Το μακαρονάδικο

 

                         Το "μακαρονάδικο" : Εργοστάσιο ζυμαρικών "ο Φοίνιξ".

                                                  στον Νημπορειό        

 Φωτογραφία του Μεσοπολέμου. Αριστερά το "μακαρονάδικο" περίπου στο κέντρο η οικία Ν. Φαρακούκη και δεξιώτερα δημοτικές αποθήκες. 

Άλλοι το αποκαλούν μακαρονάδικο. Άλλοι φάμπρικα. Αλλά και οι δύο ονομασίες είναι σωστές.

Το τεράστιο κτίριο, για τα δεδομένα της Άνδρου, είναι επιβλητικό και κατέχει δεσπόζουσα θέση στην παραλία του Νημπορειού. Χτίστηκε πριν τα μέσα του 19^ου αιώνα πιθανόν από μη Ανδριώτη επιχειρηματία. Ο σκοπός του ήταν η παραγωγή μεταξωτών υφασμάτων άγνωστης ποιότητας, μεγέθους και ειδών. Το 1851 φέρεται ως μέγα μεταξουργείο Βάλβη. Κατατάσσεται στα προβιομηχανικά κτίρια με το τεράστιο επίμηκες παραλληλόγραμμο σχήμα του τα διαδοχικά παράθυρα που άλλαξαν αργότερα θέση, κυρίως στον όροφο και την εξ αρχής κεραμοσκεπή του. 

 Φωτογραφία γύρω στα 1900. Η λήψη έγινε από το κτίριο της Σχολής Καΐρη. Φωτογραφίζονται μάλλον εκπαιδευτικοί. Η είσοδος ήδη γκρεμισμένη, η οποία φαίνεται κατέληγε μέχρι τότε σε καμάρα. Πίσω δεξιά το καμπαναριό και η στέγη της εκκλησίας Παναγίας Εξωκαστριανής που είχε κτίσει ο Θεόφιλος Καΐρης. Βρισκόταν στον σημερινό χώρο του κήπου της Παναγίας. Τέλος στο βάθος με το κόκκινο βέλος το ¨μακαρονάδικο¨ στην αρχική του μορφή. Διακρίνεται -δύσκολα- μάντρα μπροστά του. Δεξιώτερα δεν υπάρχει παρά το κτίσμα των αποθηκών και ο ναός του Αγίου Νικολάου πιθανόν σε μικρότερες διαστάσεις απ΄αυτές που γνωρίζουμε.  

Τον Μάιο του 1851 είχαν φθάσει στην Άνδρο οι αντιπρόσωποι του Συριανού εμπόρου Γρηγ. Παΐκου, Νικόλαος και Χριστόδουλος οι οποίοι είχαν φέρει χρήματα για αγορά μεταξιού ή κουκουλιών. Το ίδιο βράδυ τρεις ληστές πήδησαν την μάντρα του μεταξουργείου, μπήκαν στο εσωτερικό και μαχαίρωσαν τους αντιπροσώπους. Το χρηματοκιβώτιο βρέθηκε κατευθρασμένον παρά τον έξωθεν του καταστήματος  ρέοντα ποταμόν και διάφορα βαλλάντια κενά καθώς και ρούχα των σφαγέντων αιμόφυρτα, ένα εικοσάριον και άλλα τινά. Σημ.1 (Δεν είναι γνωστό εάν το εικοσάριον ήταν ένα -σπάνιο- χρυσό νόμισμα των 20 δραχμών του Όθωνα ή το πολύ πιθανώτερο ένα ασημένιο αυστριακό νόμισμα των 20 pfennig κοινότατο στις συναλλαγές της εποχής, αξίας μικρότερης της δραχμής.) 

«Η θέσις απ΄όπου έγινεν η τρομερά ρήξις είναι ως έγγιστα οργυαί πέντε το ύψος... Εφημερίδα Αίολος Σύρου φύλλα 24/5/1851, 2/6/1851 και 9/6/1851.

Δεν είναι γνωστά άλλα στοιχεία, ούτε εάν οι ληστές γνώριζαν κάτι σχετικό με την μεταφορά χρημάτων ή όχι. Ούτε εάν οι αντιπρόσωποι αντιστάθηκαν ή όχι. Πάντως ο ένας απ΄ αυτούς παρά τις 14 μαχαιριές, αιμόφυρτος, βγήκε από το μεταξουργείο και εξέπνευσε στον ποταμό. Αξιοθρήνητη είναι η ανεπάρκεια των Αρχών της Άνδρου για την άμεση αντιμετώπιση του συμβάντος, ανεπάρκεια που επισημαίνεται στην εφημερίδα της Σύρου ‘Ένωσις’ φ. 281 13/06/1851, ανεπάρκεια που αν δεν είχε θύματα θα ήταν κωμική..  Σημ.2

 

 Το ¨μακαρονάδικο" ακόμη αναλλοίωτο στην αρχική του μορφή. Δεξιά η οικία Ν. Φαρακούκη.

Στο φύλλο της 20 Ιουνίου οι τρεις ληστές έχουν συλληφθεί. Πρόκειται για τον Ιωάννη Σταμ. Αρβανίτη (Χέλμη) τον Γεώργιο Σολδάτο και τον Χαράλαμπο Μαρή. Βρέθηκαν μαζί του το εγχειρίδιο των φόνων, ένα πιστόλι και τα ματωμένα ρούχα του. Τα χρήματα όμως δεν βρέθηκαν. Στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως υπ΄αριθ.16/ 20-4-1852 αναφέρεται ήδη ότι οι τρεις θα μεταφερθούν στην Αθήνα να δικαστούν στο Κακουργιοδικείο. Ο Ι. Αρβανίτης/Χέλμης καταδικάστηκε σε θάνατο. Πρέπει να επέστρεψε στην Σύρο ώστε να γίνει εκτελεστή η απόφαση. Από τον ‘Αίολο’ της Σύρου φ.14/7/52 μαθαίνουμε ότι ο Ι. Αρβανίτης/ Χέλμης δραπέτευσε αλλά συνελήφθη Από την εφημ. ‘Αθηνά’ φ. 7/4/1853 -ίσως για παραδειγματισμό- μεταφέρθηκε η λαιμητόμος στην Άνδρο συνοδεία του αντιεισαγγελέως Ζόλτου. Ο Ι. Χέλμης καρατομήθηκε στον Νημπορειό έξω από το μεταξουργείο. Δεν ωμολόγησε τους συνενόχους του. Παρόλο που αναφέρεται ότι η κοινή γνώμη τούς υπεδείκνυε ομόφωνα παρέμειναν μεν για καιρό προφυλακισμένοι αλλά εν τέλει απολύθηκαν λόγω ελλείψεως στοιχείων…

 Το κτίσμα από την οπίσθια δυτική πλευρά, ίσως γύρω στα 1920. Μπροστά από τον Αγ. Νικόλαο (στην τελική του μορφή) υπάρχει μικρή προβλήτα αγνώστου χρησιμότητας με βάρκες στην αμμουδιά. Στο σημείο της προβλήτας ανεγέρθηκε το οίκημα του Ν.Ο.Α. Εντυπωσιακή η ξύλινη "αποβάθρα" με καμπίνα αποδυτηρίων. που στηριζόταν σε σιδερένιων πασσάλους. Το έργο δεν μακροημέρευσε ιδιαίτερα. Γύρω στα 1974 ο γράφων έκοψε το πόδι του στο πέλμα, από σιδερένιο πάσσαλο που είχε αποκαλύψει στιγμιαία ο βυθός στο σημείο εκείνο.

Το ίδιο εκείνο έτος μαθαίνουμε ότι ασθένεια έχει ενσκήψει στην Άνδρο που οφείλεται στον φουρνισμό των κουκουλιών[;]. Τα κουκούλια ήταν ήδη άρρωστα. Μεταξύ των ασθενειών που προκλήθηκαν αναφέρεται ο τύφος, ενώ δυσοσμία έχει κατακλείσει την Χώρα. Ίσως η κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε και σε κοντινό χρόνο η μεταξοκαλλιέργεια εγκαταλείφθηκε, το κτίριο περιέπεσε -κατά τα φαινόμενα- σε παροδική αχρηστία. Πάντως το 1861 στην επιχείρηση εμφανίζονται δύο Γάλλοι, οι αδελφοί Δουράν (Durand?), οι οποίοι διευθύνουν επιτυχώς το "εκείσε κατάστημα, μεταξοκλωστίας" με τους οποίους έρχεται σε σύγκρουση ο Κωνσ. Εμεπιρίκος σε ένα ατυχές επεισόδιο. (εφημ. Σύρου "Ενωσις" 25 Σεπτ. 1861). Ωστόσο δεν είναι γνωστό ποια ήταν η χρήση του κτίσματος έως το τέλος περίπου του αιώνα. 

Πριν το τέλος του αιώνα συντελέσθηκε η πλήρης αξιοποίηση του υδρατμόμυλου του Εμπειρίκου (Φάμπρικα των Στενιών), όπου παραγόταν αλεύρι για μακαρόνια. Παράλληλα είχε κατασκευασθεί και το λιμάνι της Χώρας. Ίσως λοιπόν τότε να χρησιμοποιήθηκε το μεγάλο αυτό κτίριο του Νημπορειού ως εργοστάσιο παραγωγής μακαρονιών, μάλλον για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, τόσο ώστε να καταγραφεί στην λαϊκή μνήμη η ονομασία του οικήματος ως μακαρονάδικο, ονομασία που το ακολουθεί, ολοένα μειούμενη, στις μέρες μας. 

   

Η Φάμπρικα των Στενιών, ο γνωστός μεγάλος υδρατμόμυλος, από τον οποίο προερχόταν το αλεύρι για την παρασκευή ζυμαρικών του "μακαρονάδικού". 

Το μακαρονάδικο με τις νεώτερες προσθήκες στο δεξιό του τμήμα. Αριστερά υπάρχει ακόμη ο μαντρότοιχος.

Η επιχείρηση ιδρύθηκε με την επωνυμία Εργοστάσιον ζυμαρικών ‘ο Φοίνιξ’ Καρυστινάκη και Εμπειρίκου. Δεν είναι γνωστός ο χρόνος λειτουργίας αλλά συνδέθηκε με την πορεία του Υδρατμόμυλου Στενιών. Οι μύλοι της Σύρου λειτουργούσαν με πιο ανταγωνιστικές τιμές και η όλη επιχείρηση ωδηγήθηκε στο κλείσιμο αρκετά προ του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μάλλον τότε πουλήθηκε και το ακίνητο του Νημπορειού. Δεν είναι τυχαίος και ο κάθετος τεμαχισμός του οικήματος, που ακολούθησε, σε μικρές ιδιοκτησίες. Ταυτόχρονα κτίσθηκε σε επαφή προς την πρόσοψή του η μεγάλη διώροφη προσθήκη, σε συμμετρία σχήματος Π, με νεοκλασικά χαρακτηριστικά. Στις μέρες μας ακολούθησε και άλλη μικρότερη. Και το κτίσμα καλά κρατεί και στέκει ως το παλαιότερο του Νημπορειού και το μεγαλύτερο και πρώτο στο είδος του, στην Άνδρο, μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους. 

Διαφημιστική αφίσα της επιχειρήσεως σε στυλ Art nouveau της εποχής γύρω στα 1900. Το απεικονιζόμενο δεν είναι ίσως τόσο φανταστικό αφού είναι η μοναδική απεικόνιση με είσοδο στο κέντρο. Οι καμινάδες που βλέπουμε εδώ δεν διακρίνονται σε καμμία φωτογραφία
 

Το μακαρονάδικο σήμερα.

Σημ. 1 Δ. Πασχάλης «Ιστορια της Άνδρου» ΕΣΤΙΑ Τομ. Β΄ σελ.

Σημ. 2 Ανδριακα Χρονικά 12 εκδ. Ανδριακός όμιλος 1952. Το άρθρο της εφημερίδας Ένωσις πλην των άλλων γράφει: Ο μεν έπαρχος Άνδρου, ο καθ΄εκάστην κωμάζων και ευωχίας διαχεόμενος, απεκρίθη ότι αι αρχαί δεν ενεργούσι την νύκτα, ο δε σταθμάρχης της Χωρφυλακής, φθάσας μετά μίαν ώραν εις τον τόπον της σφαγής, παρεδόθη εις τον ύπνον υπό της κραιπάλης κατεχόμενος κα ο καλός ειρηνοδίκης συνευωχείτο μέχρι των τριών ωρών του μεσονυκτίου και ειδοποιηθείς απήντησεν ότι δεν δύναται ήδη να εγκαταλείψη το συμπόσιον, ενώ ηδύνατο προσδραμών ικανάς να λάβη πληροφορίας παρά των ψυχορραγούντων, ο δε αστυνόμος δεν απετόλμησε να καταβή εις την πόλιν εκφοβηθείς και αυτός ο ίδιος, διότι ουδένα έχει προς βοήθειάν του είτε κλητήρα, είτε χωροφύλακα. Η κατάσταση που επικρατούσε περί το 1860 καταγράφεται λεπτομερώς στο βιβλίο «η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι» αγνώστου συγγραφέα. Αρχική έκδοση το 1870 και σημερινή εκδ. ΕΡΜΗΣ Αθήνα 1990.

 

Πλακούρα: Μια φωτογραφία

 

Μια φωτογραφία της Πλακούρας

 

Κοιτάζοντας από τα Μπειρικαίικα

 

 

Μία παλιά φωτογραφία μας δείχνει το απομένον τμήμα του Παλατιού, αρκετά πριν την κατεδάφισή του. Πρέπει να υπογραμμισθεί ότι το Παλάτι κατελάμβανε πολύ μεγαλύτερο χώρο περιλαμβάνοντας και την οικία Βροντίση, η οποία αντικατέστησε-κατά το τέλος του 19^ου αι τον Πύργο άνω της Πύλης εισόδου του Κάστρου.   

Φωτό 1 Με βέλος βλέπουμε αυτό που αντιστοιχούσε στο τμήμα εκείνο που είχε αγοράσει η οικογένεια Σιγάλα προ πολλών δεκαετιών, από Κωττάκη. Το κτίσμα, με το αριστερό κόκκινο βέλος, διέθετε ζεματίστρα-καταχύστρα που μόλις διακρίνεται. Επίσης όπως φαίνεται έχει κτισθεί και ένας επιπλέον όροφος άνω του τελευταίου δώματός του.

Το συγκεκριμένο κτίσμα κατεδαφίστηκε γύρω στο 1970.

Η εξαιρετική φωτογραφία είναι μάλλον λίγο προ του 1900, η λήψη έγινε επάνω στο μεγάλο κτίριο των Μπειρικαίικων. Δεν διακρίνεται ο πύργος της εισόδου στο Κάστρο.

 

 

Φωτό 2 Φωτογράφισα κατά το δυνατόν από το πιο αντίστοιχο σημείο, από τον όροφο του ερειπίου του Ξενία την ίδια περίπου εικόνα. Με βέλος υποδεικνύεται το σημερινό πολυώροφο κτίριο που αντικατέστησε το τμήμα του Παλατιού που προανέφερα. 

 

Φωτό 3 Η λήψη έγινε από το συγκεκριμένο μικρότερο μπαλκόνι, κοιτάζοντας αριστερά προς το μεγαλύτερο μπαλκόνι. 

 

Φωτό 4 Η φωτογραφία μας δείχνει ένα νεαρό μέλος της οικογενείας παράτολμα στηριγμένο στο κάγκελο του μπαλκονιού. Στο επόμενο μεγάλο μπαλκόνι, με περιέργεια οι κυρίες επιμελώς ντυμένες για την στημένη φωτογράφιση παρατηρούν τον -μέσω του φακού του- παρατηρητή φωτογράφο την στιγμή που απαθανατίζει την ευρύτερη Πλακούρα και όχι μόνον…. Επίσης διακρίνονται στο ίδιο μπαλκόνι δύο μεγαλύτερης ηλικίας άρρενα μέλη Εμπειρίκων

(; ), επίσης παρατηρητών, με λιγώτερη περιέργεια αλλά ανάλογη της ηλικίας τους σωφροσύνη θέση απ΄ότι ο νεαρός.

Έκδηλη είναι η κοινωνική διαφορά, ανάμεσα στον αψογα ντυμένο νέο και τους περιφερόμενους στην μικρή ιδιωτική προκυμαία των Μπειρικαίικων. Κάτω με μπλε βέλη δύο βρακάδες μάλλον ξυπόλυτοι. Δύο κάθονται σε κτισμένο πεζουλάκι του κτίσματος. Ενώ σε κάποια ισόγεια είσοδο βρίσκονται δεμένα δύο μουλάρια για τις αυτονόητες φορτοεκφορτώσεις αφού στην στάθμη αυτή στεγαζόταν αποθήκες. Στο βάθος, σε άλλο ακίνητο δεμένος γάϊδαρος.

 

Φωτό 5 ίδια. Επισημάνσεις.                                                                     

1^η Η διαμορφωμένη προκυμαία αφενός έχει σκάλα ανόδου για επικοινωνία με τις μαούνες που πηγαινοέρχονταν, (μπλε βέλος), αφετέρου είναι αδιέξοδη, δεν οδηγεί στον Νημπορειό. Η επικοινωνία διεξαγόταν με τον δημόσιο δρόμο που βρισκόταν πίσω από τα Μπειρικαίικα και τον οποίο έκλεισε αμετάκλητα το Ξενία όταν χτίστηκε, γιαυτό και κατασκευάστηκε πλατφόρμα από μπετόν που ενώνει σήμερα την παλιά προκυμαία με τον χώρο του περιστεριώνα και κατά συνέπειαν με το Νημπορειό.                                                   

 2^η Η προκυμαία της Πλακούρας που βλέπουμε απέναντι, (κόκκινο βέλος), πάσχει όπως ακριβώς και σήμερα. Μολονότι δεν ήταν τότε παλιά παρουσίαζε το ίδιο πρόβλημα. Το κύμα που ανέκαθεν ερχόταν από τον Βορηά, έσκαγε, τρυπούσε από κάτω την διαμορφωμένη  επιφάνεια της προκυμαίας και σε μέρες τρικυμίας η θάλασσα τιναζόταν ψηλά σαν μεγάλος πίδακας!!

3^η Στην φωτογραφία διακρίνονται πέντε μπουντιά. Οι ξύλινες αυτές κατασκευές διακρίνονται σε αφθονία σε παλαιές φωτογραφίες. Από τις συγκεκριμένες δεν σώζεται ούτε μία σήμερα. Με μαύρο βέλος εντοπίζεται η οικία κληρ. Μωραΐτη η οποία με το τελευταίο μπουντί, (σε πράσινο κύκλο) κατεδαφίστηκε προ ετών δυστυχώς λόγω επικινδυνότητας.   

 

 

Με βέλος φαίνεται η παλαιά, σήμερα φραγμένη, σκάλα καθόδου σε μικρή προκυμαία ή απευθείας στην θάλασσα. Διακρίνεται στην ανωτέρω φωτογραφία των αρχών του 20ου αι. 

 

                                                                         

 

Νίκος Βασιλόπουλος

Αρχιτέκτων-Ερευνητής