλοί εξωραϊζουν αποκαλώντας, τoν οθωμανικό ζυγό «οθωμανικό πλαίσιο»{sic}). Έχουμε λοιπόν τον Ουρούτς γιο Αμπντουλάχ διερμηνέα και τα αδέλφια Μεχμέτ και (δεύτερος) Μεχμέτ γιούς Αμπντουλάχ και αργότερα Μεμί γιο Μεχμέτ. Όλοι διερμηνείς, κλητήρες (και χωροφύλακες), μέλη του κρατικού μηχανισμού. Ο Μεμί που θα συμμετέχει σε συνεδρίες του Ιεροδικείου θα γίνει νταή δηλ. χαμηλόβαθμος γενίτσαρος. Σημ.3.Κατά τον καθ. Ηλ. Κολοβό ο Ουρούτς ήταν ενδεχομένως Ανδριώτης πράγμα για το οποίο ζωηρά αμφιβάλλω, επειδή θεωρώ δύσκολο έως απίθανο κάποιος Ανδριώτης να έσπευσε να προσκολληθεί με ευκολία στους ελάχιστους Τούρκους που έφθασαν στην Άνδρο το 1579, ώστε να μάθει κοντά τους τόσο καλά τα τούρκικα, να καταφέρει να γίνει οικείος και τόσο έμπιστος και αξιόπιστος, ώστε να ορισθεί στην καίρια θέση ενός διερμηνέα. Σημ. 4 Οι Τούρκοι που θα καταφθάσουν, θα στελεχώσουν την φρουρά και την διοίκηση και θα αποκτήσουν τεράστιες περιουσίες (γεγονός αδύνατο να συμβεί στην ασφυκτικά αρχοντοκρατούμενη Άνδρο χωρίς την πίεση του κατακτητή). Ο Μεμί Μπεσέ θα καταστεί ο μεγαλύτερος γαιοκτήμονας στην Άνδρο μετά την Μονή της Αγίας… Σημ.5 .

 Σκίτσα που παριστούν γενίτσαρους απλούς και βαθμοφόρους. Αναφέρεται η παρουσία τους στην Άνδρο αμέσως μετά την οθωμανική κατάκτηση (1579). Επίσης όπως σωστά πίστευε ο Πασχάλης πραγματοποιόταν παιδομάζωμα και στην Άνδρο, όπως προκύπτει από τα Αρχεία της Μονής της Αγίας, όπου φυλάσσεται δικαστική προσφυγή Αρνιώτη γενίτσαρου (από παιδομάζωμα) στον Καδή κατά του μοναστηριού για να του επιστραφεί ακίνητο στην περιοχή της Άρνης. 

Οι επιδρομές Τηνίων «πειρατών» (με την πιθανή παρότρυνση των Βενετών), που θα εξαπολύονται από την αρχή της Τουρκοκρατίας με αποκλειστικό στόχο τους Τούρκους θα τους τρομοκρατήσουν τόσο ώστε θα αρχίσουν (οι πλέον εύποροι) να εγκαταλείπουν την Άνδρο ακόμα και από την αρχή του 17^ου αι. Την μεγάλη χαριστική βολή όπως είπαμε, θα δώσει η πειρατική επιδρομή του De Creveliers το 1672. Αρκετά αργότερα κατά την Ρωσική Κατοχή 1770-1774, οι Ρώσοι θα συγκεντρώσουν όλους(;) τους Τούρκους της Άνδρου σε δύο λαντζόνια για να τους μεταφέρουν στην Πάρο αλλά τα σκάφη θα βυθιστούν αύτανδρα. Οι Τούρκοι που θα παραμείνουν(;) στο νησί μειώνονται σε αριθμούς και θα αποτελούν μάλλον τους φτωχότερους απ΄αυτούς, ιδίως κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας. Οι τελευταίοι, από θέση πλήρους κοινωνικοοικονομικής αδυναμίας, θα αναπτύξουν πλέον φιλικές σχέσεις με τους Ρωμηούς. Σημ.6

Δεν μπορεί να αποκλεισθεί ολότελα, ότι κάποιοι ισχυροί Λατίνοι άρχοντες, ίσως στις αρχές του 16^ου αι ή τα τέλη του 15^ου (πράγμα λιγώτερο πιθανό) αποφάσισαν να ασχοληθούν ωργανωμένα με την καλλιέργεια του μεταξιού. Ωστόσο τα αρχιτεκτονικά κτιριοδομικά στοιχεία μάλλον απισχναίνουν αυτή την απώτερη χρονικά εκδοχή.

 Εγγύτερη φωτογραφική προσέγγιση. Τα δύο δεξιά μεγάλα οικοδομήματα ήταν χωρισμένα με μία τοξοστοιχία (καμάρες) σε δύο ίσα τμήματα. Στο επάνω (κέντρο της φωτογραφίας) το κτίριο υπέστη, σε χρόνο μεταγενέστερο, κάποιες μετατροπές ώστε να καταστεί κατοικία. 

Γ΄ Περιγραφή των ερειπίων.

Οφείλω ευθύς εξ αρχής να υπογραμμίσω τις αντικειμενικές δυσκολίες για μελέτη και έρευνα των ερειπίων. Τα σιδερένια λεπτά -δεμένα- πλέγματα δεν ήταν ό,τι δυσκολώτερο. Το έδαφος ήταν εξαιρετικά γόνιμο για υψηλά γαϊδουράγκαθα, που είχαν διώξει κάθε είδους άλλη βλάστηση… Οι τοίχοι σε πολλά σημεία εξέκλιναν έτοιμοι να καταρρεύσουν, ενώ τα σπασμένα πέτρινα πρέκια καθιστούσαν την διέλευση απόλυτα παρακινδυνευμένη όπως και ένα δάσος επίσης από γαϊδουράγκαθα, εμπόδιζαν την εισχώρηση σε κάθε επόμενο χώρο. Επιπλέον συχνά στα τελειώματα των τοίχων υπήρχαν κάποιες πέτρες που εξείχαν πολύ, εκδηλώνοντας ζωηρή επιθυμία να πέσουν στο έδαφος ή στο κεφάλι κάποιου τυχερού!!! Τέλος μία εντυπωσιακή συστοιχία από κυψέλες με βουερά σμήνη από μέλισσες εμπόδιζαν την κύρια προσπέλαση στα βόρεια της εγκαταστάσεως (και κατά τις δύο επισκέψεις μου), ώστε να γίνει καλύτερα αντιληπτή η τελευταία στον παρατηρητή.

Τα κτίρια είναι συνολικά τέσσερα. Δύο μεγάλα όμοια μεταξύ τους και δύο σαφώς μικρότερα διαφορετικά όμως μεταξύ τους, όλα λιθόκτιστα.

α. 12 επισημάνσεις για τα δύο μεγάλα οικοδομήματα

1^η Τα δύο μεγάλα είναι παραλληλόγραμμα διαστάσεων το ένα 14,20μ Χ 8,2μ περ. το δεύτερο μικρότερο 13,40μ X 8,20μ περ. Στο εσωτερικό τους χωρίζονται από μία τοξοστοιχία κατά τον κατά μήκος άξονα. 
2^η Τα τόξα (καμάρες) είχαν κατασκευασθεί ώστε ο χώρος εσωτερικά να είναι κατά το δυνατόν μεγάλος και εκμεταλλεύσιμος. Κυρίως όμως η τοξοστοιχία έγινε για να επιτευχθεί η στέγαση με κατά το δυνατόν κοντύτερους κορμούς δένδρων, αφού πουθενά δεν υπάρχει ένδειξη ότι οι τοίχοι ανερχόμενοι συνέκλιναν σε επεξοχή ώστε να στεγασθούν τα κτίρια με μεγάλες σχιστόπλακες (δηλ.κτίσιμο με "μπουντουλούμια"). Η τοξοστοιχία έγινε στο μέσον του κάθε κτιρίου, «κόβοντάς» το σε δύο ίσα τμήματα. 
3^η Έτσι επιτυγχανόταν ένας χώρος μεγάλος και ενιαίος, διακοπτόμενος μόνον από τους πεσσούς των καμαρών. Οι καμάρες δεν δείχνουν τίποτε άλλο παρά το ότι ο κτήτορας ήθελε να έχει ενιαίο χώρο, διαφορετικά θα είχε χωρίσει-στα δύο-με τοίχο το κάθε οικοδόμημα (σε όλο το μήκος) και όχι με καμάρες που αφήνουν τον χώρο ενιαίο και ελεύθερο.

 Με τα μπλέ βέλη επιδεικνύονται οι τοξοστοιχίες με τις καμάρες που διαχωρίζουν σε δύο ίσα τμήματα το κάθε κτίριο.

4^η Η θέση τού ενός είναι στραμμένη ώστε να εμφανίζει την κύρια είσοδο σχεδόν Ανατολικά και του άλλου Βορειοβορειοανατολικά, σχηματίζοντας μεταξύ τους γωνία περίπου 60^ο. Δεν φαίνεται λοιπόν ο προσανατολισμός των κτιρίων να ήταν απαραίτητος για την χρήση τους ή την λειτουργία τους. 
5^η Και τα δύο εμφανίζουν (στους μεταξύ τους απέναντι μακρείς τοίχους) μία είσοδο σχεδόν στο κέντρο και λίγο δεξιώτερα και από ένα παράθυρο δεξιά και αριστερά της εισόδου σχεδόν συμμετρικά. (Για λόγο εντελώς ανεξήγητο, σε κάθε οικοδόμημα υπάρχουν από μία πόρτα και δύο παράθυρα σε κάθε επιμήκη πλευρά). Αλλά και σε κάθε στενή πλευρά υπάρχουν επίσης από δύο παράθυρα. Ετσι το κάθε οικοδόμημα έχει σε κάθε διαχωριζόμενο από την τοξοστοιχία τμήμα από μία πόρτα και τέσσερα παράθυρα. Δηλαδή συνολικά το κάθε οικοδόμημα έχει δύο πόρτες και οκτώ παράθυρα. Οι διαστάσεις των δύο θυρών δεν ανταποκρίνονται σε καμμία περίπτωση σε θύρες κτηνοτροφικού κτιρίου, ενώ ούτε η παραμικρή ένδειξη τέτοιας κατηγορίας υπάρχει στο εσωτερικό των κτιρίων (εντοιχισμένες ταϊστρες κ.λπ.).

 Άνω: Με με τα κατακόρυφα μαύρα βέλη επιδεικνύονται, ακριβώς στο κέντρο, η (χτισμένη) πόρτα και αριστερά και δεξιά τα παράθυρα. Με τα οριζόντια βέλη επιδεικνύονται στις άλλες πλευρές του κτιρίου από ένα σε κάθε πλευρά παράθυρο. Την ίδια ακριβώς διάταξη ανοιγμάτων έχει και το άλλο μισό του κτιρίου, το οπίσθιο. Δηλαδή έχουμε 4 παράθυρα και μία θύρα σε κάθε ήμισυ.  

6^η  Η λιθοδομή και η κατασκευή της τοξοστοιχίας των δύο οικημάτων είναι εξαιρετική και έγινε ολόκληρη από το ίδιο συνεργείο, πράγμα που εξηγεί την σημασία που είχαν για τα κτίρια (και την χρήση τους) οι καμάρες αυτές. 
7^η  Δεν υπήρχε άλλη εσωτερική κτιριακή κατασκευή (που να απαιτεί τοίχους), έτσι ώστε να έχουμε δύο μεγάλα ευρύχωρα κτίρια. (Στο ένα από τα δύο, όπως προείπαμε, έγινε μεταγενέστερα μετατροπή ώστε να καταστεί κατοικία). 
8^η  Και στα δύο οικοδομήματα υπάρχει μία και μόνον τοιχοθυρίδα δεξιά του δεξιού οπίσθιου παραθύρου. Η έλλειψη θυρίδων εδώ, απαραίτητη στις παλαιές κατοικίες, που αναπλήρωνε την έλλειψη επίπλων (κατά την εποχή εκείνη) δηλώνει ότι στην περίπτωση αυτή μόνον μία θυρίδα ήταν απαραίτητη, επειδή -λογικά- άλλα βοηθητικά χρηστικά ξύλινα στοιχεία (τραπέζια; πάγκοι;) βρισκόταν σε χρήση. 

 
Άνω: Η κατασκευαστική δεινότητα των τεχνιτών είναι αξιοθαύμαστη. Κάτω: Στο άκρο δεξιό της φωτογραφίας με το βέλος επιδεικνύεται η τοιχοθυρίδα (θουρίδα) που είναι μοναδική και στην ίδια αντίστοιχη θέση και στα δύο μεγάλα κτίσματα.



9^η  Τα 8 παράθυρα ανά κτίριο είναι αρκετά για την εποχή εκείνη και δείχνουν ότι ήταν απαραίτητος ο φωτισμός (και ηλιασμός;) του εσωτερικού των κτιρίων, που εισχωρούσε στο κτίριο, για εργασία ανθρώπων και όχι για κάποια λ.χ. κτηνοτροφική δραστηριότητα         10^η  Δεν αντιλήφθηκα στα παράθυρα ίχνη από αλλοτινά προστατευτικά κιγκλιδώματα. Εξάλλου εάν δεν υπήρχαν κάγκελα ενδεχομένως να υπήρχε περιμετρικός προστατευτικός περίβολος, ο οποίος όμως εάν υπήρχε, σίγουρα θα  εξαφανίστηκε, όταν εξέλιπε η λειτουργία των εγκαταστάσεων -όποια και αν ήταν αυτή- και η ανάλογη ανάγκη προστασίας τους.                                                  

11^η  Τα κτίρια παρουσιάζουν δύο ιδιότητες, πρώτον ότι είναι επιθυμητή η κτιριακή επανάληψη και δεύτερον η υιοθέτηση ευθέων τοίχων και ορθών γωνιών (90^ο), χαρακτηριστικά και τα δύο νεωτέρων κτισμάτων, που για τα δεδομένα της Άνδρου τα «βγάζουν» από τον Μεσαίωνα και τα θέτουν σίγουρα μετά τον 15^ο αιώνα. Τα τελευταία αυτά στοιχεία ταυτοποιούν την όλη προσπάθεια ως αποτέλεσμα  βούλησης ατόμου επεξεργασμένων και ωργανωμένων επιδιώξεων με πιθανή ανώτερη γνώση ίσως και μόρφωση.

12^η  Η αύξηση του μήκους του ενός κτιρίου ως προς το άλλο είναι μετρικά της τάξεως του ενός πήχυ. (Οι συνθήκες μετρήσεως που ανέφερα δεν ήταν απολύτως ακριβείς για ένα ιδανικό υπολογισμό, για να ξέρουμε αν πρόκειται για βενετικό ή τουρκικό πήχυ, που ελάχιστα εξάλλου διέφεραν μεταξύ τους).

Διαπιστώνουμε τέλος ότι σε κάθε κτίσμα, έχουμε δύο όμοιους άνετους χώρους, ώστε να λειτουργούν σαν αίθουσες, όπου θα μπορούσαν να τοποθετήσουν τις "κρεββάτες" ή εργαλεία μετατροπής σε νήμα ή και κάποιου είδους αργαλειούς πρώιμης υφάνσεως μεταξωτού.  

β. Τα άλλα δύο μικρότερα κτίσματα

Βρίσκονται το ένα πολύ κοντά στο άλλο. Εχουν κοινό: 1^ον τα ελάχιστα ανοίγματα σε σημείο να υποθέτει κανείς ότι ο φωτισμός και αερισμός δεν ήταν επιθυμητοί στον κτήτορα και 2^ον έχουν τοίχους αναπτυσσόμενους σε επεξοχή (μπουντουλούμια) με επιστέγαση μεγάλων πλακών σχιστολίθου.  Το ένα από τα δύο περιελάμβανε αξιόλογη ασκεπή αυλή με πελώριο εξωτερικό τζάκι, όπως δείχνει η εντυπωσιακή καμινάδα του. Ο λόγος της δημιουργίας αυλής δεν είναι προστατευτικός-περιοριστικός αλλά με τους τοιχίσκους τριγύρω επιδιώκεται η προστασία της εστίας από ανέμους κ.λπ. ώστε να είναι απρόσκοπτη η λειτουργία της. Είναι γνωστό ότι στο αρχικό στάδιο επεξεργασίας έβραζαν τα κουκούλια ώστε να θανατωθεί ο μεταξοσκώληκας πριν αρχίσει να κατατρώει το πολύτιμο ινώδες κέλυφος που προορίζεται για μετάξι!!!

Ως προς την ανάγκη μόνιμης διοχετεύσεως νερού, στην όλη διαδικασία, αυτό πιθανόν ήταν και ο λόγος που το όλο συγκρότημα ανεγέρθηκε δίπλα ακριβώς στον ποταμό. Τόσο υψηλότερα ώστε να μην κινδυνεύει από τις πλημμύρες του ποταμού αλλά και όσο θα ήταν απαραίτητο για να διοχετεύεται, με πολύ μικρό τεχνικό έργο, το αναγκαίο στην διαδικασία νερό!

 Άνω: Τα δύο μικρά κτίσματα. Το αριστερό δίχωρο, με ανισόπεδα δώματα στεγασμένο με το εκφορικό σύστημα (μπουντουλούμια). Το δεξιό με ένα χώρο στεγασμένο και τον άλλο ασκεπή, σαν αυλή, όπως δείχνουν η έλλειψη στέγης αλλά και οι ευθείς τοίχοι του.   
Κάτω: Και τα δύο μικρά κτίσματα έχουν τα ελάχιστα ανοίγματα. Το δεξιό έχει και "λοξίκα" δεξιά της εισόδου για λόγους αερισμού. 

Αριστερή φωτ. διακρίνονται οι τοίχοι σε επεξοχή (εκφορικό σύστημα = μπουντουλούμια) και οι μεγάλες σχιστόπλακες για την στέγαση, όπου μία(;)  κατέπεσε δημιουργώντας το άνοιγμα που βλέπουμε. Δεξιά φωτ. Μέσα σε κόκκινο κύκλο φαίνεται η μεγάλων διαστάσεων καμινάδα του εξωτερικού τζακιού. Η αυλή ήταν ασκεπής. 

Ως προς το άλλο μικρό κτίσμα, αυτό αποτελείται από δύο χώρους στεγασμένους με το εκφορικό σύστημα (μπουντουλούμια), με ανισόπεδα δώματα, με ανεξάρτητη είσοδο και από ένα παράθυρο το κάθε ένα, ενώ μία λοξίκα στο ένα (δυτικό) φαίνεται να εξασφάλιζε κάποιο απαραίτητο(;) αερισμό. Κατά τα άλλα κάθε ερμηνεία ως προς την χρήση του παραμένει ασαφής.

 Άνω: Αριστερά το μικρό κτίσμα με την ανοικτή αυλή. Οι τοίχοι δεν είναι σε επεξοχή όπως συμβαίνει στο εσωτερικό του στεγασμένου τμήματός του. Δηλαδή οι τοίχοι δεν αναπτύσσονται σε επεξοχή (δεν είναι μπουντουλούμια) επειδή ακριβώς δεν ήταν προορισμένοι για να στεγασθούν με τις γνωστές πελώριες σχιστόπλακες, όπως συνέβη στο εσωτερικό. 
Κάτω: Δεξιά σε κόκκινο κύκλο το μοναδικό ιδιαίτερο άνοιγμα. Ήταν ανοιχτό και λειτουργούσε σαν "πάγκος", με προεξέχουσα πλάκα (μαύρο βέλος) στην εξωτερική επιφάνεια, ώστε να τοποθετείται κάποιο αντικείμενο πριν την έξοδο ή την είσοδό του στο κτίριο.  

Συμπεράσματα

Έχοντας προφανώς αποκλείσει κάθε κτηνοτροφική λειτουργία και με δεδομένη την ανυπαρξία οποιασδήποτε βιοτεχνικής δραστηριότητας, η μόνη που απομένει και συνάδει με τον λαϊκό απόηχο μεταξοκαλλιέργειας είναι αυτή της συντονισμένης και αξιόλογης προσπάθειας της καλλιέργειας αυτής ή και περαιτέρω επεξεργασίας και κατασκευής μεταξωτής υφάνσεως. Προσπάθεια που μάλλον υπήρξε εξαιρετικά βραχυχρόνια ίσως και να μην ξεκίνησε ποτέ… Εάν μάλιστα σ΄αυτή την εξέλιξη συνετέλεσε ο αφανισμός του κοντινού οικισμού, που αναφέρει ο Πασχάλης, τότε η εξήγηση γίνεται σαφέστερη και η ενοριακών διαστάσεων εκκλησία των Αγ. Ειρήνης και Αντωνίου -σήμερα- ερημική, καθίσταται πλήρως αποκαλυπτική ως προς ένα οικισμό που χάθηκε δια παντός πριν τα μέσα του 17^ου αιώνα και μία προβιομηχανική δραστηριότητα να πεθαίνει στα πρώτα της βήματα...                                      
                                                    Nίκος Βασιλόπουλος 
                                              αρχιτέκτων-ερευνητής D.P.L.G.

Ευχαριστώ τον Βαγγέλη Λουκίσσα για τις φωτογραφίσεις που έκανε με το ντρόουν του ειδικά για το άρθρο αυτό. 

Σημειώσεις 

Σημ.1Δ. Πασχάλη «Τοπωνυμικόν της Νήσου Άνδρου»  ΕΣΤΙΑ 1933 σελ.68  Κτήμα Τούρκικο στις Στενιές και κτήματα Τούρκικα στην Αλαμανιά.                        

Σημ.2 Δ. Πασχάλη «Η ΑΝΔΡΟΣ» Εστία 1927 Β΄Τόμος σελ. 193-196

Σημ.3 Ηλ. Κολοβού «Οι Μουσουλμάνοι της Άνδρου κατά την Οθωμανική περίοδο» ΕΥΑΝΔΡΟΣ Εκδ. Καϊρείου 2009 σελ. 287-290 Επίσης το Ιεροδικείο ήταν το δικαστήριο στο οποίο ο Καδής δίκαζε τις διαφορές κ.λπ. με βάση την Σαρία και το Κανούν, δηλ. με βάση ιερούς-θρησκευτικούς κανόνες...

Σημ. 4 σημ. του γράφοντος: Θεωρώντας ίσως δύσκολο να επρόκειτο για οθωμανό ελληνομαθή, μάλλον επρόκειτο για Ρωμηό εξωμότη, που προσκολλημένος στους Οθωμανούς, τους ακολούθησε στην Άνδρο για να τους προσφέρει τις υπηρεσίες του.

Σημ.5  
Α΄  Ηλ. Κολοβού. Ως σημ.3. Σελ. 118. Λεπτομερής καταγραφή του οικογενειακού δένδρου και της περιουσίας της οικογενείας αυτής κατά το 1670 σελ. 306-307 Την οικογένεια αυτή επισημαίνει και ο Δ. Πασχάλης στην Ιστορία της Άνδρου στο κεφ. Τούρκοι ιδιοκτήται εν Άνδρω.

Β΄  Δεν είναι τυχαίο νομίζω ότι οι καλύτερες κοιλάδες, οι εύφοροι κάμποι της Χώρας φέρουν την τουρκική ονομασία Μπαξέδες. Αξίζει να σημειωθεί ότι ελάχιστες είναι οι τουρκικές λέξεις που ενσωματώθηκαν στον Ανδριακό ιδιωματικό λόγο, όπως η σχετική με την καλλιέργεια λέξη χαβούζα αντί της στέρνας. Η διέλευση Οθωμανών ιδιοκτητών από τους κάμπους αυτούς ήταν μάλλον η αιτία που έδωσε και την τοπωνυμική ονομασία στις περιοχές αυτές…

Σημ.6 Δ. Πασχάλη «Η ΑΝΔΡΟΣ» Εστία 1927 Β΄Τόμος σελ. 193-195