Οι γειτονιές της Παληάς Χώρας*.

Η Εξώπορτα της Παληάς Χώρας που λανθασμένα λέγεται Καμάρα.

Αναφέρομαι στην Παληά Χώρα -στο Κάστρο- στο κομμάτι δηλαδή που αρχίζει από την πλατεία Καϊρη, συνεχίζεται βορειοανατολικά και σταματά 50 σχεδόν μέτρα μετά το Δημοτικό Θέατρο, εκεί που κατηφορίζοντας κανείς μπορεί να βλέπει την θάλασσα και του Νημπορειού και του Παραπορτιού, μέχρι δηλαδή το σημείο όπου σταματούσε το Κάτω Κάστρο. 

Από κεί και κάτω αρχίζει η συνοικία της Καμάρας ή Ρίβας.

Τα τελευταία χρόνια γενικεύεται η τάση να λησμονηθούν παντελώς ονομασίες παλαιότατων θέσεων και χώρων. Γιαυτό θέλησα να υπενθυμίσω τα ακριβή τοπωνύμια που είχαν και έχουν οι γειτονιές της Παληάς Χώρας. Συγκεκριμένα μάλιστα όλο εκείνο το μεγάλο κομμάτι που βρίσκεται πιο κάτω από την πλατεία Καϊρη ονομάζεται λανθασμένα Καμάρα(sic) και οι κάτοικοί του συλλήβδην Καμαριανοί(sic). 

Το εσωτερικό της στοάς, της Εξώπορτας σε μια πολύ πετυχημένη λήψη, όπου φαίνεται και ο δρόμος προς Θεοσκέπαστη.

Εδώ δεν έχουμε μόνον μία σύγχυση ταυτότητας ή απλή μετάθεση τοπωνυμίου ή σμίκρυνσή του ή μεγέθυνσή του. Αυτή η ακατανόητη υπεραπλούστευση υποκρύπτει και άγνοια που εκδηλώνεται και από -γέννημα θρέμμα- Χωραϊτες, που έζησαν, μεγάλωσαν και ζούν πολλοί ακόμη στην Χώρα, (βλέπω μία είσοδο σε σχήμα καμάρας άρα είναι η… Καμάρα). Που δεν ενδιαφέρονται να γνωρίζουν τον διπλανό τους χώρο, παρότι ζούν εκεί. Μεταδίδουν έτσι στους εποχιακούς ή τους εξ υιοθεσίας Ανδριώτες την λανθασμένη πληροφορία διαστρεβλώνοντας και εν μέρει -ακούσια- απαξιώνοντας το παλαιό τμήμα της Χώρας, αυτό που κατά βάθος, ίσως, δεν επιθυμούν να γνωρίζουν. Έτσι η λανθασμένη πληροφορία γενικεύεται, επικαλύπτει ανθρώπους, κοινωνικές ομάδες και ταυτότητες που έζησαν στην Παληά Χώρα και ρίχνει σε μία χοάνη ομογενοποίησης τόσο ξεχωριστών στοιχείων, που καθώρισαν επί τουλάχιστον τρεις σημαντικές εκατονταετίες το αρχικό τμήμα της Χώρας.

Υπακούοντας λοιπόν σε ένα συρμό, ονομάζουμε την Οξώπορτα Καμάρα διαπράττοντας ένα σοβαρό ατόπημα. Με αυτό όχι μόνον σβήνουμε το παρελθόν, αλλά αλλοιώνουμε το παρόν και παραχαράσσουμε ανεπανόρθωτα το μέλλον, υπακούοντας σε ένα κανόνα ότι όλα όσα πλέον δεν ξέρω είναι ίδια ή παρόμοια, π.χ. Καμάρα εδώ, καμάρα και κεί. 


Η Καμάρα, που βρίσκεται πολύ πιο χαμηλά, είναι η συνοικία της Ρίβας δηλαδή αυτή που αρχίζει μετά τις οικίες Ανδρέου, Ράλλια, Αλκ. Γουλανδρή και φθάνει μέχρι την πραγματική Καμάρα, με την παλαιά καμάρα όπου κάνουν μπάνια οι λουόμενοι του καλοκαιριού.

Δεν προτίθεμαι να κάνω μελέτη της Ιστορίας της Πολεοδομίας και Ανθρωπογεωγραφίας στην Παληά Χώρα. Θα αρκεστώ να υποδείξω τις γειτονιές από τις οποίες απαρτίζεται (ή απαρτιζόταν;) το Κάτω Κάστρο που μετεξελίχθηκε στην (παληά) Χώρα.    

Θέλω να σημειώσω ότι απαραιτήτως πρέπει να ληφθεί υπόψιν, πως ωρισμένες οικίες θεωρούνται από τους σημερινούς ιδιοκτήτες τους ότι ανήκουν σε δύο γειτονιές ή ότι η γειτονιά τους ορίζεται από την ενορία τους. Να γνωρίζουν ότι δεν επιθυμώ να τους αλλάξω ταυτότητα. Οι γειτονιές καθωρίστηκαν σε χρόνους παλαιότερους και από άλλα στοιχεία που εξέλειψαν νωρίς, όπως καταστήματα , φούρνους, ναούς όπως της Παναγίας της Τριγωδιανής ή τα Ταμπάκικα. Λαμβάνω υπόψιν κατά το δυνατόν την κατάσταση όπως διαμορφώθηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του 20^ου αιώνα. Ασφαλώς με την λέξη «στου Σαραντόπουλου» ή «στου Αλιφραγκή» καθορίστηκαν ονοματολογικά μικροί ευρύτεροι χώροι. Άρα ζητώ συγγνώμη εάν «μετακίνησα» λίγο κάποια σπίτια ή κάποιους ανθρώπους. Ενώ άλλα είναι αμφίβολα και φέρονται να μην ανήκουν στην μία ή την άλλη γειτονιά.                       

 Το ζητούμενο για μένα επικεντρώνεται στην αναγνώριση παλαιότερων και εμβληματικών διαχρονικά περιοχών γειτονιάς της Χώρας που καθωρίστηκαν από οικονομικούς, κοινωνικούς, επαγγελματικούς ή και εκκλησιαστικούς λόγους και αιτίες.

 

Ας προχωρήσουμε στην Παληά Χώρα:

1. Η Οξώπορτα ή Πορτάρα (ή και πιο "εκλεπτυσμένα", Εξώπορτα). Ηταν η πύλη με την σιδερόφρακτη Πόρτα που άνοιγε ο εκάστοτε πορτάρης. Η ονομασία Οξώπορτα άρχισε να λησμονιέται από την δεκαετία του 60 αντικαθιστάμενη με την ονομασία «στου Καραουλάνη» ή στον Πλάτανο όταν ο τελευταίος γιγαντώθηκε και εξέλειπαν αργότερα τα καφενεία του Μητσάκη και του Βάτη. Η αλλοίωση όμως με την λανθασμένη ονομασία της Οξώπορτας ως «Καμάρα» (με τους Καμαριανούς κατοίκους!!!) άρχισε αργότερα, μετά το 80. Όταν η εξαφάνιση του γνωστού καταστήματος Καραουλάνη-Πολέμη δημιούργησε μία αμηχανία, η λέξη έδωσε απερίσκεπτα την θέση της  στην Καμάρα, από το σχήμα της εισόδου της στοάς, χωρίς καμμία απολύτως αμφιβολία και σκέψη για το ότι Καμάρα λέγεται η περιοχή που βρίσκεται κοντά στο Κάστρο της νησίδας και γίνονται τα καλοκαιρινά μπάνια και όχι η πλατεία. 

 

Η ονομασία "στου Καραουλάνη" ήταν και η τελευταία εν μέρει ακριβής για την είσοδο της Παληάς Χώρας.

 2. Αμέσως δεξιώτερα όπως κατεβαίνουμε υπάρχει η μικρή γειτονιά του Άη Γιάννη από την παλαιά εξαφανισμένη εκκλησία της Καθολικής Επισκοπής. Η ονομασία τείνει να εκλείψει. 

Αριστερά  με το κόκκινο βέλος, η θέση του εξαφανισμένου καθολικού ναού του Άη Γιάννη. Στην θέση του δημιουργήθηκε η μικρή "πλατεία" . Δεξιά ο μοναδικός δρόμος που οδηγούσε στο ναό, όταν το κάστρο περιβαλλόταν από τείχη και η Εξώπορτα έκλεινε κάθε βράδυ.

3. Πιο κάτω η γειτονιά της Θεοσκέπαστης. Όταν υπήρχε η οικία Δαπόντε που έφραζε σχεδόν την πρόσβαση, από πάνω προς τα κάτω και υπήρχε σαφές όριο ανάμεσα στον «Αη-Γιάννη» και την Θεοσκέπαστη. Η κατοικία κατεδαφίστηκε το 1957 και δημιουργήθηκε η τεράστια κλίμακα, που ενώνει την εκκλησία με την πλατεία Καϊρη. (Το αποτέλεσμα ήταν να μην ξεχωρίζει πλέον η γειτονιά του Αη-Γιάννη απ΄αυτήν της Θεοσκέπαστης.) Τα σπίτια της γειτονιάς βρίσκονται  δυτικά και βόρεια του ναού. 

 Επάνω με το κόκκινο βέλος η θέση της οικίας Δαπόντε που έφραζε σχεδόν ολοκληρωτικά την κάθοδο προς Θεοσκέπαστη, και λειτουργούσε ως όριο με την γειτονιά του Άη Γιάννη. Η οικία Δαπόντε κατεδαφίστηκε το 1957 για να δημιουργηθεί η μεγάλη κλίμακα προς Θεοσκέπαστη.

Ο άλλος δρόμος που ωδηγούσε στην Θεοσκέπαστη. Τα σπίτια που βλέπουμε και στις δύο φωτογραφίες θεωρούνται ότι ανήκουν στην γειτονιά της Θεοσκέπαστης.

4. Η γειτονιά του Παραπορτιού  ξεκινά σχεδόν από την οικία Βασιλόπουλου ή και την οικία Ζέρβα-Κοραχάη (αλλά περιλαμβάνει και τα σπίτια νοτιοανατολικά κάτω από την Θεοσκέπαστη) και προχωρά σε ολόκληρο το προς την θάλασσα οικιστικό μέτωπο της Χώρας μέχρι τουλάχιστον την οικία Λεωνίδα Ασλάνογλου, όπου πιστεύω η ανερχόμενη σκάλα (από την παραλία) εξυπηρετούσε την διανοιγείσα πύλη (τέλη 14ου;  αι.)δηλαδή το Παρα-Πόρτι. Απέναντι οι κατοικίες προς τα βόρεια αλλά και πιο δυτικά ανήκουν επίσης στο Παραπόρτι (π.χ. οικίες Σ. Μπαζάκη, Παντζόπουλου, Γ. Μακρογκίκα,  Δημ. Γλυνού).

Στην επάνω φωτογραφία με το κόκκινο βέλος τα σπίτια αν και βρίσκονται κάτω απο την Θεοσκέπαστη θεωρούνται ότι ανήκουν στην γειτονιά του Παραπορτιού. Με το γαλάζιο βέλος, η πλευρά της ίδιας γειτονιάς προς την θάλασσα. 

Επάνω ο εσωτερικός δρόμος της γειτονιάς του Παραπορτιού. Υπήρχαν άλλοτε καταστήματα και φούρνος. Κάτω η γειτονιά συνεχίζεται στο βάθος με τον ίδιο δρόμο. Δεξιά ο δρόμος που περνάει δίπλα από τον Άγιο Νικόλαο κατέληγε στην μικρή πύλη που διανοίχτηκε, (τέλη 14ου; αι) και ονομάστηκε Παρa-Πόρτι από την οποία πήρε την ονομασία της όλη η περιοχή.

5. Η γειτονιά «τα Βουλιαχτά» από την προς την θάλασσα οικιστική περιοχή μπροστά από τον Αγ. Αθανάσιο έως την οικία Τσατσόμοιρου-Κουτσούκου μέχρι και τα πρώτα απέναντι σπίτια (θεωρώ Ψαρρούλη και Χαρχαρού άλλοτε Παλαιολόγου).

Τα Βουλιαχτά ωνομάστηκαν από το τελευταίο υπόλειμμα του τείχους, που διακρίνεται στο τέλος της σκάλας. Τα τρία πρώτα σπίτια ανήκουν στην γειτονιά αυτή. 

  Επάνω το επίκεντρο της γειτονιάς. Κάτω η ίδια θέση, όπου σε χρόνους  παλαιότερους, 19ος αιώνας, ο χώρος ωνομαζόταν, "του Αγίου Αθανασίου".

6. Η γειτονιά του Αγίου Γεωργίου είναι ίσως η μεγαλύτερη. Περιλαμβάνει από ανατολικά που βρίσκονται τα Βουλιαχτά έως ολόκληρη την σειρά σπιτιών εκατέρωθεν του διερχομένου δρόμου και σχεδόν από την διασταύρωση του κεντρικού δρόμου με αυτόν που ονομάζεται Αγ. Ανδρέου και τον απέναντί του προς Παραπόρτι. Όλα τα σπίτια και μέχρι την οικία Δημ. Πολέμη και έως το Δημοτικό Θέατρο.

   

Οι φωτογραφίες με τον κεντρικό δρόμο και τα σπίτια της γειτονιάς του Αγίου Γεωργίου, με τα στενά που οδηγούν νότια να ανήκουν στην ίδια περιοχή. Αντίθετα τα στενά προς την βόρεια πλευρά οδηγούν σε σπίτια που θεωρούνται ότι ανήκουν στον "Ταξιάρχη".

7. (Η γειτονιά της Παναγίας της Τριγωδιανής έχει προ πολλού εκλείψει λόγω της εξαφανίσεως της εκκλησίας που την προσδιώριζε. Περιελάμβανε ασφαλώς την οικία Νικολαϊδη, πρώην Καρκάκη, την οικία Τσατσόμοιρου-Μ.Κουτσούκου άλλοτε Ευκλείδη Μπίστη, την οικία Φακή, το ίδιο το Δημοτικό Θέατρο άλλοτε Παρθεναγωγείο, ίσως τις μικρές βόρεια οικίες προς την θάλασσα, την οικία Δάμπαση-Τόγκα, αλλά και τις οικίες Ανδρέου, Ράλλια και Αλκ. Γουλανδρή. Η γειτονιά θα μπορούσε να πει κανείς ότι ονομάζεται ως «δίπλα στον κινηματογράφο ή στο Δ.Θέατρο»).

Επιτυχημένη λήψη της γειτονιάς, που πολύ παλαιότερα ωνομαζόταν "της Παναγίας Τριγωδιανής". Δεξιά το δημοτικό θέατρο-κινηματογράφος, άλλοτε Παρθεναγωγείο.

 

8. Η γειτονιά του Ταξιάρχη ή κατ΄άλλους του Φραγκομονάστηρου. Η μικροδιαμάχη της ονομασίας αναφέρεται στον ίδιο ναό. Σύμφωνα με τον καθηγητή Δημ. Κωνσταντινίδη, αρχικά η εκκλησία οικοδομήθηκε, επάνω σε μικρό ναό, στις σημερινές διαστάσεις ως δίκλιτη δίκογχη γύρω στα 1550 ίσως και λίγο αργότερα. Με το αριστερό κλίτος αφιερωμένο στους Ορθοδόξους και το δεξιό στους Καθολικούς. Ο ναός και ο διπλανός χώρος αποδόθηκε  επί Τουρκοκρατίας  σε Γάλλους Καπουτσίνους ώστε να δημιουργήσουν το μοναστήρι τους (1639-1784). Αυτό αφιερώθηκε στον Αγ. Νικόλαο και Βερναρδίνο (τον Σαν Μπεναρδή). Επειδή η έχθρα ανάμεσα στους Γάλλους καπουτσίνους και την Βενετόφιλη Καθολική Επισκοπή έφθανε στα άκρα, συχνά το μοναστήρι παρέμεινε κλειστό. Δεν αποκλείεται στο αριστερό κλίτος (που αντιστοιχούσε σε αυτό των ορθοδόξων) να επετράπη από τους Καπουτσίνους η λειτουργία στο αριστερό κλίτος να τελείται από τους Ορθοδόξους, με το κλίτος αυτό αφιερωμένο ανέκαθεν στον Ταξιάρχη. Για τούτο και σε συμβόλαιο του 1643 ο ναός εξακολουθεί αναφέρεται ως Ταξιάρχης. Η περιοχή περιλαμβάνει όλες τις οικίες εκατέρωθεν του δρόμου, από το σημερινό Δημοτικό Θέατρο και μέχρι σχεδόν την οδό Αγ. Ανδρέα. (Αναφορά στον Αγ. Ανδρέα δεν γίνεται ως αυτοτελούς γειτονιάς). 

  
 Στις φωτογραφίες επάνω ο κύριος δρόμος  με τα σπίτια, δεξιά και αριστερά της γειτονιάς του Ταξιάρχη ή Φραγκομονάστηρου. Κάτω δεξιά ο Ταξιάρχης και αμέσως δίπλα του ο χώρος του μοναστηριού των Καπουτσίνων, 1639-1784.

9. Ωστόσο το οικιστικό σύνολο που ξεκινάει από την οδό του Αγίου Ανδρέα και εκτείνεται δυτικά, περιλαμβάνοντας και το σύνολο των (σημερινών) οικιών της οδού Αλκ. Εμπειρίκου αλλά και αυτό του πύργου του Λατίνου Επισκόπου (νυν πολυκατοικία Ν. Ράλλια) ωνομαζόταν συλλύβδην Τα φράγκικα. Η ονομασία έχει πλήρως λησμονηθεί και απηχεί την πολύ παλαιά παρουσία του εκτεταμένου Παλατιού των Λατίνων Ηγεμόνων, μέχρι τα όρια αυτά.  
10. Η γειτονιά της Παλατιανής περιλαμβάνει όλα τα σπίτια που έχουν πρόσωπο στον ομώνυμο δρόμο αλλά και τον προς Βορράν κάθετο με την πολυκατοικία Ράλλια, τα σπίτια Γλυνού, πρώην Καμπάνη αλλά και το σύμπλεγμα κληρ. Βασίλη Γουλανδρή. 

Οι δύο κάθετοι μεταξύ τους δρόμοι με τα σπίτια δεξιά και αριστερά  να ανήκουν στην γειτονιά της Παλατιανής. Στην δεξιά φωτογραφία όπου το φυτεμένο οικόπεδο, κατ'εξαίρεσιν ο μικρός αυτός χώρος ωνομαζόταν "τα τειχιά" όπου φημολογείται έντονα η ύπαρξη στο σημείο αυτό εξαφανισμένου καθολικού ναού (άκρο δεξιό στην δεξιά φωτογραφία).

11. Τελευταία να προσθέσουμε εκείνα τα σπίτια που βρίσκονται κάτω από το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και μέχρι την θάλασσα, ότι δεν αποτελούσαν ιδιαίτερη γειτονιά και περιλαμβανόταν απλώς στην ευρύτερη περιοχή Πλακούρας.

Εδώ τελειώνουν οι γειτονιές της Παληάς Χώρας. 
12. Πιο κάτω απ΄αυτές αρχίζει η συνοικία της Καμάρας ή Ρίβας**. Αυτής της συνοικίας οι κάτοικοι ονομάζονται και είναι Καμαριανοί.

 Επάνω φωτογραφία: Από δω αρχίζει η συνοικία της Καμάρας ή Ρίβας.
 Κάτω φωτογραφία: Διασχίζουμε την συνοικία της Καμάρας.

Επάνω φωτογραφία: Στην πλατεία του Αφανούς Ναύτη τελειώνει η συνοικία της Καμάρας.
Κάτω φωτογραφία: Αυτή είναι η Καμάρα, όπως όλοι γνωρίζουμε, από την οποία πήρε το δεύτερο όνομα η συνοικία της Ρίβας.

                                                                              Νίκος Βασιλόπουλος
                                                      αρχιτέκτων - ερευνητής

* Η λέξη Ρίβα είναι ιταλική και αρχικά σήμαινε την απαραιτήτως διαμορφωμένη ακτή. Η απλή -αδιαμόρφωτη- ακτή ωνομαζόταν costa. 

** Να σημειώσω ότι υπήρξαν τα τοπωνύμια Μαντράκι και Ταμπάκικα τόσο προς το Παραπόσρτ όσο και προς το Νημπορειό σε επαφή με τον οικισμό, αλλά αυτά, εξ όσων κατάλαβα αναφερόταν μόνον σε δραστηριότητες ή χρήσεις και όχι σε "κατοίκους γειτονιάς". 

Σημ. γράφοντος:  Γράφω τον τύπο παληά και όχι παλιά ακολουθώντας την παλαιότερη ορθογραφία και τους κανόνες της, βαρειά και όχι βαριά κ.ο.κ. Για τούτο και βάζω αυξήσεις στους παρελθόντες χρόνους, αλλά και σεβόμενος την εναλλαγή των μακρών-βραχέων στα παραθετικά των επιθέτων κ.λπ.