Το μεσαιωνικό Κόρθι της Λατινοκρατίας.

Το 1841 ο Άγγλος αξιωματικός Tower απαθανάτισε τα Αηδόνια με τους τόσους εντυπωσιακούς πύργους τους. Το όνομα Αηδόνια φαίνεται δεν υπάρχει τον 17ο αι. Είναι μεταγενέστερο. Όσο για τους πύργους αυτοί ανεγέρθηκαν στο σύνολό τους γύρω στα 1700 και μετά. Τρεις ή τέσσερις μόνον έχουν κτισθεί περί το 1600 ή αργότερα και τόσοι παραμένουν έως το 1672 έτος καταστροφής του Κάτω Κάστρου εξ αιτίας της οποίας οι άρχοντες θα ανεγείρουν πολλούς πύργους στην ενδοχώρα της Άνδρου καθώς και στα Αηδόνια και Κόρθι.

Ως προς την βυζαντινή περίοδο (προ του 1207), αυτό που είναι εξακριβωμένο είναι η παρουσία του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου ναού που ανάγεται στον 5^ο ή 6^ο αι. Παράλληλα στο βόρειο άκρο του ακρωτηρίου ο Πασχάλης διεπίστωσε ότι η Αγ. Σοφία έχει ανεγερθεί επί πολυγωνικής βυζαντινής βίγλας. Επιπλέον ο γράφων διεπίστωσε επίσης την ύπαρξη και άλλης πολυγωνικής βυζαντινής βίγλας (Αγ. Τρύφωνας) διαμετρικά απέναντι στο νότιο όρος. Οι δύο βίγλες βρισκόταν σε οπτική επαφή και μάλλον σχετίζονται με ύπαρξη βυζαντινού οικισμού της ίδιας εποχής στην περιοχή Κορθίου. Ύπαρξη καραβοστασιού πρέπει να απηχεί την πραγματικότητα. Από τότε και έως το 1207(;) απαρχή της Λατινοκρατίας δεν είναι βέβαιο ότι υπάρχει αδιάλειπτη κατοίκηση, χωρίς ο ναός του Αγ. Νικολάου να επιβεβαιώνει -κατά τους τελευταίους βυζαντινούς χρόνους- παρουσία οικισμού εκεί, ενός οικισμού, του οποίου μάλλον αγνοούμε ακόμη και το όνομά του κατά την περίοδο αυτή.

 Αριστερά η Αγ. Σοφία η οποία είναι κατά τον Πασχάλη και τον Πολέμη κτισμένη σε ερείπιο βυζαντινού πολυγωνικού πύργου. Δεξιά παρόμοια περίπτωση με τον Αγ. Τρύφωνα του οποίου το ιερό είναι τμήμα πολυγωνικού βυζαντινού πύργου-βίγλας.

Στην αρχή της Λατινοκρατίας  κατασκευάζεται το Άνω Κάστρο,από τον  Marino Dandolo περίπου το 1212(;) το οποίο δεσπόζει σε όλη την κοιλάδα του Κορθίου. Η ανέγερσή του ανέτρεψε πλήρως τα βυζαντινά οικιστικά και αμυντικά δεδομένα, ενώ η φεουδαρχική κοινωνική δομή πιθανά εξαφάνισε άμεσα ή έμμεσα τον ασφαλώς προϋπάρξαντα  μεσοβυζαντινό(;) οικισμό του Κορθίου.

Όπως είναι γνωστό από την διαθήκη του Ηγεμόνα της Άνδρου  Andrea Zen (1437) η Petronilla Crispo μητέρα τού Andrea είχε αποδώσει το 1421 στον δευτερότοκο γιό της Marco, πλην των άλλων, 22 φοράδες οι οποίες όμως δεν επιτρεπόταν να βόσκουν στο Γαύριο, την Εξω Μεριά (κοιλάδα Αγ. Πέτρoυ;), το Απροβάτο και το Κόρθι, καταγεγραμμένο ως Corte. Και οι τέσσερις τόποι αποτελούσαν Γη της Σινιορίας. Οι Γαίες της Αυθεντίας (Signoria) τύχαιναν ιδιαιτέρου καθεστώτος κυρίως επ’ ωφελεία του Ηγεμόνα Σημ.1 Δεν αποκλείεται το Κόρθι – Corte να αποτελούσε τόπο στον οποίο είχε δικαιώματα (και) η Κούρτη – Corte. Σημ. 2. Αν ίσχυε κάτι τέτοιο τότε σ΄αυτήν οφείλεται το όνομα του Κορθίου. Το άμεσο συμπέρασμα είναι, ότι σε συνδυασμό με τους άλλους τρεις αναφερόμενους τόπους, που αποτελούν κοιλάδες δηλ. κατεξοχήν τόπους βοσκής, ο Marco δεν είχε δικαίωμα βοσκής για τις φοράδες του, ώστε εκεί να βόσκουν αποκλειστικώς τα ιπποειδή του Ηγεμόνα. Η κτηνοτροφική καλλιέργεια ιπποειδών αποτελούσε σημαντική πρόσοδο αφού άλογα και μουλάρια είχαν διαρκή ζήτηση από τους Βενετούς της Κρήτης ιδίως σε περιόδους πολέμων. Σε ένα τέτοιο τόπο λοιπόν, (όπου δεν αποκλείεται και η αγροτική εν μέρει παραγωγή ή και η σηροτροφία), εκ προοιμίου   αποκλειόταν οι οικιστικές εγκαταστάσεις ή άλλες δραστηριότητες άλλων κοινωνικών ομάδων άσχετων προς τον Ηγεμόνα. Τουλάχιστον από τις αρχές του 15^ου αι και μετέπειτα.                                                                                    

 Η ονομασία του εξ άλλου, Corte, ελαχιστοποιεί την πιθανότητα εγκαταστάσεως ακόμα και στην πρώιμη περίοδο δηλ μεταξύ 1207-1400. Πάντως οποιαδήποτε άποψη για ωχυρωμένο Κόρθι την εποχή των Λατίνων είναι πέρα για πέρα μύθος και ανήκει στον χώρο της φαντασίας. Το Κάστρο των Λατίνων ήταν ένα και βρισκόταν εκεί ψηλά, πάνω από το (σημερινό) Κοχύλου, δέσποζε και επιτηρούσε ολόκληρη την απέναντι κοιλάδα. Η ζώσα ανάμνηση ότι ο ναός του Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου διετέλεσε καθολικός απηχεί ασφαλώς την λατρευτική του χρήση από Λατίνους, ενώ λέγεται, δικαίως ή αδίκως, ότι αυτός ήταν και ο λόγος που εγκαταλείφθηκε… 

 Η λήψη της φωτογραφίας έχει γίνει από το ίδιο το Πάνω Κάστρο, δεξιά διακρίνεται η Φανερωμένη. Αριστερά στο βάθος η κοιλάδα του Κορθίου. Εκεί διακρίνεται το (Άνω) Κόρθι και "στριμωγμένα'' στο βουνό τα Αηδόνια. Ο έλεγχος ασκείται από ψηλά, από το Κάστρο.

Η κατάσταση θα αλλάξει επί Τουρκοκρατίας μετά το 1579 όταν οι Λατίνοι, πρώην καθολικοί και νύν ορθόδοξοι άρχοντες θα εγκατασταθούν σποραδικά τουλάχιστον στο Κόρθι – Αηδόνια και στο Απροβάτο (εκεί που σήμερα ακόμη υπάρχει -όχι τυχαία- ακίνητο της Μονής Αγ. Νικολάου) αλλά και σε όλο τον ζωτικό χώρο του πρώην φέουδου του ίδιου του Ηγεμόνα (Μεσσαριά), αλλά και σε τόπους που κατείχαν οι Σομμαρίπα και οι Τζεν (Στενιές, Πατούρι, Αποίκια).Σημ. 3

Η οικογένεια Δελλαγραμάτικα, ισχυρή φεουδαλική οικογένεια η οποία φαίνεται να κατέχει προ του 1419 το Κάστρο του Μακροταντάλου (Μαρκοντάντολου) και όλο το αναλογούν φέουδο. Αργότερα μάλλον απέκτησε ως φέουδο τον χώρο που κατέλαβε η Μονή της Αγίας. Σημ.4 Ο Gasparo Delagramatica και ο Berto ή Bertuli (ή Μπερτούλης)  Dellagramatica κρατούν αντίστοιχα δύο πλούσιες περιοχές εκεί κοντά, ο πρώτος στην κοιλάδα των Ατενίων και ο δεύτερος εύφορο τόπο από τα Γιάννουλα έως την Ξυλοκαρύδα. Αυτά αρκετά προ του 1600. Η οικογένεια του Agustin ή Austin Daponte ισχυρού επίσης Λατίνου άρχοντα φέρεται να βρίσκεται πλησίον των Δελλαγραμάτικα, οι δε Μπερτούλης Δελλαγραμάτικας και Αουστής Δαπόντες υπογράφουν πληθώρα δικαιοπρακτικών εγγράφων πάντοτε στην βόρεια Άνδρο και προ του 1600 αλλά και λίγο μεταγενέστερα. Η σχεδιασμένη κάθοδός τους προς την νότια Άνδρο θα συνεχισθεί. Όταν προ του 1566, έτους αποπομπής του τελευταίου Λατίνου Ηγεμόνα, πολλοί Λατίνοι άρχοντες αφενός θα μεταστραφούν στο ορθόδοξο δόγμα και αφετέρου θα ζητήσουν την Τουρκική κυριαρχία. Έτσι εν μέσω πλήρους καχυποψίας και πολλαπλών πιέσεων όλοι οι άρχοντες θα κλειστούν στο Κάτω Κάστρο εγκαταλείποντας ολόκληρη την βόρεια Άνδρο αλλά και γενικώς τους πύργους τους στην  ύπαιθρο. Ελάχιστοι δεν θα υιοθετήσουν τον κανόνα αυτό. Όπως ο Μπερτούλης Δελλαγραμμάτικας και ο Αουστής Δαπόντες (μα και ωρισμένοι άλλοι). Οι δύο αυτοί πιθανόν  παραμένουν καθολικοί. Σημ. 5 Εγκαθίστανται στην πρώην Γή της Σινιορίας του Κορθίου με άγνωστη συμφωνία(;). Εκεί αισθάνονται ίσως ασφαλέστεροι κοντά στην Βενετοκρατούμενη Τήνο. Ενδεχομένως μάλιστα να παρέμειναν κρυπτοκαθολικοί για πολλά ακόμη χρόνια. Σημ. 6 Απ΄αυτούς μάλλον λοιπόν θα διαμορφωθούν οι πρώτες νεώτερες οικιστικές εγκαταστάσεις στα μεταμεσαιωνικά πλέον χρόνια. Την εποχή δε αυτή φαίνεται ότι δεν γίνεται μνεία των Αηδονιών ως ξεχωριστού ακόμη οικισμού. 

 Αριστερά το οικόσημο των Da Ponte της Βενετίας παραμένει παρόμοιο στην Κρήτη και απεικονίζει μία γέφυρα (Ponte). Στο μέσον ο θυρεός των Δελλαγραμάτικα. Στην Πάρο παρουσιάζεται ελάχιστα διαφορετικός με κύριο έμβλημα το όρθιο αριστερόστροφο λιοντάρι. Οι Δελλαγραμάτικα θα αλλάξουν τον θυρεό τους κατόπιν των ανυπόφορων πιέσεων που θα εξαπολύσουν οι Οθωμανοί εναντίον των Λατίνων αρχόντων μετά το 1579 με αποκορύφωμα τον στραγγαλισμό 6 ανωτάτων Λατίνων καθολικών που δεν είχαν ασπασθεί το ορθόδοξο Δόγμα το 1633. Για τούτο απόγονος του Μπερτούλη Δελλαγραμάτικα αποφασίζει να εντοιχίσει στον πύργο του (το 1717;) θυρεό με το μετάλλιο βωβό, κενό περιεχομένου. Ο Πύργος σώζεται ελαφρά αλλαγμένος από τους απογόνους της οικογενείας Δελλαγραμμάτικα στ΄Αμονακλειού. 

Στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα του 1670 εντοπίζονται 6 ισχυρές οικογένειες Δαπόντε και μία Δελλαγραμάτικα στο Κόρθι. Γύρω τους θα εγκατασταθεί επίσης μικρός αριθμός κολλήγων και επιστατών. Όμως από τα ονόματα των ενοριακών ναών φαίνεται ότι υπό το όνομα του Κορθίου περιλαμβανόταν και τα σημερινά Αηδόνια. Το τελευταίο σημαίνει μάλλον ότι οι δύο οικισμοί αναπτύχθηκαν παράλληλα στον χώρο που ευρύτερα ωνομαζόταν Κόρθι και όχι ότι εξ αρχής οι οικισμοί δημιουργήθηκαν με δύο διαφορετικά ονόματα. Και πάντως οι εγκαταστάσεις χρονολογούνται φαίνεται από τα τέλη του 16^ου αιώνα. Θα αποτελέσουν για καιρό οικιστικό πόλο με ενδεχόμενο φιλοβενετικό προσανατολισμό. Οι ισορροπίες θα αλλάξουν όταν οι φιλοθωμανικές ορθόδοξες οικογένειες αρχόντων που είχαν εδραιωθεί στην Μεσσαριά θα εγκατασταθούν στ΄Αηδόνια και το Κόρθι, αλλάζοντας τα πράγματα πρώτον μετά την καταστροφή του Κάτω Κάστρου το 1672 και 1674, δεύτερον μετά την προσωρινή κατάληψη της  Άνδρου από τους Βενετούς (1695-1699) και τελευταία μετά την Ρωσική Κατοχή (1770-1774) οπότε θα δρομολογηθούν εξελίξεις που θα αναγάγουν το Κόρθι σε τόπο εκλογής κοτζαμπάσηδων (ενίοτε) σε αντιδικία προς την Μεσσαριά-Αποίκια-Πατούρι-Στενιές κ.α.). 
Τον ρόλο μιάς δεύτερης άτυπης πρωτεύουσας της Άνδρου θα διεκδικεί για χρόνια το Κόρθι με το αναπτυσσόμενο επίνειό του, τον Γιαλό (Όρμο) και τους τελευταίους άρχοντες να καθορίζουν τα κοινά από θέσεις κοινωνικής ισχύος.  σημ.7                                   

Ο πύργος στον Γαλαγκά του¨Σαργιάννη" στην περιοχή (Άνω) Κορθίου. Παλαιότερα πρέπει να ανήκε σε Καμπάνη. Ωστόσο από τα γενικά και επιμέρους χαρακτηριστικά ο πύργος φαίνεται παλαιότερος των αρχών του 18ου αι. Θυμίζει παλαιότερο κτίσμα ίσως αρχής ή μέσων του 17ου και στην περίπτωση αυτή θα πρόκειται για πύργο ανήκοντα σε μία από τις έξη οικογένειες Δαπόντε που απαντώνται στην περιοχή κατά το 1670.

  Νίκος Βασιλόπουλος

  αρχιτέκτων - μηχανικός

Σημ.1 βλ. Δ. Πασχάλη «η Ανδρος» τόμ. Β΄ Εστία 1927 σελ. 65

Σημ.2 Κούρτη ανώτατο φεουδαλικό δικαστικό όργανο αποτελούμενο από τους ανώτερους τιμαριούχους.

Σημ.3 Η Μονή του Αγ. Νικολάου είχε τις καλύτερες σχέσεις με τους Λατίνους άρχοντες αλλά και τους Βενετούς της Τήνου, στον αντίποδα της τουρκόφιλης Μονής της Αγίας. βλ.Ν. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ. 27, 130-169 και 303

Σημ.4 βλ. Δ.Πολέμη «οι Αφεντότοποι της Άνδρου» Πέταλον Παράρτημα και Ν. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015

Σημ.5 βλ. Σ. Συμεωνίδη «οι εκχριστιανισμοί Μωαμεθανών αίτιο κατηγορίας στις διαμάχες των Καθολικών» Ανάτυπο Τόμ. ΙΒ’ Ε.Ε.Κ.Μ. 12 -1995- σελ. 183-285 και Ν. Βασιλόπουλου ως ανωτέρω σελ. 298  

Σημ.6 ο ναός του Αγ. Ερμολάου Αηδονιών -πλην της baroque εξωτερικής παρουσίας του- έχει στοιχεία που υποδεικνύουν λατρεία για τα δύο δόγματα σε πλέον όψιμη εποχή.

Σημ.7 Ενδεικτικά να πούμε ότι ο τελευταίος ίσως άρχοντας με το σπάνιο ιταλικό εξελληνισμένο όνομα βαπτίζεται το 1848 στον Γιαλό ο Χρυσής Καμπανάκης φέροντας δηλ το όνομα του Crusi(no) Sommaripa. Να προσθέσουμε επίσης, ότι προπολεμικά Δήμαρχος είχε διατελέσει ο Περικλής Καϊρης άτομο με κύρος, πατέρας του γνωστού γιατρού Πέτρου Καϊρη.