ΑΠΟΙΚΙΑ
Ερευνώντας τις απαρχές του οικισμού
H Στράτα η Κουμούνα . Υπήρχε ήδη από τον 16ο αιώνα.
Οι 5 θέσεις που εντοπίσθηκαν.
Ξεκινούμε να πάμε στα Αποίκια. Παίρνουμε τον δρόμο της Φαρδειάς Στράτας, που διάνοιξαν οι Λατίνοι μετά το 1207 (για να ενώσουν το Κάτω Κάστρο με το Κάστρο στο Μαρκοντάντουλο/Μακροτάντολο που ξεκινά από τον Νημπορειό. Ψηλά στο βουνό ακολουθούμε την διακλάδωση που ωνομαζόταν Κουμούνα Στράτα για τα Αποίκια και έχει μάλιστα και άλλη διακλάδωση για Πατούρια. Αναφέρεται σε έγγραφο του 1590 και έτσι επεξηγείται από τον Πολέμη.
"Πώληση φεουδαλικών δικαιωμάτων. 13 Σεπτεμβρίου 1590. Προσδιορίζονται οι στράτες οι κουμούνες που πηγαίνουν η μία στα Πίκια και η άλλη στο Πατούρι."
Μέρος και έργο αναπόσπαστο της Κουμούνας Στράτας ήταν και το μέγα πέτρινο γεφύρι των Αποικίων. Ως χρόνος κατασκευής του εκτιμάται ο 16ος αι. ανεξαρτήτως των μετέπειτα επισκευών του.Σημ.1 Το γεφύρι ήταν κολοσσιαίο και θαυμάσιο έργο. Παρόμοια γεφύρια, παρόμοιας τεχνικής, διαστάσεων προωρισμένα για ρέμματα μεταβαλλόμενα σε ασυγκράτητους χειμάρρους εντοπίζονται από την Κύπρο έως την μακρυνή Κορσική με τα γενοβέζικα γεφύρια. Όλα χτισμένα με μπουρσελάνα. Σημ.2
"Το μέγα γεφύρι έργο, μέρος αναπόσπαστο, της Κουμούνας Στράτας. Παρόμοια ακριβώς οδική αρτηρία με το γεφύρι και Κουμούνα Στράτα, ήταν το γεφύρι της Στοιχειωμένης, σαφώς περιγραφόμενο σε διαθήκη του 1573, προοριζόμενο για την σύνδεση του Πύργου των Φαλίκων".
Η ονομασία των Αποικίων.
Επί 357 οθωμ και 224 ελληνικών εγγράφων της Καϊρείου το όνομα των Αποικίων απαντάται κατά 64% ως Πίκιο, Πίκια, Πίτσια ή Πίτσα, 29% ως Pichia και μόνον μετά το 1778 ως Απίκια. Στα φορολογικά του 1670 ώς Πίτζια. Η γραφή Αποίκια είναι αυθαίρετη και έγινε για να φαίνεται ως δήθεν πιο ελληνίζουσα. Το σωστό ήταν τα Πίκια. Η μόνη ορθή ετυμολογικά λέξη προέρχεται από το ιταλικό Picchio, που είναι ο δρυοκολάπτης απόλυτα κατανοητή που υποδεικνύει κατά τον πιο εύγλωττο τρόπο την από τότε δασώδη φύση της περιοχής ονομασία που πρέπει να αποδίδεται στους Λατίνους.
Οι πέντε θέσεις. Οικισμός χωρίς εκκλησία δεν υπάρχει.
"Η Κουμούνα Στράτα ωδηγούσε μπροστά στον πύργο".
1. Η Κουμούνα Στράτα, που αναφέραμε κατέληγε μπροστά ακριβώς στον Πύργο. Σημ.3 Δρόμος και πύργος τουλάχιστον του 16ου αι., ενώ ο ίδιος ο πύργος ήταν αρχικά ένας παλαιός πύργος, φράγκικος πολύ δηλ. πριν την εγκατάσταση των Πολέμη σ΄αυτόν κατά τα τέλη του 17ου αι. και τις προφανείς αλλαγές του. Όπως ήταν απαραίτητο ο φράγκικος πύργος είχε τα αντίστοιχα κτίρια που καθόριζαν μία οικιστική εγκατάσταση, δηλ. σχετικά κοντά του μία εκκλησία και ένα παρεκκλήσιο. Η συγκρότηση της φεουδαρχικής κοινωνίας περιελάμβανε ένα κτιριακό τρίπολο εξουσίας κοινωνικής, οικονομικής θρησκευτικής και «πολιτικής». Δεν γνωρίζουμε τίποτε σχετικό με τον αρχικό κτήτορα του πύργου. Ο δρόμος που ανεβαίνουμε ήταν πολύ στενώτερος και κατευθυνόταν στο παρεκκλήσιο του Αγ. Δημητρίου και στην εκκλησία του άρχοντα για τον ίδιο και τους κολλήγες τους, την Παναγία Σάριζα. Η Παναγία έχει ξανακτισθεί και δεν μπορεί να εξαχθεί κανένα συμπέρασμα, που να βοηθά στην έρευνά μας. Ο Αγ. Δημήτριος όμως είναι μια αρχετυπική καθολική εκκλησία χωρίς προεξέχον ιερό και είσοδο από τον Νοτιά. Έχουμε λοιπόν εδώ μία ολοκληρωμένη οικιστική εγκατάσταση άγνωστου αριθμού κολλήγων, οι οποίοι ασφαλώς δούλευαν στα υποκείμενα και οπτικά ελεγχόμενα χτήματα και αρδευόμενα από την υπερκείμενη βρύση της Σάριζας. (Η ονομασία Σάριζα είναι ετυμολογικά δυσχερής αλλά από την κατάληξη σε -ιζα πρέπει να είναι αρβανίτικη γεγονός που σημαίνει αφενός ότι η παλαιά έχει ξεχαστεί και αφετέρου ότι δόθηκε αφού ο τόπος εποικίσθηκε από αλβανόφωνους κάτι που συνέβη μετά τις απαρχές του 17ου αι.) Στα Οθωμανικά Φορολογικά Κατάστιχα της Ανδρου (Ο.Φ.Κ.) του 1670 έχουμε ενορίτες με επίθετα αλβανικά και ελληνικά. Με δεδομένα, την ύπαρξη οδικού δικτύου την παλαιότητα του Αγ. Δημητρίου, τον πύργο και την βεβαία ύπαρξη εκκλησίας στην θέση της Σάριζας, αλλά και της πηγής έχουμε να κάνουμε με μία πρώτη οικιστική παρουσία του χωριού Πίκιο. Ως προς το επίθετο Πολέμη, στην 9τομη εγκυκλοπαίδεια Storico-nobiliare italiana του Vittorio Spreti τομ.5 εκδ. Arnaldo Forni 2002 αρχ. Εκδ. 1928-32 στο επίθετο Polemi αναφέρεται:‘antica famiglia Patrizia Milanese’ Ως προς τον Αγ. Δημήτριο ανήκε σε άρχοντα Δαπόντε και κατόπιν στον Μονή Αγ.Νικόλαου. Σημ.4(Αποκαλυπτική είναι η εξής πληροφορία από το βιβλίο βαπτίσεων της Καθολικής Επισκοπής Άνδρου. Μεταξύ των ετών 1749-1752 Λόγω μεγάλης επισκευής του Καθεδρικού καθολικού ναού του Αγ. Ανδρέα οι βαπτίσεις πραγματοποιόταν στον Αγ. Δημήτριο, μολονότι πλέον ορθόδοξο με νωπή την ανάμνηση της καθολικής ταυτότητάς του καθώς και στην Αγ. Βαρβάρα νυν Αγ. Νικόλαο. Σημ.5) Να συμπληρώσω ότι ο μικρός πύργος που ονομάζεται οντάς και καταγράφεται να ανήκε πρωτύτερα σε Μπίστη είναι κατά πολύ παλαιότερος, χωρίς να μπορεί να αποκλεισθεί ότι αρχικά απετέλεσε παλαιότερη εγκατάσταση Λατίνου προ του πύργου του Πολέμη, σε σχέση πάντα με τις δύο εκκλησίες.
2. Μία δεύτερη θέση που αναμφίβολα αποκαλύπτει εγκατάσταση Λατίνων είναι ο ναός του Ταξιάρχη. Στον ανατολικό τοίχο δεν προεξέχει το ιερό από το κτίσμα κατά τα καθολικά πρότυπα. Στο εσωτερικό υπάρχουν δύο ιερά από ένα για τους καθολικούς και τους ορθοδόξους. Από το μέγεθός της κρίνεται ως αυτονόητο ότι πρόκειται για εκκλησία πλησίον πύργου για την άσκηση λατρείας Λατίνων αρχόντων και ορθοδόξων κολλήγων.
"Ο Ταξιάρχης, κτίσμα νεώτερο του Αγ. Δημητρίου. Πάντως στον ανατολικό τοίχο δεν προεξέχει το ιερό κατά πρωιμότερα καθολικά αρχιτεκτονικά ειωθότα. Κάτω στην αριστερή φωτ. δεξιά μεγαλύτερο το ιερό, χωρίς κόγχη αριστερά του για την προσκομιδή και αριστερά το μικρότερο ιερό των ορθοδόξων με μικρή κόγχη για προσκομιδή και νιπτήρα. Ναός δίκογχος για την τέλεση λειτουργιών και για τα δύο δόγματα. Δεξιά φωτό σπασμένα δυτικά μαρμάρινα μανουάλια με μία θαυμάσια βάση"
Ο πύργος δυστυχώς δεν εντοπίζεται εύκολα στα πλησίον σπίτια. Το 1670 (Ο.Φ.Κ.) έχει επίθετα ενοριτών ελληνικά και φράγκικα. Γύρω από το επίκεντρο αυτό αναπτύχθηκε οικιστικά άλλη μία περιοχή.
3. Μία τρίτη θέση που αναμφίβολα αποκαλύπτει εγκατάσταση Λατίνων και αποτελούσε επίκεντρο είναι ο ναός της Αγ. Κυριακής. Ενορία το 1670 έχει επίθετα ενοριτών ελληνικά και φράγκικα. Μολονότι απετέλεσε οικιστικό κέντρο δεν φαίνεται να ευδοκιμεί με το πέρασμα του χρόνου. (Το 1715 ακόμη είναι ενορίτης ο Νικ. Σομμαρίπας από οικογένεια αρχόντων Λατίνων.) Πάντως η ανάπτυξη που σημειώθηκε στις χαμηλότερες θέσεις του οικισμού, δηλ. ανατολικά δεν αποκλείουν μια παλαιότερη αρχική σχέση με την εκκλησία. Έχουμε ναό-ενορία. Μου αναφέρθηκαν πιθανά ερείπια πύργου.
"Ενδεικτικά σε κόκκινους κύκλους: άνω η Παναγία η Σάριζα, δεξιά ο Ταξιάρχης και κάτω η Αγία Κυριακή, καταγράφονται ενορίες και οι τρεις με τους πέριξ ενορίτες τους, ακόμη το 1670 στα Οθωμανικά Φορολογικά Κατάστιχα Ο.Φ.Κ." Κάτω φωτό. η Αγια Κυριακή. Ναός μάλλον νεώτερος των προαναφερθέντων.
4. Η τέταρτη θέση είναι επίσης παλαιότατη και βρίσκεται στην είσοδο του χωριού. Εννοώ όταν κανείς ερχόταν από την Κουμούνα Στράτα στο χωριό και συναντά τον Πύργο του Ραϊση, ο οποίος άλλοτε ανήκε σε Μπίστη από τον 17ο αιώνα.
"Ο πύργος του Ραΐση παλαιότερα Μπίστη. Εχει υποστεί πολύ μεγάλες αλλαγές, αλλά μπορεί να θεωρηθεί σε πρώτη φάση φράγκικος πύργος. Συνδέεται με τα δύο ακόλουθα λατρευτικά κτίρια. Επισκευάσθηκε εκτεταμένα κατά τα τέλη του 17ου αι. αλλά και μεταγενέστερα."
Η παρουσία του Αη Γιάννη Μπιζιγρή είναι καταλυτικής σημασίας ανήκε επίσης στον Αγ. Νικόλαο. Πρόκειται για ναό ευρύχωρο, δίκογχο για τα δύο δόγματα, χωρίς προεξέχον ιερό, στοιχεία που τον τοποθετούν ανεπιφύλακτα στην προ του 16ου αι περίοδο.
Από την άλλο πλευρά ο μικρός ναός του Σταυρού με το σπάνιο ημικυλινδρικό ιερό φαίνεται να απετέλεσε το παρεκκλήσιο του Πύργου. Να ληφθεί εδώ υπόψιν και η παρουσία πηγής με πολύ κρύο νερό. Ο πύργος έχει υποστεί αλλεπάλληλες ανακατασκευές στο πέρασμα του χρόνου με δύσκολη την ανάγνωση του παρελθόντος του. Η παρουσία των 3 αυτών κτισμάτων είναι βέβαιης λατινικής πρωτοβουλίας οικιστική εγκατάσταση, η οποία πολύ νωρίς ατόνησε. Και πάντως μάλλον περί το τέλος της Λατινοκρατίας ο πύργος είχε εγκαταλειφθεί και η μικρή οικιστική εγκατάσταση είχε εξαφανιστεί.
Μέσα στους τρεις κύκλους, στο κέντρο το ερείπιο του κύκλου, δεξιά ο Άη-Γιάννης του Μπιζιγρή, αριστερά ο Σταυρός. Ένα επιπλέον κτιριακό τρίπολο λατινικής φεουδαλικής παρουσίας. Η οικιστική εγκατάσταση πέριξ αυτού δεν έφθασε ούτε μέχρι την Τουρκοκρατία.
5. Το τμήμα με συμβολικό επίκεντρο την Κατασυρτή δεν αποτελεί ιδιαίτερο φορολογικό διαμέρισμα στα Ο.Φ.Κ. του 1670. Ο Πολέμης αναφέρει γι αυτήν ότι ανήκε στην Μονή του Αγ. Νικολάου και ότι το 1640 ανακαινίσθηκε από τους μοναχούς. Αργότερα ανακατασκευάσθηκε εκ θεμελίων. Η Κατασυρτή ανήκε σε Κοττάκη ο οποίος την είχε παραχωρήσει στους μοναχούς, κατά τα φεουδαλικά ήθη ως προς την ‘χρήση’, οι δε μοναχοί απέδιδαν πάχτος στον Κοττάκη. Αργότερα μαθαίνουμε ότι αποτελούσε ενοριακό ναό του Πατουρίου. Παρεκκλήσιό της αναγνωρίζεται η Αγ. Μαρίνα ακόμη και το 1833. Σημ.6 Πλησίον υπάρχει παλαιός πύργος, τον οποίο δεν έχω ικανοποιητικά ερευνήσει.
Για το τελευταίο αυτό σύνολο αποκαλύπτεται σειρά στοιχείων εντονότατων αλλαγών και σχέσεων, αντιπαλότητας μεταξύ Λατίνων και της Τουρκοκρατίας.
Πρόκειται για το πιο δύσκολο κομμάτι του οικισμού. Έχουμε μία σειρά από γεγονότα.
"Άνω η σημερινή εκκλησία της Κατασυρτής. Κάτω η Αγ. Μαρίνα παρεκκλήσιό της έως και το 1833. Κάτω φωτ. Αρχετυπικό καθολικό παρεκκλήσιο στο οποίο αρχικά εσωτερικά υπήρχε μόνον το ιερό, χωρίς κόγχη προσκομιδής, που δεν τελούσαν οι καθολικοί, δεν προβλεπόταν χώρος για κόγχη προσκομιδής για ορθόδοξη λατρεία. Όταν αργότερα ο ναός έγινε ορθόδοξος διανοίχθηκε, πελεκώντας τον βορειο τοίχο, στην γωνία, η κόγχη προσκομιδής (αριστερή φωτ.). Τα παρεκκλήσια των Λατίνων ανεγειρόταν παγίως πολύ κοντά στον πύργο του άρχοντα."
Στα 1599 ο μισέρ Ζαννής Κοττάκης αποδίδει χώρο σε μοναχούς, που ιδρύουν την Μονή του Αγ. Νικολάου. Μαζί του εντοπίζονται άλλοι δύο άρχοντες να κατέχουν ευρύτατες εκτάσεις της κοιλάδας της Άχλας, οι Δαπόντες και Αθανάσης. Ίσως προέρχονται από την βόρεια Άνδρο και προχωρούν ιδιοκτησιακά προς τον Νότο. Σημ. 7
Πώς βρέθηκε όμως η Μονή Αγ.Νικολάου στ΄Αποίκια; Από το 1560 περίπου έχει επανεγκατασταθεί η ορθόδοξη Επισκοπή στην Άνδρο. Σημ 8 (Από τα Αρχεία της Μονής Αγίας, δημοσιευμένα από τον Πολέμη, προκύπτει ότι οι μοναχοί -σταχυολογώ μεταξύ άλλων- φύλασσαν κινητά περιουσιακά στοιχεία των Οθωμανών και τα επέστρεφαν, των Ρωμιών δεν τα επέστρεψαν. Εύσημα των Τουρκικών Αρχών Καρύστου στους μοναχούς. Απόφαση Καδή να μην κατηγορηθεί μοναχός της Αγίας ότι διέπραξε φόνο και άλλη ότι ο νεκρός που είχε βρεθεί στον Αγ.Κυπριανό πνίγηκε λόγω επιληψίας Ηλ.Κολοβός «Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο» Α.Χ. 39 Καιρειος σ. 67-69, 218-20, 276-7, 287-8.) Διαπιστώνουμε ότι σε μερικά χρόνια βρίσκεται σε διαμάχη με τους μοναχούς του Αγ. Νικολάου, οι οποίοι κατέχουν ακίνητα με εκκλησίες στην ευρύτερη περιοχή. Να σημειωθεί ότι οι εκκλησίες ήταν ιδιόκτητες και οι ιερείς συγκέντρωναν τους φόρους για να αποδοθούν στους Οθωμανούς. Ως εκ τούτου οι ιερείς ήταν μέρος του φοροεισπρακτικού μηχανισμού των Οθωμανών. Το 1670 το 40% είναι εύποροι!! Μαθαίνουμε λοιπόν ότι πριν τα τέλη του 17ου αι. οι ιερείς της νέας Επισκοπής έχουν καταλάβει ναούς, οι οποίοι φέρονται να ανήκαν στην Μονή του Αγ. Νικολάου. Την Καταφυώτισσα, τον Αγ.Μάμα, τον Σκίνο και την Κατασυρτή. Οι μοναχοί διαμαρτύρονται για την κατάληψη εκ μέρους ιερέων της Επισκοπής που έγινε με την παρότρυνσή της απροκάλυπτα φιλότουρκης Ορθόδοξης Επισκοπής εξ άλλου. Εμμέσως λοιπόν προκύπτει ότι οι ναοί ανήκαν στο μοναστήρι και είχαν αποδοθεί σ’ αυτό από τους απερχόμενους Λατίνους, στους οποίους προηγουμένως ανήκαν. Διαγράφεται λοιπόν εδώ ένα πεδίο συγκρούσεως πρώην Λατίνων και της νέας καταστάσεως δηλ. της Τουρκοκρατίας.(Η Επισκοπή απέβλεπε ώστε εκκλησίες να γίνουν ενορίες, να επανδρωθούν με δικούς της ιερείς ώστε αφενός να συγκεντρώνονται οι φόροι και να αποδίδονται στους Τούρκους και αφετέρου να μειώνεται η όποια επιρροή των Βενετών στην Άνδρο που εμμέσως εντοπιζόταν στην Μονή. (Σκοπίμως λοιπόν αμφισβητούνται τα μέχρι πρότινος περιουσιακά στοιχεία των Λατίνων και νυν Αγ. Νικολάου αλλά και η σκιώδης παρουσία Βενετών) Γνωρίζουμε λεπτομέρειες της έκβασης της διαμάχης μόνον στην περίπτωση της Καταφυώτισσας. Οι Βενετοί της Τήνου μετά από αργή εξέταση θα αποφανθούν το 1689 υπέρ του Αγ. Νικολάου, τασσόμενοι έτσι ίσως λόγω της προηγούμενης ιδιοκτησίας, ίσως και λόγω των αλλοτινών Λατίνων συμμάχων τους. Η υποστήριξη υπέρ της Μονής εναντίον της αυταπόδεικτα φιλότουρκης Ορθ Επισκοπής πρέπει οπωσδήποτε να υπολογισθεί. (κατωτέρω παρατίθεται φωτοτυπία της αποφάσεως, στα ελληνικά, του Ρέκτορα και Πρεβεδούρου της Τήνου Μάριου Μπαρμπαρίγκου, 10 Μαϊου 1689.)
Η εχθρότητα θα παραμείνει και η Κατασυρτή θα αποτελέσει καθυστερημένα ενοριακό ναό των Απατουρίων και κατόπιν των Αποικίων, ενώ τα αρχικά όρια μεταξύ Αποικίων και Πατουρίου παραμένουν ασαφή, με την ανέγερση πολλών πύργων μετά τα τέλη του 17ου αι και καθόλο τον 18ο αι. (Κυρίως μετά την διπλή καταστροφή του Κάτω Κάστρου από τον ντε Κρεβελιέ 1672-1674 οι άρχοντες θα το εγκαταλείψουν και θα κτίσουν πολλούς πύργους σε Πατούρια και Αποίκια.) Σημ.9
Η κατάσταση που διαμορφώθηκε προπαντός μετά την καθιέρωση του θεσμού του Κοτζάμπαση το 1776, με ανεξέλεγκτους φορείς Εξουσίας τους άρχοντες, οδηγεί σήμερα σε ένα αδιανόητο κουβάρι αναμνήσεων περί αρχόντων, Τούρκων, κατοίκων, φόρου δεκάτης, Βουρκωτιανών, μπλέξιμο εθίμων και άλλων καθόλα θεμιτών-τραγελαφικών όμως-διηγήσεων για το παρελθόν του χωριού, που δεν μπορούν να μας οδηγήσουν σε συγκροτημένη εικόνα των αιτίων των εξελίξεων. Τέλος να συμπληρώσω ότι τα πρώτα οικιστικά σύνολα που συγκροτήθηκαν την αρχική εκείνη εποχή των Λατίνων είχαν ως αποτέλεσμα το χωριό όπως ξεπρόβαλλε ήδη πριν το τέλος της Τουρκοκρατίας. Ενδεικτικά αναφέρω την καταγραφή από τα Ο.Φ.Κ. του 1670 των αρρένων ενοριτών.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΑΡΙΖΑ 35
ΤΑΞΙΑΡΧΗΣ 22
ΑΓ. ΚΥΡΙΑΚΗ 11
ΚΑΤΑΣΥΡΤΗ 19 ΣΤΕΝΙΕΣ 26 2 ενορίες
Σύνολον 87
Στα αρκετά επόμενα χρόνια η δόμηση θα αυξηθεί και το πανέμορφο χωριό θα αποκτήσει πιο συνεκτική μορφή, που στον ανυποψίαστο περιπατητή τίποτα δεν θα εμφανίζει τις δύσκολες συνθήκες όπου μέσω των επιπτώσεων των συγκρούσεων Τούρκων και Βενετών προέκυψαν τα Πίκια. Αργότερα η Ναυτιλία θα συντελέσει σε γενικές γραμμές στο σημερινό αποτέλεσμα.
Σημ.1 Πολέμης «οι Αφεντότοποι της Άνδρου» Πέταλον 2 Ανδρος 1995 σ.173-175
Σημ.2 Pozzolana. Αξεπέραστων υδραυλικών ιδιοτήτων για λιμενικές κατασκευές, επιθαλάσσια κάστρα των Βενετών και όχι μόνον κ.λπ..
Σημ.3 π.χ. Ο δρόμος Στενιών από Γιάλια κατέληγε στον πύργο Μακρομπίστη (Παλαι οκρασσά-Αγ.Βαρβάρα)
Σημ.4 το 1763 ο Αγ. Δημήτριος ανήκε στον Αγ. Νικόλαο αλλά ακόμη αναφερόταν ως Αγ. Δημήτριος στου Δαπόντε. Δ.Πολέμης «Η εκκλησία της Κατασυρτής εν Άνδρω» σ.538
Σημ.5 Δ.Πολέμης «Το βιβλίον βαπτίσεων της Λατινικής Εκκλησίας Άνδρου 1737-1817» Πέταλον 6 Άνδρος 1995 σ. 220-246
Σημ. 6 Δ. Πολέμης ‘Η εκκλησία της Κατασυρτής’ σ.536-8
Σημ.7 Δ.Πολέμης «Τα μοναστηριακά του Αγ. Νικολάου» Α.Χ. 32 -2001 σ.18 και 98-100 Σημ 8 (Η Μονή της Αγίας κύριο στήριγμα της Κωνστ/λης - Ηλ.Κολοβός Πλαίσιο σ. 103 «οπου ην κήπος -Οθωμανικά Φορολογικά Κατάστιχα του 1670» Καΐρειος σ.48.)
τέλεζάντα
Σημ.9 η Επικράτεια των Στενιών περιλαμβάνει βορειοδυτικά ακόμη και τον Αρκόντα (που ανήκε στον Τζώρτζη-Αγαδάκη).
