ΑΜΟΛΟΧΟΣ Άγιος Δημήτριος

 Άγιος Δημήτριος 

                            Ο ναός του Αγίου Δημητρίου στον Αμόλοχο.

Όπως φαίνεται στην άνω βόρεια Άνδρο δηλαδή από το Γαύριο και βορειότερα υπήρχε διαρκής ή επαναλαμβανόμενη κατοίκηση τουλάχιστον από τα πρώτα βυζαντινά χρόνια.

Πάντως οι Λατίνοι που κατέκτησαν την Άνδρο μετά το 1207,  αναμφίβολα βρήκαν Ρωμηούς κατοίκους στην περιοχή, ενώ ελληνικά επίθετα επέζησαν της Λατινοκρατίας. Σ΄αυτά ήρθαν να προστεθούν και επίθετα Λατίνων μη αρχόντων. Οφείλω μάλιστα να παρατηρήσω ότι τα επίθετα των τελευταίων, στην ευρύτερη αυτή περιοχή, είναι περισσότερα από οπουδήποτε αλλού στην Άνδρο. Σημ.1

Το ιστορικό πλαίσιο

Ακολουθεί η εγκατάσταση Αλβανών εποίκων με γενικώς αποδεκτή την χρονική περίοδο γύρω στα 1420. Εποχή που καθορίζεται από την γενικώτερη οργανωτική προσπάθεια του χαρισματικού Ηγεμόνα της Άνδρου Πιέτρο Αντρέα Τζεν. Ο τελευταίος κατέβαλε ιδιαίτερες προσπάθειες για την ανασυγκρότηση και την άμυνα της Άνδρου. Ενδεχομένως για να αντιμετωπίσει τις σφαγές και τον εξανδραποδισμό που υπέστησαν οι Κυκλάδες από τους Τούρκους το 1403. Επανέλαβε αυτό που έκαναν οι Βενετοί στις κτήσεις τους, εποικίζοντας το νησί με Αλβανούς για την αντιμετώπιση της συμφοράς που είχε προηγηθεί.

Οι Αλβανοί λοιπόν εγκαταστάθηκαν στον Αμόλοχο με τον θεσμό του κολλήγα, οπότε καθόλη την διάρκεια της Λατινοκρατίας οι νέοι αυτοί Ανδριώτες, όπως και όλοι οι υπόλοιποι κολλήγες, δεν είχαν το δικαίωμα να εγκαταλείψουν αυτό το φέουδο. Σημ.2

Η κατάσταση που επικρατούσε μέχρι τότε στον Αμόλοχο ήταν μάλλον απελπιστική. Εκεί βρισκόταν ένας Λατίνος φεουδάρχης με τον πύργο του (πρόκειται για τον πύργο που επισκεύασε ο Γιαννούλης Δημητρίου) και είχε κτίσει πολύ κοντά ένα μικρό δίκλιτο δίκογχο ναό για την λατρεία των δύο δογμάτων, τον σημερινό πλησίστιο ερειπωμένο ναό των Αγ. Νικολάου και Στυλιανού. 

 Φωτό. Ο ναός των Αγ. Νικολάου και Στυλιανού πολύ κοντά στον Πύργο του Αμολόχου. Είναι δίκλιτος, δίκογχος και χωρίζεται με καμάρες σε δύο κλίτη. Είναι ο μοναδικός που έχει μία μόνη είσοδο δυτικά, ενώ οι παλαιοί "κυκλαδίτικοι" την έχουν στον Νότο. Απ΄αυτήν μπαίνει κανείς στο βόρειο κλίτος (των καθολικών) το οποίο στο ιερό του δεν έχει τοιχοθυρίδα προσκομιδής ενώ στο νότιο, των ορθοδόξων, υπάρχει κατασκευασμένη στον βόρειο τοίχο. Είναι "σύγχρονο"  κτίσμα με τις γωνίες του ορθογώνιες. 

Το μέγεθός του φανερώνει και τον αμελητέο αριθμό των ορθοδόξων Ρωμηών κολλήγων προ της αφίξεως των Αλβανών.  Ο ναός πρέπει να ανεγέρθηκε γύρω στα 1400 αν κρίνουμε από τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του και τους αντιστοίχους παλαιότερους ( Αγ. Κυριακή Ρέμματα, Παναγίτσα Υψηλού και Αγ. Ιωάννης Θεολόγος πλησίον Φαράλη) που διατηρούσαν ακόμη κυκλαδίτικες γραμμές, κάτι που δεν συμβαίνει με τον εν προκειμένω ναό. Σχετικά σύντομα (1500;) και για λόγους που δεν είναι σαφείς κτίσθηκε νέος μεγάλος δίκλιτος δίκογχος ναός για τα δύο δόγματα, αυτός των Αγίων Πάντων. Σημ.3

  Φωτό Ο ναός των Αγίων Πάντων άν και παρουσιάζει στοιχεία που δείχνουν έλλειψη  τεχνικών γνώσεων που ωδήγησε σε κατασκευή των σχεδόν κολοσσιαίων καμαρών  ωστόσο εναρμονίζεται με τα νέα αρχιτεκτονικά πρότυπα των δύο θυρών, της  συμμετρίας θυρών και κλιτών τις ευθείες και τις ορθές γωνίες που αντανακλούν "σύγχρονες" αντιλήψεις. Η θύρα για τους καθολικούς υψηλότερη και φαρδύτερη ...

Κατά τα φαινόμενα οι φεουδάρχες Μόροι (Mori) κρατούσαν με σιδερένια πυγμή τον σχηματιζόμενο αρβανίτικο πληθυσμό του τιμαρίου τους. Μνημονεύεται ολόκληρη μάχη με Tούρκους πειρατές το 1510 στον Αμόλοχο και το 1521 Αρβανίτες που δεν υποφέρουν την σκληρότητα των Mori κατέφυγαν «παράνομοι» δραπέτες στην Σικελία όπου ζήτησαν να εγκατασταθούν ως κολλήγες στα τιμάρια του βαρώνου Alfonso Peralta. Σημ.4

Ωστόσο μάλλον ο νέος αρβανίτικος πληθυσμός του Αμολόχου που συγκρατήθηκε με τον καταπιεστικό(;) αυτό τρόπο εκεί, φαίνεται ότι διατηρήθηκε και αυξήθηκε. Έτσι η Τουρκοκρατία (1579) βρίσκει τον οικισμό πολυπληθή. Γεγονός που θα επιταθεί αργότερα και θα οδηγήσει μακροπρόθεσμα στην ανάδειξη του Αμολόχου ως του Μεγάλου Χωριού της Άνδρου. 

Κατά τα φαινόμενα μετά την απαρχή της Τουρκοκρατίας, για τον αυξανόμενο αριθμό κατοίκων του οικισμού, απαιτείται και άλλος μεγάλος ενοριακός ναός. Ετσι ανεγείρεται ο ναός του Αγ. Δημητρίου. Ένας μεγάλος φαρδύς τρίκλιτος ναός, πιθανά μετά το 1600 στις αρχές ή στα μέσα του 17^ου αιώνα. Πάντως το 1670 ο τρίκλιτος αυτός ναός είναι ήδη κτισμένος και έχει πολλούς ενορίτες. Να υπογραμμισθεί ότι όλοι οι ενοριακοί ναοί που θα ανεγείρουν οι ορθόδοξοι κάτοικοι της Άνδρου θα είναι τρίκλιτες βασιλικές. Σημ. 5. 

Στο σύνολό τους θα κτισθούν μετά τις αρχές του 18^ου αιώνα. Σημ.6.   

Έτσι πιστεύω ότι ο ναός του Αγ. Δημητρίου είναι ο παλαιότερος της κατηγορίας του στην Άνδρο. 

Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του ναού

Ως προς τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του παρουσιάζει μία αξιοσημείωτη «αρχαϊκότητα». Εν πρώτοις να πούμε ότι έχουν προηγηθεί οι δίκλιτοι δίκογχοι που ανεγείρονται πριν το 1500(;) και ακολουθούν τις νεώτερες αντιλήψεις με ευθείς τοίχους, ορθές γωνίες, συμμετρία και γενικά αντιλήψεις ορθολογισμού και πάντως έχουν σαφώς απομακρυνθεί από τις κυκλαδικές καμπύλες και τις σχεδόν τυχαίες κατόψεις που ακολουθούν τις συγκυρίες χωρίς απαρέγκλητους κανόνες. Έτσι και ο Αγ.Δημήτριος ακολουθεί τους νέους μορφολογικούς κανόνες επηρεασμένος από την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική των Λατίνων της Άνδρου.     
Θα έλεγε λοιπόν κανείς ότι δόθηκε εντολή στο συνεργείο των κατασκευαστών να φτιάξουν μία εκκλησία, η οποία αντί για δύο κλίτη να έχει τρία. Όντως γνώριζαν καλά να κατασκευάσουν τις δίκλιτες και έτσι αντί για δύο κλίτη έφτιαξαν τρία. Τίποτα δεν προδίδει εξωτερικά ότι πρόκειται για τρίκλιτο ναό. Να υπενθυμίσω ότι όλες οι άλλες τρίκλιτες της Άνδρου που κτίσθηκαν αργότερα, έχουν το μεσαίο κλίτος αφενός φαρδύτερο έναντι των πλαϊνών και αφετέρου υψηλότερο. Έτσι στους ναούς αυτούς το μεσαίο μεγάλο κλίτος προσδίδει μεγαλοπρέπεια και υποδεικνύει καλύτερα ότι σ΄αυτό αντιστοιχεί το ένα και μοναδικό ιερό και τελείται το κύριο μέρος της λειτουργίας (ενώ στους δίκλιτους οι λειτουργίες ήταν δύο -καθολική και ορθόδοξη- μία για το κάθε κλίτος, με τον ναό στην ουσία «κομμένο» στα δύο λόγω των δύο δογμάτων ανά ένα κλίτος). Ο Αγ. Δημήτριος δεν υπογραμμίζει μέσω του μεσαίου κλίτους την σημαντικότητα τού ενός πλέον λατρευομένου δόγματος. Είναι θα έλεγε κανείς, σαν ενδιάμεσος τύπος μεταξύ δικλίτων και τρικλίτων ναών.

   Φωτό. Τα τρία κλίτη όμοια μεταξύ τους ως προς το ύψος και σχεδόν ως προς το εύρος.    Θυμίζουν ακόμη έντονα τα κλίτη των ναών για τα δύο δόγματα. ..                                                                         

Επίσης μία άλλη παραδοξότητα που έλκει την καταγωγή της στις δύο εισόδους των παλαιοτέρων δικλίτων είναι οι δύο θύρες του Αγ. Δημητρίου, που αντιστοιχούν στο μεσαίο και αριστερό κλίτος. Το δεξιό κλίτος (των παλαιών δικλίτων που αντιστοιχούσε άλλοτε στους καθολικούς) του Αγ. Δημητρίου δεν διαθέτει θύρα σαν ρήξη και απόρριψη ως προς την τέως Καθολική χρήση του. Ενώ κατόπιν όλοι οι νεώτεροι τρίκλιτοι της Άνδρου έχουν άλλοτε τρείς θύρες και άλλοτε μία. 
Επίσης στον Αγ. Δημήτριο όλα τα κλίτη διαθέτουν μία παρόμοια κόγχη λες και πρόκειται για τρία ιερά. Είναι σαν ανάμνηση των δύο κογχών των δύο κλιτών για τα δύο δόγματα αλλά και σαν δισταγμός ως προς την βαρύτητα του ιερού έναντι των κογχών της προσκομιδής και του διακονικού.  

   Άνω φωτογραφία:  τα κλίτη όμοια ως προς το ύψος με διακριτή την στέγαση με κυπαρίσσια(;) που στηρίζουν την ενιαία επίπεδη στέγη των τριών πλακών. Η προσκόλληση στα πρότυπα των παλαιών δικλίτων ακόμη έντονη. Οι είσοδοι διαθέτουν βόλτα με μικρό άνοιγμα  υποτυπώδους φωτισμού. 

 Άνω οι κόγχες ιερού και διακονικού, παρόμοιες, ακόμη προσκολλημένες τουλάχιστον  οπτικά -σαν μεγέθη- με τις κόγχες των δικλίτων ναών, για τα δύο δόγματα. Υπάρχει  βέβαια κατασκευή χαμηλού κτιστού τέμπλου. Δεξιά φαίνεται μικρό άνοιγμα για τον  ελάχιστο φωτισμό, ενός κατά τα φαινόμενα σκοτεινού ναού.

 Φωτό. Το κτίσιμο των καμαρών εξαιρετικό, από ειδικευμένο συνεργείο. Οι κόγχες, προσκομιδής και ιερού πανομοιότυπες. Η έλλειψη παραθύρων και φωτισμού άξια απορίας. 

 

 Εν κατακλείδι θα έλεγε κανείς ότι είναι τυπολογικά τρίκλιτος αλλά ότι διατηρεί μορφολογικά πολλά σοβαρά στοιχεία των δικλίτων ναών. Για τούτο και είναι μοναδικός και πιστεύω ο παλαιότερος των τρικλίτων όλης της Άνδρου. Αποτελεί ναό αλλά και μουσειακό είδος άξιο ανάδειξης και επισκέψεων θρησκευτικού χαρακτήρα.

Θα του άξιζε λοιπόν μία αντάξια αποκατάσταση.

                                                                     Νίκος Βασιλόπουλος
                                                                 αρχιτέκτων - ερευνητής                                                                                                                  Μαίος 2016

Σημ.1. Τα επίθετα Βιδάλης, Κάρλος, Κάτσος, Μαλατάντης, Μανάλης, Μάντζαρης, Μαντζόρος, Μαρτίνος, Μπατής, Μαστροζάννες, Βασταρδής, Πέρρος, Τεντόμας, Τζαννέτος, και Φραγκούλης κατά τον Πασχάλη είναι Λατίνων. Βλ. Δ. Πασχάλη "Ιστορία της νήσου Άνδρου" 1926 Τ. 2ος  σελ.159 Κατά την γνώμη μου το Μπατής είναι το μόνο που ανήκει σε άρχοντα και συγκεκριμένα σε απόγονο του φεουδάρχη Πατέριο (Πατή) Ντε Γκριμάλντι.

Σημ. 2. Σε κανένα από τα φέουδα οι κολλήγες Αλβανοί ή Ρωμηοί δεν είχαν δικαίωμα να το εγκαταλείψουν. Οι Λατίνοι δεν είχαν τον θεσμό του κολλήγα και πρέπει να ήταν επιστάτες ή μικροκαλλιεργητές που εγκαταστάθηκαν στην διάρκεια της Λατινοκρατίας, ίσως όμως και όταν οι Λατίνοι άρχοντες εγκατέλειψαν την βόρεια Άνδρο, αφήνοντας έμπιστους ανθρώπους στην θέση τους, γεγονός που πιθανόν συντελέστηκε στα μέσα του 16ου αι. και μετά, και πάντως πρό της Τουρκοκρατίας (1579). 

Σημ. 3. Βλ. Νίκου Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ. 79-80

Σημ. 4 βλ. Τίτου Γιοχάλα «Άνδρος -Αρβανίτες και αρβανίτικα» εκδ. Παττάκη σελ. 20-21 και Νίκου Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ.75-82

Σημ. 5 Με μοναδική εξαίρεση τον Αγ. Νικόλαο Μεσσαριάς που αν και τρίκλιτος έχει και τρούλλο). Ανεγέρθηκε το 1737 στην θέση ναού βυζαντινού ρυθμού.

Σημ.6 Ακόμη και ο σημερινός τρίκλιτος του Αγ. Νικολάου του Κοχύλου, χωριού που δημιουργήθηκε αμέσως μετά την Οθωμανική κατάκτηση δηλ. λίγο μετά το 1579 είναι μεταγενέστερος, ξανακτισμένος και προφανώς μεγαλύτερος του αρχικού.