ΤΑ ΦΑΛΙΚΑ

ΤΑ ΦΑΛΙΚΑ, Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥΣ 

και άλλες απρόσμενες πληροφορίες  

Το όνομα του γνωστού πολύ όμορφου χωριού της Άνδρου αποδίδεται από τους Πασχάλη και Πολέμη στην ιταλική λέξη falco και falcone, που είναι το γεράκι. Τοπωνύμιο που αποδίδεται στους Λατίνους. Εξ άλλου αυτό σχετίζεται με το όνομα του βουνού Γερακώνας αλλά και με το επίθετο Γερακάρης (αλλοτινό παρωνύμιο). Και οι δύο παραπέμπουν την ονομασία στην βυζαντινή εποχή, δηλαδή προ του 1207, και το συσχετίζουν με την ιερακοτροφία. Σημ.1  Επιπλέον επιβεβαιώνεται η βιοποριστική ιδιότητα του γερακάρη, που ασκούσε ο άρχοντας Νικόλας Λογοθέτης κάτοικος Κορθίου το 1620, από δίκη διότι με αφορμή τον λόγο αυτό τού είχε επιβληθεί φόρος, από τους ιερείς της περιοχής. Σημ.2 Το χωριό δεν ήταν σημαντικό πληθυσμιακά.

Το πλαίσιο της εποχής : 16^ος αι.  

Μετά το 1538 η Άνδρος περιήλθε σε τουρκική Επικυριαρχία αλλά με Ηγεμόνα ακόμη Λατίνο (Σομμαρίπα). Το 1566 εκδιώχθηκε ο τελευταίος Σομμαρίπα. Την Άνδρο «νοίκιασε» ο Πορτογαλοεβραίος τραπεζίτης Ιωσήφ Νάσι που ζούσε στην Κωνστ/πολη. Ο τελευταίος ανέθεσε στον Λατίνο άρχοντα Νικολό Ντεκαμίλλα διοικητική και δικαστική μέριμνα, ορίζοντάς τον Εμίνη και Γοβερναδόρο του νησιού. Εξ άλλου μόνον οι Λατίνοι γνώριζαν πώς να συλλέγουν τους φόρους. Η κατάσταση αυτή διήρκεσε μέχρι το 1579 έτος θανάτου του Νάσι. Αμέσως η Άνδρος έγινε τμήμα του τουρκικού κράτους. Ο Ντεκαμίλλα (σε ελληνικά έγραφα, ή Ντε Καμίλλα ή Ντε Καμήλα) αντικαταστάθηκε από άτομο που έστειλαν οι Οθωμανοί, τον Αντώνη Καβαλλούρη. Ωστόσο οι Ντεκαμίλλα είχαν μάλλον ανέλθει ως προς την οικονομική και κοινωνική ισχύ τους. 

Δύο ήταν οι οικογένειες μεγάλων Λατίνων καθολικών αρχόντων που εμφανίζονται πριν τα τέλη του 16^ου αιώνα κοντά στο Κάτω Κάστρο. Στις βόρειες κλιτύες της περιοχής της κοιλάδας του Νημπορειού οι Μπρούτοι - Brutti (Λάμυρα, Υψηλού κ.λπ. και στις νότιες κλιτύες της κοιλάδας του Παραπορτιού (ίσως και απέναντι) οι Ντεκαμίλλα -De Camilla ή De Camillis. Η Άνδρος παρέμεινε με το ίδιο καθεστώς αλλά με τους δύο τελευταίους ισχυρούς Λατίνους να θέλουν να εδραιώσουν όπως μπορούσαν την παρουσία τους.Σημ.3 Έχοντας ως δεδομένο ότι Τούρκοι εγκαταστάθηκαν στην Άνδρο αμέσως μετά το 1579, εικάζεται ότι οι κοιλάδες του Παραπορτιού και του Νημπορειού περιήλθαν σε Τούρκους για τούτο και οι εύφορες αυτές περιοχές ονομάζονται και οι δύο, χωρίς διάκριση, Μπαξέδες. Αρκετά γρήγορα οι Τούρκοι θα εγκαταλείψουν την Άνδρο, μετά από στοχευμένες επιδρομές εναντίον τους. Σημ.4. Εν τούτοις το 1647 φέρονται να κατοικούν πιο προστατευμένοι στο Κάτω Κάστρο 170 Τούρκοι. Ενώ η καταστροφή του Κάστρου από τον πειρατή Κρεβελιέ (1672) πρέπει να αποδοθεί σε ωργανωμένη συνωμοσία εκ μέρους αρχόντων προκειμένου, χρησιμοποιώντας τον πειρατή, να απαλλαγούν από (και να σφάξουν) τους πλούσιους Τούρκους, που είχαν απομείνει στην Άνδρο, όπως φαίνεται από τα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα. Πάντως η ιδιοκτησιακή παρουσία των Τούρκων στις κοιλάδες είχε εξαναγκάζει τους αλλοτινούς Λατίνους άρχοντες να περιοριστούν στις πλαγιές που πλαισίωναν τις κοιλάδες. Σημ. 5 Για τούτο και οι μεγάλες οικογένειες των Decamilla και Brutto εμφανίζονται στους χώρους που προαναφέραμε..

Η δραστηριότητα των Decamilla – Decamillis

Πολιτική, θρησκευτική και οικιστική-οικοδομική

Ο Nicolo Decamilla, Γοβερναδόρος και Εμίνης, ανεγείρει καθολικό ναό στην Άβυσσο (η ξανακτισμένη σημερινή Αγ. Κατερίνα) η κτητορική επιγραφή της οποίας εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χώρας με έτος ανεγέρσεως 1575. Αντιστοίχως ο φεουδάρχης Batesto(;) Brutto ανεγείρει μικρό πολυτελή ναό της Παναγίας στην Φυρόη, (σημερινή ξανακτισμένη εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής). Σημ.6

Άνω η σημερινή εκκλησία της Αγ. Αικατερίνης κτισμένη (την δεκαετία του 60;) στα ερείπια της παλαιάς που είχε κτίσει ο Νικολός Ντεκαμίλα. Κάτω η σωζόμενη κτητορική επιγραφή όπου διαβάζουμε δεξιά το όνομα NICOLA DECAMILLA (ή DECAMILLIS;) και ακριβώς από πάνω KATERINE. Στο κάτω μέρος : 1575.

 

Οι Ντεκαμίλλα πραγματοποιούν έργα που σκοπό έχουν αφενός να συγκεντρώσουν κόσμο αλλά και εκμεταλλευόμενοι την θεσμική θέση τους και ακολούθως την σχέση τους με την τουρκική εξουσία να προβούν στην ανάδειξή τους μέσω των έργων αυτών. Η προσπάθειά τους αυτή ασκείται από το 1566(;) έως το 1579 με την ιδιότητα του Νικολού Γοβερναδόρου, και Εμίνη, ενώ θα εξακολουθήσει και αργότερα. Έτσι εντοπίζεται ένα τεράστιο γεφύρι, αυτό της Στοιχειωμένης χωρίς να υπάρχει τόσο μεγάλη ανάγκη όχι τόσο ως έργο οδικού δικτύου αλλά ως ποιότητα και μέγεθος. Αναφέρεται να υπάρχει ήδη σε διαθήκη του 1585. 

Άνω το εκπληκτικό και σχεδόν υποβλητικό γεφύρι. Δένει με το τοπίο και μαγνητίζει για φωτογράφιση... Κάτω λεπτομέρεια στο άνω μέρος της καμάρας, από την πλευρά που ερχόταν το μονοπάτι από το Κάστρο και ο δρόμος από την Μεσαριά. Στο κέντρο επάνω διακρίνεται θυρίδα όπου υπήρχε το οικόσημο του κτήτορα κατά τα βενετικά ήθη. Δίπλα, αριστερά της ακριβώς, φαίνεται και η απαραίτητη υδρορροή. Τα στηθαία έχουν σχεδόν εξαφανιστεί.
 

Το έργο πλην της στιβαρότητας και της λαμπρότητας που παρουσιάζει έχει ένα αποκαλυπτικό χαρακτηριστικό : Μέχρι το γεφύρι εάν κανείς έρχεται από το ποτάμι (δηλ. από το Κάστρο) υπάρχει ένα προβληματικό μονοπάτι. Εάν έρχεται από την Μεσαριά υπάρχει ένας δρόμος, παλαιότατος μη λιθόστρωτος χαρακτηρισμού σαν στενή. Από το γεφύρι όμως και μετά (νότια) συνεχίζεται ανηφορικά προς Φάλικα ένας δρόμος αξιοπρόσεκτης κατασκευής. Λιθόστρωτος και προσεγμένος που άλλοτε ωνομαζόταν Κουμούνα Στράτα Σημ 7.

Αριστερά φωτ. Από αριστερά φαίνεται ο παλαιότατος δρόμος που ερχόμενος από Μεσαριά, πηγαίνει περνώντας από την Πανάχραντο και πιο πέρα από το Βουνί για να καταλήξει στο Κόρθι. Από δεξιά ξεκινά η Κουμούνα Στράτα πού ένωνε το γεφύρι με τον Πύργο, την Αγ. Μονή Φαλίκων κ.λπ. Δεξιά φωτογραφία: η Κουμούνα Στράτα υψηλότερα. Η προσεγμένη κατασκευή με τα μονολιθικά ακατάλυτα σκαλοπάτια αποκαλύπτει τον σκοπό του κατασκευαστή-κτήτορα, που φρόντιζε για την ανάδειξη της ισχύος του. 

Η συνέχεια του δρόμου αυτού φθάνει σε τρία εμβληματικά σημεία εξουσίας. Στον τεράστιο για το μέγεθος του οικισμού ναό της Αγ. Μονής, με διακλάδωση στον (αρχικά καθολικό) ναό του Αγ. Δημητρίου, αλλοτινό παρεκκλήσιο και στα ερείπια του Πύργου, που σήμερα αλλοιωμένος στεγάζει το Πολιτιστικό  Κέντρο των Φαλίκων. Καθοριστικό αρχιτεκτονικό στοιχείο της Αγ. Μονής είναι ότι ακολουθείται,  στην εξωτερική εμφάνιση του ανατολικού τοίχου δηλ. του τοίχου της προσελεύσεως στον ναό, η από τουλάχιστον ενάμιση αιώνα συνήθεια των δύο θυρών δυτικά, που εφαρμοζόταν για την λατρεία των δύο δογμάτων με τους ναούς με τα δύο κλίτη. Αντίθετα εδώ στο εσωτερικό δεν υπάρχει διαχωρισμός κατά δόγμα. Ο χώρος είναι ενιαίος!!! Σημ.8. Στα φορολογικά κατάστιχα του 1670 οι κάτοικοι που οφείλουν κεφαλικό φόρο είναι για μεν το Κουρέλι και Σασά μαζί 22, ενώ για τα Φάλικα μόλις 15. Να σημειωθεί εδώ ότι οι σημερινοί μετρίου μεγέθους ναοί του Κουρελιού και Σασά ανεγέρθηκαν στα μέσα περίπου του 18^ου αι. προκειμένου να εξυπηρετήσουν μεγαλύτερο πλήθος ενοριτών, αντικαθιστώντας πολύ μικρότερες εκκλησίες (όπως π.χ. η ενοριακή του Αλάδου). Σημ.9. Έτσι γίνεται κατανοητό ότι το μέγεθος της Αγ. Μονής ξεπερνούσε κατά πολύ τις ανάγκες των ελαχίστων ενοριτών και ανταποκρινόταν στην επίδειξη ισχύος του Λατίνου άρχοντα-κτήτορα. Ο ναός ήταν θολωτός (συνήθης στις Νότιες Κυκλάδες) ενώ ο θόλος της στέγης στηριζόταν σε εγκάρσια τόξα. Υπογραμμίζεται το μεγάλο ύψος του σε σχέση με το πλάτος σύνηθες χαρακτηριστικό μεταμεσαιωνικών καθολικών ναών. (πλάτος 8,25 μήκος 13,75μ). Χρόνος κατασκευής τέλη του 16^ου ή αρχές του 17^ου αι. Ο ναός του Αγ. Δημητρίου είναι μικρός και προγενέστερος, μονόχωρος και δίκογχος για την λατρεία των δύο δογμάτων, χωρίς προεξέχον του κτίσματος ιερό κατά τα καθολικά πρότυπα.(πλάτος 4,02μ μήκος 9,80μ.) Στο Άγιο Βήμα προκειμένου να αφεθεί χώρος για το ιερό των ορθοδόξων αριστερά, το ιερό των καθολικών κατασκευάσθηκε κάπως έκκεντρο προς τα δεξιά. Έτσι έναντι των δύο τοίχων το εν λόγω ιερό έχει απόσταση από τον βόρειο τοίχο 1,45μ ενώ από τον νότιο 1,25μ. Σήμερα το ιερό των ορθοδόξων χρησιμοποιείται για την τέλεση της Προσκομιδής. 

      Άνω : Αριστερά η Αγ. Μονή με δύο θύρες όπως συνηθιζόταν στις δίκλιτες δίκογχες για τα δύο δόγματα. Η εκκλησία αυτή όμως δεν είναι δίκλιτη, αλλά εσωτερικά ενιαία. Η στήριξη της στέγης της πραγματοποιόταν με εγκάρσιες καμάρες. Όταν ξαναέγινε η στέγη οι καμάρες ως στατικά άχρηστες γκρεμίστηκαν. Στην δεξιά φωτογραφία φαίνεται το βόρειο πόδι (πεσσός) της καμάρας, που μόνον αυτό διατηρήθηκε, μαζί με το αντίστοιχο νότιο ως απαραίτητο για την  στήριξη του τέμπλου. Κάτω: Ο ναός του Αγ. Δημητρίου, ( 15ος αι. το αργότερο) στον ανατολικό τοίχο του οποίου το ιερό δεν προεξέχει του κτίσματος -κατά τα καθολικά πρότυπα- και στο εσωτερικό υπάρχουν δύο κόγχες. Η βόρεια ίσως δημιουργήθηκε μάλιστα μεταγενέστερα. 

 

Ας έρθουμε στην Κουμούνα Στράτα που προχωρούσε και σήμερα περνά μέσα από τα Φάλικα και κατευθύνεται τελειώνοντας στο σημερινό Πολιτιστικό Κέντρο. Το αλλοτινό μεγάλο ερείπιο ωνομαζόταν και πύργος. Όντως πρόκειται για πύργο όπως εύκολα διακρίνεται από τις σωζόμενες εξωτερικές επιφάνειες. Έτσι αποκαλύπτεται το τελευταία κυριότερη φεουδαλική κατασκευή της ισχύος ενός μεγάλου Λατίνου άρχοντα, ο Πύργος του. Υπενθυμίζουμε ότι τα τρία κτίσματα της επιβολής Εξουσίας είναι ο Πύργος, το παρεκκλήσιο και η «ενοριακή» εκκλησία για τον ίδιο και τους κολλήγες του. Από την γενική εικόνα αλλά και άλλες λεπτομέρειες, που υπήρχαν στο εσωτερικό, όπως ένα σαφώς αρχοντικό τζάκι σάλας, σπανιώτατο στοιχείο κοινωνικοοικονομικής ευεξίας, επίσης ο ενσωματωμένος περιστεριώνας στον πύργο, η Αγ. Μονή, όπως περιγράψαμε, αποδίδουν την εικόνα μιάς εγκαταστάσεως του τέλους του 16^ου και αρχών του 17^ου αιώνα. Εποχή κατά την οποία ο Ντεκαμίλα μάλλον επιλέγει την περιοχή αυτή για εγκατάσταση μετά τον διορισμό του ως Γοβερναδόρου, δηλ μετά το 1566. (Ο πύργος αυτός -που ίσως προϋπήρχε σε άλλη μικρότερη μορφή- ανοικοδομήθηκε σε άγνωστη εποχή. Απέκτησε δε και εφαπτόμενα υποστατικά, γεγονός που υποδηλώνει την ευχέρεια άρχοντα αλλά και την αυτονόητη ασφάλεια από επιδρομέα. Να σημειωθεί λοιπόν ότι δεν αποτελεί κλασσικό πύργο αλλά μάλλον πυργόσπιτο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν είναι έργο του Ντεκαμίλλα). Για λόγους εντυπώσεων ανεγείρει το γεφύρι από όπου αρχίζει η «επικράτειά του» και φτιάχνει την Κουμούνα Στράτα από το «γεφύρι του» έως τον Πύργο και τις εκκλησίες του. Όλα τα ανωτέρω καταδεικνύουν και αποκαλύπτουν την φεουδαλική συγκρότηση του οικισμού των Φαλίκων. 

 Άνω φωτογραφία : κάτω σε μαύρο κύκλο ο πύργος πριν την προ καιρού ανακατασκευή και αναδιαμόρφωσή του με χρήση Πολιτιστικού Κέντρου. Η παρέμβαση αυτή τον διέσωσε από τον τελικό νομοτελειακό αφανισμό του. Άνω δεξιά σε μαύρο μικρό κύκλο το γεφύρι της Στοιχειωμένης.  

Ανω φωτογραφία: Αριστερά το εντυπωσιακό τζάκι της σάλας από το οποίο έχουν αποσπασθεί τα δύο μαρμάρινα(;) πόδια. Το τζάκι στην σάλα αποδίδεται σε άρχοντες, ενώ είναι παραπάνω από σαφής η παλαιότητα και η ως εκ τούτου αδρότητά του. Δεξιά και κάτω απόψεις του εσωτερικού και εξωτερικού τού πύργου προ της ανακατασκευής του.  

        Κάτω φωτογραφίες. Ο πύργος-πολιτιστικό κέντρο από διαφορετικές πλευρές.               Πιθανολογώ ότι μετά την εξολόθρευση των Ντεκαμίλα και την εγκατάλειψή του, ερημώθηκε και    ανακατασκευάσθηκε εν μέρει, όπως φαίνεται να προκύπτει από έμμεσα στοιχεία, χωρίς όμως να μπορεί να γίνει κατανοητό ποιό μέλος -Ρωμιός- της Φαλικιανής κοινωνίας θα επιζητούσε, επί Τουρκοκρατίας και θα κατώρθωνε να διαμείνει σε πύργο ενός στραγγαλισμένου από τους Τούρκους Λατίνου ώστε να ασκεί μεγάλης -δικής του- εκτάσεως επίβλεψη...  Δεν είναι γνωστό εάν ο περιστεριώνας κτίσθηκε ταυτόχρονα με τον πύργο. 

Άλλα στοιχεία

Υψηλά και ανατολικά υπάρχουν ακίνητα με το εμβληματικής σημασίας τοπωνύμιο Τα Φράγκικα. Σημ.10 Ως όνομα απηχεί ασφαλώς τις αναμνήσεις των απώτατων ιδιοκτητών. Πιο ψηλά βρίσκεται παλαιότατη υδατοδεξαμενή με την ονομασία Τρανή (Πάνω) Χαμολάκκα τα τοιχώματα της οποίας είναι κατασκευασμένα με πελώριες πέτρες. Η Τρανή Χαμολάκκα γέμιζε με νερό υπερκείμενης πηγής και πότιζε τα ακίνητα του Φράγκου άρχοντα.  Σημ.11  Από την Τρανή Πάνω Χαμολάκκα από υπερχείλιση, που δεν διακρίνεται σήμερα. γεμίζει η λεγόμενη Κάτω Χαμολάκκα, μεταγενέστερης κατασκευής. Από τα δύο αυτά έργα αρδεύονται ακίνητα που ανήκουν σε Φαλικιανούς. Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι υπάρχει δρόμος και όχι ένα απλό μονοπάτι, που έφθανε μέχρι την Τρανή Χαμολάκα για την επίβλεψη και συντήρησή της. Εργο συνοδευτικό και συγκροτημένο!!! Τα Φράγκικα ποτίζονται από το νερό της Τρανής Χαμολάκκας γεγονός διόλου τυχαίο... 

Η Τρανή Χαμολάκκα, μία μεγάλη υδατοδεξαμενή (στέρνα) κτισμένη με μεγάλες κάθετες πέτρες και άλλες χονδρές από την εξωτερική της πλευρά, για αντιστήριξη στις πιέσεις του συσσωρευμένου νερού. Η τεχνική της αρδευτικής αυτής κατασκευής την παραπέμπει σε έργο αιώνων, πριν τον 15ο (;) αι. Εγκαταλελειμμένη στο απώτερο παρελθόν. Μέσα απ' αυτήν περνά σήμερα το νερό της πηγής και καταλήγει στην Κάτω Τρανή Χαμολάκκα. Κάτω φωτογραφία : ένα άκρως αποκαλυπτικό στοιχείο, η πρόβλεψη ευρέως πλάτους δρόμου, που ωδηγούσε αποκλειστικά και μόνον στην Τρανή Πάνω Χαμολάκκα για συντήρηση και ίσως άλλη μεταφορά νερού με υποζύγια σε θέσεις πλημμελώς αρδευόμενες, ίσως και για λόγους μη προφανείς σήμερα. Έργο εξονυχιστικά μελετημένο και σοφά εκτελεσμένο!!!   

Κάτω φωτογραφία. Τρανή Χαμολάκκα. Έργο μεταγενέστερο που είχε γίνει για την αποθήκευση νερού που γέμιζε είτε από την υπερχείλιση της Πάνω Χαμολάκκας ίσως όταν η στεγανοποίησή της κατέστη αδύνατη μετά από μακροχρόνια εγκατάλειψη. Και σήμερα στην Κάτω Τρανή Χαμολάκκα υπάρχει πρόνοια ώστε το νερό από την  υπερχείλιση να διοχετεύεται σε κατώτερους υψομετρικά αγρούς. 

Επίσης απαραίτητο είναι να αναφερθούν οι 8 περιστεριώνες της περιοχής των Φαλίκων. Οι 4 είναι εκτός του οικισμού και οι υπόλοιποι -σήμερα- εντός του οικισμού. Άξιο παρατηρήσεως είναι ότι σχεδόν όλοι είναι παρόμοιοι μεταξύ τους, ανήκουν στον αποκρυσταλλωμένο τύπο της Άνδρου (εξαιρουμένης της νότιας με Καππαριά, Λαρδιά κ.λπ.). Ο τύπος αυτός είναι μάλλον του 15ου αιώνα αλλά ως καθιερωμένος μπορεί να κτίζεται πλέον και αργότερα. Ωρισμένοι απ΄αυτούς πρέπει να θεωρηθούν έργο του ίδιου άρχοντα ή των αμέσων απογόνων του, έως το 1633 έτος που οι Ντεκαμίλλα αφανίζονται. 

Εδώ ίσως πρέπει να προστεθεί ότι ο μικρός οικισμός τού Πετριά αποτελεί ένα αγροτικό παράρτημα των Φαλίκων, σε πρώτη χρονικά φάση, που συνδέεται με δρόμο-στενή και περιλαμβάνει μικρό γεφύρι κτισμένο κατά τις συνήθειες των Λατίνων με μπουρσελάνα. Ο δρόμος αυτός σταματά στον Πετριά και συνιστά τεχνικά και λειτουργικά δρόμο Φάλικα- Πετριά. (Περισσότερα για τον Πετριά εδώ). Εκεί συναντά -πίσω από την εκκλησία του- τον στενό παλαιότατο δρόμο που προαναφέραμε ο οποίος  ξεκινά από την Μεσαριά  και περνώντας από την Μονή Παναχράντου φθάνει μέσω Βουνίου στο Κόρθι. Είναι δε εντελώς άσχετος κατασκευαστικά και χρονικά με το οδικό δίκτυο των Φαλίκων. (Ίσως είναι βυζαντινός;).

 

Άνω φωτογραφία : Ο παλαιότατος δρόμος που συνδέει την (μεσοβυζαντινή;) Μεσαριά με το Κόρθι, μέσω Βουνίου. Εδώ βρισκόμαστε μεταξύ Μεσαριάς και γεφυριού Στοιχειωμένης. Διακρίνονται μπροστά υπολείμματα σκαλοπατιών άκρως αλλοιωμένων από την χρήση και τον χρόνο. Κάτω φωτογραφίες. Ο ίδιος δρόμος ανερχόμενος περνά από τον Πετριά (δεν σχετίζεται με τον δρόμο Πετριά-Φαλίκων) και συνεχίζει ανερχόμενος προς Βουνί, διερχόμενος από Πανάχραντο. Διακρίνεται όχι μόνον για την τεράστια φθορά, που δεν συναντά κανείς συχνά, αλλά και από την σχεδόν πρωτόγονη αδρότητα, την διαφορετική τεχνική και την κατά τόπους οφθαλμοφανή παράβλεψη προσβασιμότητας βραχώδους εδάφους, που δεν είχε κριθεί απαραίτητη η διαμόρφωση σκαλοπατιών... 

Το τέλος

Τι απέγινε όμως η οικογένεια Ντεκαμίλα ή Ντεκαμήλα; Το 1624 ο Πέτρος Ντε Μάρκις Επίσκοπος Σαντορίνης καταγράφει τους καθολικούς της Άνδρου. Απογράφονται 7 επίθετα : Della Gramatica, De Camilla, Brutti, Summaripa, Crispo, Guliarmi και Fonte μόνο ο τελευταίος δεν είναι άρχοντας. Σημ. 12 Οι De Camilla είναι 4, Polito, Nicoletto, Antonio και Giacomo. To 1634 οι Τούρκοι κατηγορούν για προδοσία(;) 6 σημαίνοντα μέλη των ανωτέρω Λατινικών οικογενειών, τους οποίους και στραγγαλίζουν. Έκτοτε τα ονόματα των Decamilla και Brutti εξαφανίζονται οριστικά. Αναμφίβολα ο Πύργος ερημώνεται όπως και ωρισμένα από τα έργα του και το φέουδο ακολουθεί άγνωστη πορεία. Σημ. 13.        

                             

         

Φωτογραφία από το Google. Δεξιά διακρίνεται το ανατολικώτερο τμήμα των Φαλίκων και αριστερά μέσα σε μαύρο κύκλο, η περιοχή που φέρει το τοπωνύμιο "Τα Φράγκικα"                                                                   

Τα έργα παραμένουν… Αλλά και το τοπωνύμιο Κουμούνα Στράτα, τα Φράγκικα ψηλά και ανατολικά αποτελούν ακίνητο και κατ’ αντιδιαστολή το Τούρκικο κάτω χαμηλά στην κοιλάδα, υποκρύπτουν μαζί με τα άλλα έργα, την διαδοχή εξουσιών σε Γη και ανθρώπους και το πέρασμα μιας δραματικής εποχής που έζησε η περιοχή και ολόκληρο το νησί μας.

Το γεφύρι κινδυνεύει και αναμένει συντήρηση στο κλειδί πριν να είναι αργά…

                                                                                              Νίκος Βασιλόπουλος

                                                                                         αρχιτέκτων - ερευνητής 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Σημ.1 σ.σ. Ο Πολέμης συμπληρώνει ότι δεν πρέπει να φανταζόμαστε κυνήγι με γεράκια. Ενώ όμως τα γεράκια ενδημούν σε ολόκληρη την Άνδρο ποιος ο λόγος να ονομασθεί το συγκεκριμένο βουνό Γερακώνας, εάν δεν υφίστατο κάτι καθοριστικό, όπως η ιερακοτροφία και η εκμάθηση στην χρήση γερακιών για κυνήγι;  

Σημ.2 Ηλ. Κολοβού «Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο» Ανδριακά Χρονικά 39 Καϊρειος 2001 σελ.229. Ο Λογοθέτης απαλλασσόταν από καταβολή φόρου για την δραστηριότητά του αυτή. Ωστόσο οι ιερείς είχαν επιβάλλει φόρο. Ο Λογοθέτης είχε προσφύγει στον Καδή έχοντας τον νόμο με το μέρος του. Ωστόσο 19 ιερείς που συνέλεγαν φόρους σε κατώτερη βαθμίδα και αποτελούσαν μέρος του φοροεισπρακτικού μηχανισμού των Οθωμανών είχαν υποστηρίξει στην δίκη ότι δικαίως επέβαλαν φόρο. Όπως ήταν αναμενόμενο ο Καδής με ένα τραγελαφικό σκεπτικό δικαίωσε τους ιερείς, μολονότι στην απόφαση αναφέρεται ότι απαλλασσόταν από τον κεφαλικό φόρο, τον ισπεντζέ και τους υπόλοιπους φόρους ορφιγέ. Σ.σ. το ανωτέρω παράδειγμα «αφιερώνεται» σε όσους υποστηρίζουν ότι με το να βρίσκονται Ρωμιοί σε οθωμανικές θεσμικές θέσεις (όπως όλοι οι ιερείς της Άνδρου), αυτό λειτουργούσε προστατευτικά για τους ραγιάδες... 

Σημ.3 Δ. Πολέμη "Ιστορία της Άνδρου" Πέταλον 1 Καίρειος 1981 σελ. 98. Επίσης Άξιο παρατηρησεως είναι το γεγονός ότι το 1590 σε συμβόλαιο πωλήσεως ακινήτου στους μοναχούς της Αγίας, στην Φυρόη Νημπορειού, που ανήκε στον Crusino Brutto υπογράφει ο πωλητής Brutto και από τους υπόλοιπους μάρτυρες μόνον Battista de Camillo στα λατινικά. Δ. Πολέμη "Οι Αφεντότοποι της Άνδρου" Πέταλον 2 Καιρειος 1995 σελ.175-176 έγγραφο 33.  

Σημ.4  1ον: Ηλ. Κολοβού Άρθρο : Αναφέρονται ένας μουσουλμάνος να κατέχει γη στα Λιβάδια το 1640 και το 1681 δύο Τούρκοι να πωλούν ακίνητα στο Μέσα Χωριό, ο Ομέρ Μουμιά ένα δεντρόκηπο και ο Μεχμετ Μπεσέ δύο περιβόλια στον Μιχ. Λ. Καϊρη το 1682  "οι Μουσουλμάνοι της Άνδρου κατά την Οθωμανική περίοδο" ΕΥΑΝΔΡΟΣ  Καϊρειος 2009 σελ. 193,194, 305. Αναφέρονται και άλλες πωλήσεις σε άλλα καλά σημεία της Άνδρου.  και 2ον: "εν έτει 1632 ο Τούρκος Χασάν Κεχαγιάς επώλησε προς την Μονή Παναχράντου περιβόλιόν του κείμενον εις το πλησίον της Μονής χωρίον Φάλικα" Δ. Πασχάλη "η ΑΝΔΡΟΣ" τομ. Β΄ Εκδ. ΕΣΤΙΑ 1927 Σελ. 193. (σ.σ. Πράγματι αρκετά κάτω από τα Φάλικα υπάρχει ακίνητο με το τοπωνύμιο "Τούρκικο") 

 Σημ.4  1ον: Ηλ. Κολοβού Άρθρο : Αναφέρονται ένας μουσουλμάνος να κατέχει γη στα Λιβάδια το 1640 και το 1681 δύο Τούρκοι να πωλούν ακίνητα στο Μέσα Χωριό, ο Ομέρ Μουμιά ένα δεντρόκηπο και ο Μεχμετ Μπεσέ δύο περιβόλια στον Μιχ. Λ. Καϊρη το 1682  "οι Μουσουλμάνοι της Άνδρου κατά την Οθωμανική περίοδο" ΕΥΑΝΔΡΟΣ  Καϊρειος 2009 σελ. 193,194, 305. Αναφέρονται και άλλες πωλήσεις σε άλλα καλά σημεία της Άνδρου.  και 2ον: "εν έτει 1632 ο Τούρκος Χασάν Κεχαγιάς επώλησε προς την Μονή Παναχράντου περιβόλιόν του κείμενον εις το πλησίον της Μονής χωρίον Φάλικα" Δ. Πασχάλη "η ΑΝΔΡΟΣ" τομ. Β΄ Εκδ. ΕΣΤΙΑ 1927 Σελ. 193.  (σ.σ. Πράγματι αρκετά κάτω από τα Φάλικα υπάρχει ακίνητο με το τοπωνύμιο "Τούρκικο") 

Σημ.5 Υπήρξαν τουλάχιστον τρεις περιπτώσεις Λατίνων αρχόντων που εξαναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν :  Ο Γουσούφ Φυρίγος, γιός του σερ Γιαννάκη Φυρίγου, Αλής Δαπόντε και Δελλαγραμάτικας. Οι δύο τελευταίοι πού μάλλον έφεραν βαρέως αυτήν την ταπεινωτική μεταστροφή ξαναβαπτίστηκαν χριστιανοί (καθολικοί) στην Μήλο από τον Λατίνο Επίσκοπο Giovanantonio Decαmilli, νόθο γόνο της ομώνυμης οικογενείας και πήραν τα προηγούμενα μάλλον βαπτιστικά ονόματά τους Νicolό o πρώτος και Antonio ο δεύτερος. (σ.σ.Δεν ξαναγύρισαν στην Άνδρο...) Δ.Πολέμη  "οι Αφεντότοποι της Άνδρου" Πέταλον 2 Καϊρειος 1995 σελ. 92-93 

Σημ.6 Δ.Πολέμη "οι Αφεντότοποι της Άνδρου" Πέταλον 2 Καϊρειος 1999 σελ 173-176. Για την παρουσία του Ντεκαμίλλα και του Μπρούτου στις αντίστοιχες περιοχές.  Αναφέρονται και οι κουμούνες στράτες που οδηγούν στα Πίκια και στο Πατούρι. Επίσης για τον ναό της Ζωοδόχου Πηγής στην Φυρόη Ν. Βασιλόπουλου «η οικογένεια Paolo Diapuli, ο ιερομόναχος Συμεών και το μονύδριο της Φυρόης» androshistoria.blogspot.gr 27 Δεκ. 2021

Σημ.7 Δ.Πολέμη «Ανέκδοτα ανδριακά έγγραφα του 16^ου αιώνος» Ανδριακά Χρονικά 30 Καϊρειος 1999 σελ. 40-41 διαθήκη του 1585. Ο διαθέτης είναι ο Νικολός Διαπούλης. Έχει γιό μεταξύ άλλων τον Γάσπαρη. Μάλλον πρόκειται για αδελφό τού Paolo Diapuli γιού του Gasparo. O Γασπαρής του Νικολού είναι εγγονός τoυ Gasparo και φέρει το όνομα τού πάππου του. Ο κληρονόμος του ακινήτου, που δεν κατονομάζεται, είναι μοναχός της Αγίας, στα αρχεία της οποίας  και εντοπίσθηκε η διαθήκη.

Σημ.8 σ.σ. Στο αρκετά κοντινό Πέρα Χωριό ο μικρότερος ναός του Αγ. Ιωάννη έχει την ίδια διάταξη θυρών και είναι επίσης ενιαίου χώρου, αλλά και κατά την γνώμη μου στον ευρύτερο χώρο του φέουδου παρόμοια εκκλησία είναι ο ναός του Αγ. Νικολάου στο Ζαγανιάρι και ο Αγ. Δημήτριος στο Συνετί γεγονός διόλου τυχαίο, που αφενός καταδεικνύει νέες λατρευτικές συνήθειες των δύο δογμάτων και αφετέρου προσπάθεια που «συνενώνει» Λατίνους και Ρωμιούς.

Σημ.9 Ηλ. Κολοβού «όπου ην κήπος – Η μεσογειακή νησιωτική οικονομία της Άνδρου  σύμφωνα με το οθωμανικό κτηματολόγιο» Π.Ε.Κ. Καϊρειος σελ.227-228

Σημ.10 σ.σ. Η Λατινοκρατία άλλοτε ονομαζόταν Φραγκοκρατία. Οι δε Τούρκοι σε έγγραφα αναφέρουν ακόμη και τους Βενετούς ως Φράγκους, μία γενική συλλήβδην ονομασία των Καθολικών εχθρών τους. Σήμερα πλέον οι ιταλόφωνοι που εγκαταστάθηκαν στα ελλαδικά εδάφη ονομάζονται από την Ιστοριογραφία Λατίνοι. Την εποχή στην οποία αναφερόμαστε όλοι ωνομαζόταν Φράγκοι, εξ ού και τα Φράγκικα αλλά και το επίθετο Φράγκος.   

Σημ.11 Αξιοσημείωτο είναι ότι η ονομασία δεν είναι Χαβούζα, όπως συνηθίζεται ευρέως στην Άνδρο, δηλ λέξη τούρκικη αλλά ελληνική, γεγονός που ίσως να παραπέμπει σε παλαιότερης εποχής ονοματοδοσία.

Σημ, 12 Δ.Πολέμη «Πέτρου ντε Μάρκις –Έκθεσις περί της εν Ανδρω Δυτικής Εκκλησίας -1624» Ανάτυπον εκ της Ε.Κ.Μ. τομ.Ζ΄ 1968 σελ.738,740

Σημ. 13 1ον Για τον στραγγαλισμό των 6 αρχόντων, βλ. Σίμου Συμεωνίδη "Ανδριακά έγγραφα από Ιταλικές Αρχειακές πηγές" Ανδριακά Χρονικά 22 Καϊρειος 1994 σελ. 15-16 έγγραφ 3 και                                                                                                                          2ον σ.σ. Έργο επίσης των Decamila και ενώ απαγορεύεται από τους Τούρκους η ανέγερση νέων, πρέπει να θεωρείται η κατασκευή της εκκλησίας των Αγ. Πάντων δίκλιτης, δίκογχης και της παρόμοιας αλλά σαφώς μικρότερης του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου στην Μονή Παναχράντου έργα των αρχών του 17ου αι. Ο τελευταίος όταν κτίσθηκε βρισκόταν έξω από το μοναστήρι. Με την επέκτασή του τις επόμενες δεκαετίας βρέθηκε εντός. (Να σημειωθεί ότι οι μοναχοί δεν λειτουργούσαν τον ναό και στην βάση της κολόνας έδεναν τους "τρελλούς" για να θεραπευθούν...) Και οι δύο έχουν καμάρες που στηρίζονται σε αναγεννησιακές κολόνες και τόξα. Έργα που μόνον λόγω της ανοχής των Οθωμανών -έναντι κάποιου ισχυρού κοινωνικά προσώπου- ήταν δυνατόν να κατασκευασθούν. Η πλήρης ανοχή ή και ελεύθερη κατασκευή ναών θα επιτραπεί(;)μετά τις αρχές του 18ου αιώνα, οπότε η Άνδρος θα γνωρίσει μία πολυπλεθέστατη  ναοδομική δραστηριότητα.

Σ. σ. Ο πλέον αποκρυσταλλωμένος τύπος ως προς την μορφή και τα διακοσμητικά στοιχεία περιστεριώνα, εξαιρουμένων αυτών της νότιας Άνδρου, που διακρίνονται για το πλήθος των διακοσμητικών στοιχείων.